Styl w architekturze

(z francuskiego: arcade, z włoskiego: arcata); element architektoniczny składający się z dwóch podpór (filarówFilarfilarów, kolumnKolumnakolumn) zamkniętych górą łukiem. W zależności od funkcji arkady dzieli się na: konstrukcyjne - pełniące rzeczywistą funkcję dźwigania lub odciążania - i dekoracyjne; w zależności od rodzaju podpór noszą nazwę: filarowych, kolumnowych, filarowo‑kolumnowych i tym podobne. Arkada występuje pojedynczo, najczęściej jednak w rzędzie, tworząc podstawowy element wielu budowli lub ich części: partii międzynawowych w kościołach, krużganków arkadowych, loggii i tym podobnych. Niesłuszne jest nazywanie arkadami rzędu podpór zamkniętych górą poziomo. Ślepa arkada (blenda arkadowa) ma otwór zamknięty ścianą przylegającego muru.

ścianka, balustrada lub rząd sterczynSterczynasterczyn bądź szczycików, wieńczących elewację budowli i znajdujących się zwykle ponad gzymsem koronującym; pewne typy attyki mają znaczenie konstrukcyjne jako ścianki niskiego poddasza; attyka pełni głównie funkcję dekoracyjną, służąc zwykle do częściowego lub całkowitego osłonięcia dachu; wieńczy całe budynki lub ich poszczególne części.

(z francuskiego: balustrada, z włoskiego: balaustrata); 1) ażurowa ścianka parapetowa stosowana w ogrodzeniach, do zabezpieczenia mostów, schodów, tarasówTarastarasów, balkonów, galerii i tym podobnych, do podziałów wnętrza, na przykład w kościołach dla oddzielenia prezbiterium od nawy, do obramienia płaskiego dachu (attyka) lub w celach czysto dekoracyjnych do zwieńczenia ścian. Balustrada składa się z tralek kamiennych, drewnianych lub metalowych, połączonych u podstawy cokołem, u góry poręczą. Znana od starożytności; w balustradach kamiennych część środkowa bywała w formie płyt ażurowych, przedzielonych zwykle słupkami (starożytność, średniowiecze i barok); od renesansu stał się popularny typ balustrady z tralkami; balustrady z żelaza kutego, często bardzo dekoracyjnego, były charakterystyczne zwłaszcza dla baroku; w XIX w. rozpowszechniły się balustrady żeliwne. W balustradzie ślepej, otwory części ażurowej są w tle zamknięte ścianką; 2) przysłupowa konstrukcja.

1) wieża warowna fortyfikacji średniowiecznej, zazwyczaj częściowo wysunięta przed lico murów obronnych i wzniesiona ponad ich poziom, flankująca dostęp do murów i bram. Balustrady stanowiły obwarowane punkty obserwacyjne i stanowiska obrony; budowane w formie cylindrycznej, czworobocznej, wielobocznej lub w kształcie litery U, ze strzelnicami rozmieszczonymi na poszczególnych kondygnacjach; (…) zwieńczone blankamiBlankiblankami; balustrady kryto dachami, często hełmamiHełmhełmami; wnętrze dzielono na kilka kondygnacji, połączonych drabinami lub schodami.

w porządkach klasycznych i ich interpretacji w architekturze nowożytnej najwyższy, poziomy, spoczywający na kolumnach (półkolumnach, pilastrach itp.) trójdzielny człon składający się z architrawu, fryzu i gzymsu; ukształtowanie i proporcje mają charakterystyczne dla poszczególnych porządków architektonicznychPorządki architektoniczneporządków architektonicznych. W architekturze rzymskiej zastosowano po raz pierwszy belkowanie jako element wieńczący ścianę lub poszczególne kondygnacje, jak również belkowanie nad arkadami, wsparte kolumnami przyściennymi wtopionymi w filar arkadowy. W architekturze średniowiecznej nie spotyka się na ogół belkowania w czystej formie; w gotyku nie występowało w ogóle. W XV i XVI w. klasyczne belkowanie interpretowano często swobodniej, stosowano w odcinkach nad pojedynczymi elementami, na przykład nad pilastrami czy w formie impostów nad głowicami kolumn; także w portalach, zwieńczeniach okien, obramieniach nagrobków, ołtarzy i tym podobnych; stosowano również belkowanie pozbawione jednego z elementów składowych (np. architrawu). W XVII i XVIII w. występowały rozmaite odmiany belkowań wyłamanych, przerywanych i wygiętych. W końcu XVIII i na pocz. XIX w. belkowanie powróciło na ogół do swej pierwotnej formy i funkcji związanych z porządkami antycznymi.

dwudzielne, arkadowe okno albo przezrocze romańskie lub gotyckie.

krenelażKrenelażkrenelaż, w średniowiecznych murach obronnych szereg zębatych, prostokątnych występów z regularnie rozmieszczonymi prześwitami o prostokątnym wykroju, wieńczące mur lub basztę; stanowiły osłonę dla strzelających przez prześwity łuczników.

dekoracyjne opracowanie lica muru kamiennego przez profilowanie zewnętrznych krawędzi poszczególnych ciosów lub naśladowanie tego w tynku. Powstają w ten sposób poziome, a zwykle także i pionowe podziały rowkowe powierzchni. Boniowane bywają całe elewacje budynku, poszczególne kondygnacje, cokoły, odcinki ścian, narożniki, kolumny, pilastry i obramienia otworów. Poszczególne typy boniowania zależne są od układu rowków (płytowy, pasowy), ukształtowania płyt (płaskie, wypukłe) oraz faktury ich powierzchni (polerowana, szlifowana, groszkowa, rustykowana i tym podobnie). W powszechne użycie weszło boniowanie w architekturze rzymskiej. W średniowieczu występowało sporadycznie we francuskiej architekturze obronnej XII w.; w renesansie powróciło we wszystkich formach (głównie w architekturze pałacowej) i występuje nieprzerwanie aż po XX w.

w mitologii greckiej ziejący ogniem potwór likijski przedstawiany najczęściej w postaci lwa z głową kozy na grzbiecie i wężem zamiast ogona; popularny temat w sztuce greckiej, etruskiej i rzymskiej (głównie - walka chimer z Bellerofontem). Jako motyw dekoracyjny chimera występowała w średniowieczu, przede wszystkim w bestiariuszach i rzeźbie architektonicznej. Nazwą chimera określano także stwory zwierzęce o torsach kobiecych z okrutnym zwykle grymasem twarzy, przedstawiane często w malarstwie na przeł. XIX i XX w. W XIX w. zaczęto również chimerami nazywać rzeźbione postacie fantastycznych zwierząt na katedrze Notre‑Dame [czytaj: notr dam] w Paryżu, (z greckiego: Chimaira 'imię mitycznego smoka, młoda koza') Elewacja - lico budynku, jedna z zewnętrznych jego ścian wraz ze wszystkimi występującymi na niej elementami. Elewacje określa się według stron świata lub otoczenia (frontowa, boczna, tylna, ogrodowa).

(z włoskiego: faciata); elewacja budynku wyróżniona od pozostałych odmienną kompozycją architektoniczną (rozczłonkowanie architektoniczne; zwieńczenia, wieże, szczyty, kontrasty kolorystyczne użytych materiałów budowlanych, mozaiki, sgraffita, dekoracja malarska i tym podobne), zawierająca przeważnie główne wejście; może być podporządkowana ogólnej kompozycji budynku i jako integralna część bryły odpowiadać jej wewnętrznym podziałom lub odgrywać rolę niezależną, np. dostawiona do budowli centralnej. W architekturze miejskiej fasada stanowi ważny czynnik kompozycji urbanistycznej, jako dominujący akcent placów i zakończeń osi widokowych lub w układzie szeregowym, kształtując pierzeje placu i ulicy. Szczególnie bogate fasady wykształciła architektura sakralna. Fasada z portykami kolumnowymi charakterystyczne są dla świątyń greckich i rzymskich. W architekturze kościelnej najbardziej charakterystyczne są dwa typy fasady: bezwieżowa (o dwu kondygnacjach, z których górna, węższa, zwieńczona jest szczytem, odpowiadająca głównie typowi kościoła bazylikowego) i dwuwieżowa. W architekturze świeckiej szczególnie bogate fasady wykształciła architektura pałacowa XVI - XVIII w. W kompozycji przestrzennej pałacu entre cour et jardin [czytaj: ałtre kur e żardą] odgrywają ważną rolę dwie fasady: główna od dziedzińca paradnego, początek osi kompozycyjnej, i tylna od ogrodu, parku. Niewłaściwe jest nazywanie fasady frontonem.

(z późnołacińskiego: pilare, od łacińskiego: pila 'słup'); w architekturze pionowa podpora, najczęściej wolno stojąca, o funkcji podobnej jak kolumna (może mieć również bazę, głowicę, nasadnik), o przekroju wielobocznym (najczęściej czworobocznym, czasem ośmiobocznym), z kamienia, cegły, betonu i tym podobnych. Filar jest jednym z najdawniejszych elementów dźwigających; szczególnego znaczenia nabrał z chwilą opanowania techniki sklepień. Dla architektury gotyckiej charakterystyczny jest filar wiązkowy, stanowiący konstrukcyjne zespolenie ze służkami oraz filar przyporowy, domurowany do zewnętrznych ścian naw bocznych lub apsydy, podpierający za pośrednictwem zewnętrznych łuków przyporowych nawę główną, zakończony zwykle fialami. Filar przylegający do ściany i związany z nią nazywa się przyściennym, częściowo zatopiony w ścianę półfiltrem. Filarem ściennym nazywa się odcinek ściany, zawarty między dwoma otworami.

(z włoskiego: frontone); przyczółek, szczyt w architekturze klasycznej (Grecja, Rzym, renesans, klasycyzm) lub posługującej się formami klasycznymi; jego pole wewnętrzne, gładkie lub wypełnione rzeźbą, obramione gzymsem, nosi nazwę tympanonu. Fronton wykształcił się w architekturze greckiej, jako górna część fasady świątyni antycznej, ograniczona krawędziami bocznymi dachu dwuspadowego i belkowaniem; tympanon wypełniony był zazwyczaj dekoracją rzeźbiarską. Fronton trójkątny stosowany był w architekturze rzymskiej, później renesansowej, barokowej i klasycystycznej jako zwieńczenie fasad budowli sakralnych i świeckich. W architekturze barokowej, obok trójkątnego, występuje fronton półowalny, fronton załamany w górnej części, fronton przerwany, z którego pozostają tylko boczne części, a środek wypełnia często kompozycja rzeźbiarska, kartusz i tym podobne, dla baroku charakterystyczne jest też wyłamywanie (gierowanie) frontonu, to znaczy wysuwanie w uskokach przed lico pola frontonu jego poszczególnych części. Małe frontony oparte na kolumienkach, pilastrach lub kroksztynachKroksztynkroksztynach, wieńczące otwory wejściowe, okienne, wnęki, nisze i tym podobne, charakterystyczne są dla architektury nowożytnej. Fronton z belkowaniem oparte na kolumnach występują też w ołtarzach, nagrobkach i tym podobne. Określanie fasady budynku terminem fronton jest nieprawidłowe.

fryz złożony z arkadek, typowy głównie dla architektury przedromańskiej i romańskiej, umieszczany zazwyczaj pod okapem na zewnętrznych ścianach budowli, rzadziej w podziałach elewacji frontowych i w szczytach, wyjątkowo we wnętrzach; stosowany samodzielnie lub dla połączenia lizen (tak zwany układ lombardzki) czy kolumienek przyściennych; arkadki bywają półkoliste, ustawiane obok siebie, lub przeplecione (wyłącznie w architekturze ceglanej), a od końca XII w. i w XIII w. także trójlistne i ostrołukowe (wsparte niekiedy na konsolkach lub na krótkich podwieszonych służkach).

(z włoskiego: festone ‘wieniec’]; feston, element dekoracyjny w formie podwieszonego po bokach i przewiązanego wstęgami półwieńca z liści, kwiatów i owoców.

inaczej: kapitel, jest najwyższą, wieńczącą częścią kolumny, filaru lub pilastra, stanowiąca pośredni człon konstrukcyjny między podporą i elementami dźwiganymi. Jest najstaranniej opracowaną częścią kolumny i ulegała w różnych krajach i epokach przekształceniom.

architektoniczny element w formie poziomego (zwykle profilowanego) występującego przed lico muru pasa pojedynczego lub złożonego, o krawędziach przebiegających w płaszczyźnie równoległej do ściany; wykonywany z kamienia, cegły, terakoty, drewna, metalu, tynku na podłożu ceglanym, drewnianym lub żelaznym, wreszcie z betonu lub żelbetu. Gzyms może pełnić funkcje praktyczne (ochrona ściany przed ściekającą wodą opadową), jak i dekoracyjne. Gzymsy dzieli się na zewnętrzne i wewnętrzne; gzymsy zewnętrzne dzielą się na: główne (koronujące, wieńczące) - zwieńczające ścianę budowli; cokołowe - wieńczące cokół budynku; międzypiętrowe (kordonowe, działowe ) - dzielące płaszczyznę ściany; nadokienne, naddrzwiowe, podokienne - ochraniające lub dekorujące otwory okienne i drzwiowe. Gzymsy występowały w różnych formach od starożytności; najbardziej rozwiniętą uzyskały w sztuce greckiej; średniowiecze wprowadziło formy proste gzymsy o małych silnie podciętych uskokach; renesans przejął formy klasyczne, a manieryzm i barok kształtował gzyms bardzo bogato, tworząc gzymsy przerywane, wyłamywane (gierowane) i tym podobne.

w architekturze zwieńczenie wieży, często o ozdobnym kształcie, wykonane z drewna (kryte blachą, dachówką, gontem), czasem z kamienia lub cegły. W architekturze średniowiecznej hełmy miały najczęściej formę ostrosłupa lub stożka, zazwyczaj o smukłych proporcjach (iglica); hełmy późnogotyckie miały formy bogato profilowane, zdobione wieżyczkami, sterczynami i szczytami. W renesansie i manieryzmie pojawiły się hełmy wielokondygnacyjne, złożone z przenikających się brył, urozmaicone kulami i obeliskami. W baroku przyjęły formy szczególnie dekoracyjne (hełmy baniaste, cebulaste, gruszkowe), występujące niekiedy w skomplikowanych układach, w powiązaniu z iglicami, latarniamiLatarnialatarniami i galeryjkami. Architektura klasycystyczna stosowała głównie hełmy obeliskowe. Hełmy są charakterystycznym elementem budownictwa cerkiewnego.

zwieńczenie w kształcie bardzo wysokiego, wysmukłego ostrosłupa lub stożka, stanowiące nakrycie wieży lub zakończenie hełmu; czasem sam hełm bardzo wysmukłego kształtu. Iglice ceglane lub kamienne (niekiedy ażurowe) były charakterystyczne dla architektury gotyckiej; w baroku iglice z blachy miedzianej wieńczyły często hełmy. Iglice stanowią charakterystyczny element architektury i budownictwa ruskiego i rosyjskiego.

posąg kobiecy stanowiący podporę architektoniczną, dźwigający na głowie element architektoniczny (belkowanie, balkon i tym podobne). W starożytności stosowane gównie w porządku jońskim.

1) pionowa podpora architektoniczna o przekroju kolistym lub wielokątnym, pełniąca również funkcje dekoracyjną; składa się z trzech części: głowicy, trzonu i bazy, lub przynajmniej z dwóch pierwszych; wykonywana z kamienia (o trzonie monolitycznym lub złożonym z bębnów łączonych czopami), z cegły lub drewna (niekiedy pokrytych zaprawą), a od XIX w. z żeliwa. Dwie kolumny ustawione blisko siebie zwane są parzystymi (bliźnimi), kilka stykających się ze sobą - wiązką kolumn, a kilka stojących rzędem - kolumnadą; kolumny ustawione bezpośrednio na tle ściany - przyściennymi, wtopione w lico ściany, zależnie od ich zagłębienia - ćwierćkolumnami (na narożach), półkolumnami lub trzy czwarte kolumnami. Trzon kolumny może być gładki lub zdobiony płaskorzeźbą; najczęstszym sposobem zdobienia jest żłobkowanie (żłobki).

jeden lub kilka rzędów kolumn połączonych ze sobą belkowaniem lub lukami arkadowymi; może pełnić funkcję konstrukcyjną lub dekoracyjną: stanowi najczęściej wyodrębniony, silnie akcentowany element w obrębie budowli bądź budowlę wolno stojącą; w pierwszym zakresie kolumnada występuje na przykład jako wieńce kolumn (pteronPteronpteron, peristazaPerystazaperistaza) otaczające budowle antyczne i renesansowe lub jako części elewacji pałacowych (zwłaszcza w baroku i klasycyzmie). Nazwę kolumnada stosuje się także do niektórych bardziej rozbudowanych portyków. Jako budowla wolnostojąca, najczęściej o charakterze dekoracyjnym, kolumnada jest typowa dla barokowych, i klasycystycznych placów i ogrodów.

sklepienie zamknięte o osi pionowej, wznoszone nad pomieszczeniami na planie centralnym (okrągłym, kwadratowym, wielobocznym), także i wyodrębniona zewn. część budowli, zawierająca takie sklepienie (kopuła zewnętrzna). Zasadniczą częścią kopuły jako sklepienia jest czasza (kalota), która w przekroju może dawać łuk półkolisty, koszowy, ostrołukowy, cebulasty, eliptyczny i tym podobne; kopuła o kształcie półkuli zwana jest banią; kopuła o wysokości mniejszej od połowy rozpiętości - kopułą spłaszczoną, o wysokości większej – kopułą podwyższoną; sklepienie ukształtowane jako czasza nazywa się konchą lub półkopułą (przecięcie bani). Kopułę wykonuje się z klińców kamiennych lub ceglanych, rzadziej z drewna (wtedy najczęściej nie pełni funkcji konstrukcyjnej i zwie się kopułą pozorną), obecnie z żelbetonu i stali.

→ blankiBlankiblanki.

zakończenie belki stropowej wysunięte przed lico muru lub wspornik podtrzymujący gzyms, balkon, wykusz i tym podobne. Występował od starożytności; często bogato zdobiony; w małej skali stosowany także w rzeźbie architektonicznej i wyrobach rzemiosła artystycznego, zwłaszcza meblach.

od renesansu stosowane powszechnie w budowlach kopułowych i na dachach mniejszych kościołów i kaplic; zazwyczaj latarnie rozczłonowane były zewnątrz arkadami z półkolumnami, pilastrami lub hermami; wewnątrz - pokryte dekoracją stiukową.

1) pomieszczenie otwarte na zewnątrz, zwykle przesklepione, usytuowane zazwyczaj w elewacji budynku na całej jej szerokości lub na krótszym odcinku, na jego narożu, na parterze lub piętrze, zamknięte kompozycyjnie i nie będące ciągiem komunikacyjnym, służące głównie jako miejsce dla wypoczynku i widokowe. Loggie były szczególnie charakterystyczne dla renesansowych oraz manierystycznych pałaców i willi. We współczesnej architekturze loggiami nazywane są balkony wnękowe; 2) w miastach włoskich wolnostojący, niekiedy piętrowy budynek, otwierający się arkadami, na trzy lub cztery strony, przeznaczony na uroczystości publicznych, także na zebrania organizacji zawodowych lub dla celów handlowych; charakterystyczny dla miast włoskich od XIV w.

monumentalna budowla w kształcie bramy z otworem przelotowym zamkniętym łukowato, wznoszona dla uczczenia wybitnej osoby lub wydarzenia, opatrzona napisami dedykacyjnymi i przedstawieniami związanymi z przedmiotem czci. Typ łuku triumfalnego wykształcił się w starożytnym Rzymie, zapewne z podbudowy pod posąg. Łuk triumfalny składał się zazwyczaj z jednego lub trzech spiętych zwornikami arkadowych otworów przelotowych o półkolistym sklepieniu kolebkowym; arkady ujmowane były w pilastry, półkolumny lub kolumny, ponad którymi wznosiło się belkowanie, a nad nim wysoka, pełna attyka z inskrypcją dedykacyjną lub rzeźbami; fasady, niekiedy także sklepienie, zdobione były reliefami; całość wieńczył często pomnik triumfatora. Łuki triumfalne stosowano też w architekturze nowożytnej dla upamiętnienia zwycięstw, uroczystych wjazdów i tym podobnych; motyw łuku triumfalnego wywarł wpływ na ukształtowanie elewacji budowli, ołtarzy, nagrobków. Budowle drewniane tego typu, charakterystyczne zwłaszcza dla baroku, zwane są zwykle bramami triumfalnymi.

nazwa pochodząca od dynastii Tudorów panującej w Anglii (wraz z Walią) w latach 1485 – 1603; inaczej: łuk ostry obniżony - niski, szeroki łuk z punktem centralnym mniej ostrym niż w typowym łuku gotyckim, szerszy, sprawiający wrażenie spłaszczonego.

(z niemieckiego: maswerk); dekoracja architektoniczna charakterystyczna dla sztuki gotyckiej Maswerk składał się z elementów geometrycznych (laskowań, kół, odcinków koła, stylizowanych trój- i czteroliści, rybich pęcherzy) wykonanych w kamieniu i cegle. Maswerki stosowano do wypełniania głównie ażurowych otworów okiennych, rozet, przeźroczy, wimperg, balustrad i innych elementów architektonicznych; niekiedy także półściennych (zwanych ślepymi). Maswerki przyjęły się również jako motyw dekoracyjny w rzemiośle artystycznym (snycerstwo, złotnictwo i tym podobne).

szczyt trójkątny, segmentowy, przerwany, gierowany albo wolutowy (szczyt) lub płyta wspornikowa nad oknem albo drzwiami.

inaczej: kolumnada pełniąca funkcję konstrukcyjną lub dekoracyjną.

w domu greckim (zwłaszcza w okresie hellenistycznym) i rzymskim prostokątny dziedziniec wewnętrzny, otoczony krytym portykiem, niekiedy z małym ogródkiem.

(z francuskiego: pilastre, z włoskiego: pilastro, od pila 'filar') płaski filar przyścienny, pełniący funkcje podpory i dekoracyjnego rozczłonkowania ścian; występuje także jako część obramienia otworów okiennych, drzwiowych, bramnych i tym podobnych. Pilaster składa się z głowicy, gładkiego lub żłobkowanego trzonu, bazy i często również cokołu; występuje w połączeniu z belkowaniem, rzadziej z łukami (arkady pilastrowe). Czasem stosuje się tzw. wiązkę pilastrów - zestawienie całych, pół- i ćwierćpilastrów, wywołujących wrażenie nałożenia na siebie kilku pilastrów o węższych trzonach.

(z francuskiego: pinade, z późnołacińskiego: pinnaculum 'skrzydełko'); fiala, charakterystyczny dla gotyku dekoracyjny element architektoniczny w postaci wysmukłej kamiennej sterczyny, zwykle o czworobocznym trzonie, z rytmicznymi szeregami żabek wzdłuż krawędzi i kwiatonem na szczycie. Bardziej dekoracyjne kształtowano na wzór tabernakulum i zdobiono maswerkami. Pinakle wieńczyły przypory, naroża wieżyczek, wimpergi, portale, szczyty i tym podobne.

otwarte zewnętrzne pomieszczenie w przyziemiu budynku, nie występujące z lica muru, ograniczone słupami, filarami lub kolumnami, usytuowane wzdłuż elewacji budynku albo obiegające go dookoła.

(z niemieckiego: portal, z włoskiego: portale, od porta 'drzwi'); ozdobne obramienie otworu wejściowego, na które składają się elementy architektoniczne i rzeźbiarskie Po bokach otwór ujmują glify o różnie ukształtowanych profilach, filary, kolumny lub pilastry, dźwigające nadproże lub łuk; portale bardziej rozbudowane mają zwieńczenie w formie odcinków belkowania, szczytów i tym podobnych. Zależnie od charakteru podpór i kształtu zwieńczenia wyróżnia się portal kolumnowy, arkadowy, ostrołukowy i tym podobne. W średniowiecznej architekturze sakralnej wykształcił się odrębny typ portali monumentalnych, bogato dekorowanych rzeźbą figur, i dekoracją, o szerokich rozglifieniach, z ustawionymi przy nich w uskokach kolumienkami, zamkniętych górą rzędami archiwolt, również w uskokach, ujmujących pole wypełnione rzeźbionym tympanonem (portal perspektywiczny); portale takie często obejmowały dwa lub trzy otwory wejściowe (tak zwane portale bliźniacze, potrójne). Dla okresu baroku charakterystyczne były portale, których rozbudowane zwieńczenia łączyły się z balkonem piętra (portal balkonowy).

zewnętrzna część budynku, otwarta przynajmniej z jednej strony kolumnadą lub rzędem filarów, sięgających jednej lub dwu kondygnacji, osłaniająca najczęściej głównie wejście, często (w architekturze nawiązującej do antyku) zwieńczona trójkątnym frontonem; wysunięta ku przodowi lub wgłębiona (portyk wgłębny). Forma portyku wykształciła się w starożytności; od czasów renesansu stosowana powszechnie w architekturze świeckiej, a także sakralnej. Portyk pozorny określany jest jako kryptoportyk.

systemy konstrukcyjno - kompozycyjne, których elementy są powiązane określonymi proporcjami - obliczanymi według jednostki zwanej modułem - i odznaczają się jednolitą formą. Najbardziej charakterystycznym elementem każdego porządku architektonicznego jest kolumna, a zwłaszcza głowica. Podstawowe rodzaje porządków architektonicznych wykształciły się w starożytności, w kręgu kultury klasycznej. W końcu VII w. p.n.e. ustaliły się w Grecji zasady porządku doryckiego i jońskiego, będących odpowiednikami stylów tej samej nazwy.

pomieszczenie przejściowe między wejściem a wnętrzem właściwym (lub sienią czy hallem). W założeniach pałacowych rodzajem przedsionka jest antykamera; w architekturze sakralnej kruchta; w bazylikach wczesnochrześcijańskiej rolę przedsionka pełnił narteks.

skarpa, pionowy element konstrukcyjny w formie prostego lub uskokowego (przypora dwu‑i trójskokowa) filara przyściennego o ściętej pochyło górnej części. Przypora wzmacnia ściany budynku lub wolnostojącego muru oraz przenosi część ciężaru sklepień na fundament; podstawowy element konstrukcji filarowo‑skarpowej.

rodzaj perystyluPerystylperystylu umieszczonego na wysokim podeście.

(z niemieckiego: Risalit, z włoskiego: risalto); występująca z lica elewacji część budynku, tworząca z nim organiczną całość. Ryzality mogą być jedno-, częściej kilkuosiowe, przeważnie na rzucie czworokąta (również półkola, trapezu itp.), na ogół równe wysokości elewacji. Stosowanie ryzalitu jest charakterystyczne przede wszystkim dla świeckiej (głównie pałacowej) architektury nowożytnej (renesans, manieryzm, barok i klasycyzm). Rozróżnia się ryzalit środkowy - akcentujący głównie oś elewacji, boczne - umieszczone symetrycznie na obu jej skrajach, i narożne, występujące jednocześnie z lica na styku dwóch sąsiednich elewacji. W pałacach w ryzalicie środkowym fasady głównie umieszczone bywa wejście do budynku, w ryzalicie fasady ogrodowej - wyjście na taras lub do parku. W układzie wewnętrznym uwidocznia się ryzalit większą głębokością pomieszczeń; ryzalit pozorny, otrzymany przez zwiększenie grubości muru, nie zmienia układu wewnętrznego budynku. W pałacach ryzality często odpowiadają pomieszczenia wewnętrzne dwukondygnacjowe o specjalnym charakterze użytkowym (sale balowe, audiencjonalne, klatki schodowe, westybule, kaplice i tym podobne).

pionowy, wieńczący element dekoracji architektonicznej, np. pinakiel, mały obelisk i tym podobne.

dekoracyjne, oparte o kształt trójkąta zwieńczenie elewacji budynku lub jego fragmentów (najczęściej ryzalitów portali, otworów okiennych). Ze względu na kształt rozróżnia się szczyt sterczynowy (wimperga), schodkowy (uskokowy), wnękowy; występuje też szczyt o wykrojach falistych, wolutowych, zdobiony lizenami, pilastrami, ślepymi arkadami; klasyczną formą szczytu jest fronton.

(dawniej teras, z francuskiego: terasse, od terre 'ziemia'); w architekturze odkryta, płaska, otoczona balustradą część budynku o charakterze wypoczynkowym; tarasami bywają umieszczane na piętrze, płaskim dachu (dostępnym od wnętrza) lub na parterze (dostępny również z zewnątrz za pośrednictwem stopni). Element charakterystyczny dla nowożytnej architektury pałacowej.

(z włoskiego: dosłownie 'krąg, talerz'); obraz lub płaskorzeźba w kształcie koła, popularna szczególnie w renesansie włoskim dla przedstawień religijnych.

→ frontonFrontonfronton.

w architekturze gotyckiej dekoracyjny szczyt trójkątny, umieszczany w zwieńczeniu portalu lub okna. Pole wimpergi zdobiono ślepym lub ażurowym maswerkiem, krawędzie żabkamiŻabkiżabkami, wieńczono je kwiatonem, pinaklami, rzadziej rzeźbą figuralną. Wimpergi pojawiły się w architekturze XIII w., a najbardziej dekoracyjne formy miały w XV w. Wimperga była również częstym motywem dekoracyjnym w snycerstwie i złotnictwie późnogotyckim, (z niemieckiego: Wimperg).

(ze staroczeskiego: vikus, z niemieckiego: wikhus); nadwieszony na zewnętrznej ścianie budowli wielokątny lub czworokątny występ w formie dobudówki przeprutej szerokimi oknami, nakrytej osobnym dachem, poszerzający wnętrze, do którego przylega. Charakterystyczny dla świeckiej architektury (zamki, domy mieszczańskie) późnego średniowiecza, renesansu, manieryzmu i baroku, szczególnie w południowych Niemczech, gdzie służył jako kaplica domowa.

średniowieczna ozdoba architektoniczna w kształcie zwiniętych liści lub pączków; w sztuce romańskiej służyła głównie do ozdobienia baz kolumn; w gotyku osadzana była często na odchylającej się na zewnątrz łodydze. Umieszczano ją na gzymsach, głowicach kolumn, archiwoltach i obramieniach otworów, na krawędziach szczytów, wimperg, hełmów wież, w zwieńczeniach pinakli itp.; element składowy kwiatonów; występuje również w kamiennej rzeźbie wolno stojącej, snycerstwie, malarstwie, grafice oraz w wyrobach rzemiosła artystycznego opartych na wzorach architektonicznych.