Style historyczne i eklektyzm w architekturze
Ważne daty
do ok. 1870 – czas trwania historyzmu romantycznego
ok.1870 do 1890 – czas trwania ścisłego historyzmu
po 1890 – czas trwania późnego historyzmu
Scenariusz dla nauczyciela
I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych i środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:
I.1.e) sztuki XIX wieku (romantyzm, realizm, akademizm, impresjonizm, postimpresjonizm, historyzm, eklektyzm i nurt inżynieryjny w architekturze),
I.4. prawidłowo sytuuje w czasie i w przestrzeni geograficznej poszczególne epoki, style, kierunki i tendencje w sztuce;
I.5. charakteryzuje i opisuje sztukę powstałą w obrębie poszczególnych epok, kierunków i tendencji;
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi osiągnięciami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
II.10. określa funkcję dzieła i wskazuje jej wpływ na kształt dzieła;
II.13.a) w architekturze: planu, układu przestrzennego, opisu fasady i elewacji, wnętrza,
II.2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;
II.4. zna plany i układy przestrzenne najbardziej znanych dzieł architektury oraz dzieł charakterystycznych dla danego stylu i kręgu kulturowego;
II.9. identyfikuje najbardziej reprezentatywne i najsłynniejsze dzieła na podstawie charakterystycznych środków warsztatowych i formalnych oraz przyporządkowuje je właściwym autorom;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
III.1. wymienia najistotniejszych twórców dla danego stylu lub kierunku w sztuce;
III.2. zna najwybitniejsze dzieła z dorobku artystycznego wybitnych przedstawicieli poszczególnych epok, kierunków i tendencji w sztuce od starożytności po czasy współczesne, z uwzględnieniem artystów schyłku XX i początku XXI wieku;
III.4. łączy wybrane dzieła z ich autorami na podstawie charakterystycznych środków formalnych;
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką, techniką wykonania. Uczeń:
IV.1. definiuje terminy związane z opisem formy i struktury dzieła architektonicznego, w tym określenia dotyczące typów i elementów planów budowli, elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych (dekoracji fasady i wnętrza) oraz układu przestrzennego;
IV.5. analizując i opisując dzieła architektoniczne, właściwie stosuje terminy i pojęcia dotyczące struktury architektury.
określać kierunki rozwoju architektury w XIX wieku;
charakteryzować cechy historyzmu;
wyjaśniać, na czym polega eklektyzm;
omawiać przykłady architektury.
Narodziny historyzmu w architekturze
Historyzm to jeden z najważniejszych nurtów w architekturze XIX wieku, polegający na naśladownictwie stylistyki minionych epok. Przyczyną rozwoju historyzmu była romantyczna inspiracja egzotyką oraz rozwój badań historycznych. Gwałtowny rozwój nauk historycznych, liczne studia nad dziejami, odrębność poszczególnych epok i stylów, próby datowania przyczyniły się do zainteresowania starożytną architekturą Grecji i Rzymu, wyodrębnieniu stylu romańskiego i gotyckiego. Równie duży wpływ wywarły na zainteresowanie odniesieniami do historii podziw nad przeszłością oraz dostrzeżenie możliwości oddziaływania treści patriotycznych i religijnych na propagowane wartości. Naukowe zainteresowanie przeszłością historyczną miało charakter typowo romantyczny, przeciwny ideom zimnego w formie i racjonalnego klasycyzmu.
Pokolenie artystów, które nastąpiło po romantykach dostrzegło w średniowieczu ideał katolickiej kultury, a piewcą tej stylistyki był August Pugin (żył w latach 1812 – 1852). Uważał on, że stosowanie grecko – średniowiecznych form architektonicznych jest moralnym obowiązkiem architekta (jego poglądy ukształtowały się w wyniku spuścizny kulturalnej romantyzmu, powrotu do religii po „wieku rozumu” oraz wiary w to, że średniowieczny budowniczy był dobrym rzemieślnikiem i praktykującym chrześcijaninem). Pugin poszedł nawet dalej w swoich poglądach, pisząc w jednej ze swoich książek: „Gotyk nie jest stylem, ale religią i przewyższa styl grecki tak jak religia chrześcijańska przewyższa wierzenia pogańskie”. Ówcześni klasycyści krytykowali powrót do form gotyckich zarzucając Puginowi i zwolennikom jego poglądów, że ich budowle są utrzymane w klerykalnym stylu. Neogotyk okazał się jednak tym stylem, który zdominował XIX –wieczną architekturę, chociaż obiektywnie należałoby uznać styl klasycyzujący, czyli nawiązujący do harmonii i estetyki antyku za bardziej spójny i spokojniej wpisujący się w otoczenie. Pałac westminsterski ze swoim przesłaniem moralnym, o którym będzie mowa niżej, jest jedną z najbardziej przekonujących artystycznie budowli publicznych.
Źródło: http://www.isztuka.edu.pl/i-sztuka/node/461 (dostęp z dnia 31.03.2018)
Fazy rozwojowe historyzmu w architekturze
Neogotyk w architekturze
Pierwszym stylem w XIX wieku, którego kolebką jest Anglia, jest neogotyk. W kraju tym już w klasycyzmie trwał tzw. gothic revival, określany także jako wiktoriański gotyk, a rozpoczęty w latach 40 XVIII wieku. Stąd rozprzestrzenił się w innych krajach Europy, szczególnie we Francji. Gotyk był powielany i naśladowany, stosowano te same konstrukcje, dekoracje.
Estetyka ruin, romantyczna natura, wydana przez Horacego Walpole’a „gotycka” powieść Zamczysko w Otranto (1764 rok) – to wszystko potęgowało ciekawość i zwrot kulturalny. Walpole, intelektualista angielski, fascynował się gotykiem na tyle, że przebudował swoją rezydencję w Strawberry Hill (przy współpracy architekta, Richarda Bentleya) nadając jej średniowieczny charakter z literackim kontekstem. W XVIII wieku pojawiły się także w Anglii pierwsze opracowania gotyckich obiektów poruszające zagadnienia stylu, wydawano kompedia średniowiecznych zabytków, czy książki o katedrach, które w przyszłości miały się stać europejskimi podręcznikami i wzornikami stylu gotyckiego. To przyczyniło się do zwiększenia świadomości oraz wiedzy, a z wszelkich publikacji korzystali licznie konserwatorzy obiektów gotyckich. W pierwszej połowie XIX wieku August Pugin wydał dwa podręczniki architektury gotyckiej, które spowodowały jeszcze większe zainteresowanie gotyckimi budowlami.
Źródło: http://www.isztuka.edu.pl/i-sztuka/node/461 (dostęp z dnia 31.03.2018)
Przykładem budowli neogotyckiej w Anglii jest opacki kościół zbudowany w latach 1796–1813 w Fonthill Gifford w Wiltshire w Anglii, pod kierunkiem Williama Thomasa Beckforda i architekta Jamesa Wyatta. Do dziś z opactwa Fonthill zachowała się jedynie połowa jego północnego skrzydła, będąca doskonałym przykładem neogotyckiej architektury ze skromną dekoracja zewnętrzną, masywnymi przyporamiprzyporami w narożach, głęboko osadzonymi oknami z łukowatym wykończeniem.
1. Wyatt zaprojektował budynek (w oparciu o pomysły Beckforda.)
2. Łącząc różne style i elementy architektoniczne, Wyatt osiągnął efekt warstwowego rozwoju historycznego w budynku.
3. Pierwszą budowaną częścią była wieża, która zawaliła się. Nowa wieża została ukończona sześć lat później, także uległa zawaleniu.
4. Kościół dekorowały liczne wieżyczki.
5. Zachowane fragmenty budowli. Pozostałości po opactwie Fonthill z domem w tle, wikimedia.org, CC BY 3.0
Odrodzony styl gotycki reprezentuje Strawberry Hill, pałac zbudowany przez Horacego Walpole’a, znajdujący się w Twickenham w Londynie. Architekt przebudował istniejący budynek etapami, począwszy od roku 1748, w ukończywszy całość w roku 1777. Dodał gotyckie elementy – wieżewieże i blankiblanki na zewnątrz oraz wyszukaną dekorację wewnątrz.
1. Budowla inspirowana jest kaplicą Opactwa w Westminster, zbudowaną przez Henryka VII.
2. Pałac Strawberry Hill łączy styl gotyckich zamków i katedr.
3. Do stylu gotyckiego nawiązują liczne wieżyczki
4. Typowymi rozwiązaniami w stylu gotyckich zamków są wykończenia w postaci blanek.
5. Okna zakończone są łukiem ostrym.
W 1834 roku pożar zniszczył budynki parlamentu londyńskiego. Ze starej budowli zachował się jedynie Westminster Hall, krużgankikrużganki kaplicykaplicy św. Szczepana i Wieża Klejnotów. W konkursie na rekonstrukcję pałacu wziął udział architekt, Charles Barry, który zaproponował odbudowę w stylu neogotyckim, wzorowaną na kaplicy Henryka VII z Opactwa Westminster. Obiekt wyposażony został w prostokątne okna, ośmioboczne wieżyczki w elewacjachelewacjach, a całość ozdobiono kamiennymi ornamentami. Budowla w założeniu jest dwuosiowa i symetryczna, jedynie na zewnątrz traci symetrię ze względu na rozmieszczenie wież.
1. Wieża zegarowa, tzw. Big Ben.
2. Fragment muru Pałacu Westminsterskiego z ośmiobocznymi wieżyczkami z hełmami dekorowanymi czołganką, dekoracją figuralną.
Plan budowli, dwuosiowy, z rozkładem pomieszczeń; na szaro zaznaczono Westminster Hall.
Przykładem neogotyckiej budowli w Polsce jest zamek w Kórniku, wzniesiony w XIV wieku, przebudowywany w wiekach XV i XVI, a w drugiej połowie XVIII wieku zmieniony na rezydencję w stylu francuskim przez Teofilę z Działyńskich Potulicką. Za sprawą właściciela zamku, Tytusa Działyńskiego, w latach ok. 1843–1858 budowla otrzymała charakter neogotyckiej rezydencji zaprojektowanej przez Karla Friedricha Schinkla.
1. Środkowa część fasady południowej stanowi wysunięty przed lico muru ryzalit z dwiema wieżyczkami po bokach.
2. W łukowatej wnęce zostały usytuowane ostro zamknięte, symetrycznie rozłożone okna.
3. Całość wieńczą blanki.
4. W narożach budowli znajdują się wtopione w mury, zakończone blankami baszty: trzy na planie prostokąta (dwie widoczne na ilustracji) oraz jedna, znajdująca się od strony wschodniej i założona na planie koła, przypominająca wieżę.
Styl neorenesansowy i neobarokowy
Styl neorenesansowy pojawił się po 1840 roku i trwał do roku 1890. Styl charakteryzuje się obecnością motywów renesansowych, zaczerpniętymi od Leona Battisty Albertiego – w murach pojawia sięboniowanieboniowanie, okna obramowane są architrawamiarchitrawami, a drzwi posiadają zwieńczenia w postaci frontonówfrontonów i belkowaniabelkowania. W kilkupiętrowych budynkach, najwyższe miało zazwyczaj małe kwadratowe okna. W Anglii wprowadził go Charles Barry, którego dziełem jest projekt budynku Reform Club, wzorowanego na Palazzo Farnese w Rzymie.
1. Okna dolnej kondygnacji posiadają dekoracyjne obramienie.
2. Okna w drugiej kondygnacji wieńczą trójkątne tympanony.
3. Poza lico muru wystaje dekoracyjny gzyms ponad najwyższą kondygnacją.
Przejawem naśladownictwa renesansowej architektury niemieckiej jest Pałac Juliusza Heinzla w Łodzi zaprojektowany przez Hilarego Majewskiego, przy którego budowie pracował Otto Gehlig. Ta trójkondygnacyjna budowla w dekoracji nawiązuje też do manieryzmu.
1. Dolna kondygnacja fasady posiada boniowanie.
2. Druga kondygnacja po bokach zamknięta jest wykuszami, dekorowanymi ornamentami i balustradą.
3. Górna kondygnacja dekorowana jest kompozycją figuralną z alegoriami Wolności, Przemysłu i Handlu.
Ważnym zabytkiem neorenesansowym jest Ratusz w Bielsku‑Białej zbudowany w latach 1895–1897 według projektu Emanuela Rosta. Założona na planie prostokąta trzykondygnacyjna budowla posiada symetryczną bryłę z ryzalitemryzalitem od frontu. W narożach znajdują się osobne ryzality, z których jeden przechodzi w wieżę o przekroju kwadratu.
Neobarok
Neobarokowa architektura rozpowszechniła się zwłaszcza w budowlach użyteczności publicznej i dotyczyła głównie dekoracji elewacji. Neobarok popularność zyskał w latach 80 XIX wieku, a głównymi ośrodkami były stolice: Paryż, Berlin i Wiedeń. Najbardziej znaną budowlą w stylu neobarokowym jest zaprojektowana w latach 1861‑1875 przez Charlesa Garniera Opera Paryska.
Opera, owo cudowne zestawienie, czy raczej koncentracja wszystkich sił sztuki, która jest najbardziej pełnym wizerunkiem owej drugiej dążności nowoczesnego społeczeństwa – pisze César Daly – opera jest ulubionym teatrem każdego, kto kocha piękno, przepych; jest to królestwo wyobraźni, widziane przez uroki sztuki.” (…) Wyrazista forma budowli definiowana przez prostokątny obrys planu, artykułowana jest przez wieżę sceniczną i kopułę wieńczącą salę teatralną. Neobarokową architekturę opery dopełnia bogaty detal i złocenia fragmentów elewacji.
Źródło: http://www.kaiu.pan.pl/images/4.2017/KAiU-4-2017-druk-GAA-WALCZOWSKA.pdf (dostęp z dnia 31.03.2018)
1. Główna fasada jest symetryczna, podzielona ośmioma parami jońskich kolumn w drugiej kondygnacji.
2. Po bokach fasadę zamykają dwa łuki.
3. Fasadę wieńczy bogata sztukateria.
4. Opera kryta jest kopułą z figurami mitologicznych bohaterów.
Eklektyzm – łączenie stylów
Do historyzującej architektury często wprowadzano elementy dekoracyjne odbiegające od naśladowanego stylu. Łączenie w jednej budowli kilku różnych tendencji w sposób swobodny, a nawet z sobą niezgodny określa się eklektyzmem. Stał się od odmianą stylu historycznego, przypadająca na koniec XIX wieku.
Elementy historyczne, antyczne lub inne, służyły teraz w rękach indywidualnie nastawionych twórców, do wznoszenia tworów śmiałych i monumentalnych w efekcie dorównujących niekiedy dziełom antycznym, różniącym się jednak zasadniczo od architektury dawnych epok sposobem interpretowania i stosowania przyjętych elementów.
Źródło: Jan Białostocki, Sztuka cenniejsza niż złoto, Warszawa 1974, s. 260–261
Reprezentacyjnym przykładem eklektyzmu na skalę europejską jest powstały w latach 1891‑1893 Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, zaprojektowany przez Jana Zawiejskiego, a wzniesiony na miejscu wyburzonego kościoła św. Ducha. Budynek jest syntezą elementów neorenesansowych i barokowych. Reprezentacyjna fasadafasada składa się z dwóch ryzalitów, zwieńczonych alegoriami Poezji, Dramatu i Komedii (po stronie lewej)– rzeźbami autorstwa Tadeusza Błotnickiego oraz uosobieniami Muzyki, Opery i Operetki wykonanymi przez Alfreda Dauna (po stronie prawej). Pod gzymsemgzymsem znajdują się kolejne przedstawienia alegoryczne – Radość i Smutek, prace Mieczysława Zawiejskiego. Od frontu fasadę dekoruje napis, będący upamiętnieniem składek mieszkańców Krakowa na budowę obiektu: Kraków Narodowej Sztuce. Pośrodku, na szczycie znajdują się figury mające swoje źródło w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza – Tadeusz i Zosia, wyrzeźbione przez Michała Korpala.
1. Attyka nawiązuje do krakowskich Sukiennic.
2. Alegorie Poezji, Dramatu i Komedii.
3. Alegorie Muzyki, Opery i Operetki.
4. Alegoria Radości.
5. Alegoria Smutku.
6. Tadeusz z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza.
7. Zosia z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza.
Rozpoznaj detale architektoniczne.
Baszta, Ryzalit, Blanki
Połącz budowle z architektami.
Opera Paryska, Teatr im. Słowackiego w Krakowie, Strawberry Hill, Ratusz w Bielsku-Białej, Zamek w Kórniku
| Horacy Walpole | |
| Friederich Schinkel | |
| Emanuel Rost | |
| Charles Garnier | |
| Jan Zawiejski |
Rozpoznaj budowle. Wpisz ich nazwy.
Rozpoznaj, z jakich budowli pochodzą fragmenty.
Do obiektów dopisz miasta, w których się znajdują.
Pałac Westminsterski – ............
Teatr im. Słowackiego – ..............
Pałac Juliusza Heinzla – ..............
Wskaż budowlę, której plan przedstawiono poniżej.
- Opera Paryska
- Zamek w Kórniku
- Pałac Westministerski
- Strawberry Hill
Podaj typ budowli i miejscowość, o którą chodzi w poniższym tekście.
Obiekt został wzniesiony w XIV wieku, przebudowywany w wiekach XV i XVI, a w drugiej połowie XVIII wieku zmieniony na rezydencję w stylu francuskim przez Teofilę z Działyńskich Potulicką.
Typ budowli: ............
Miejscowość: ..............
Słownik pojęć
najniższa część belkowania spoczywająca na kolumnach, dźwiga fryz i gzyms.
w klasycznych porządkach architektonicznych najwyższy poziomy element spoczywający na kolumnach (półkolumnach, pilastrach).
krenelaż, rodzaj zwieńczenia murów lub baszt w postaci zębów, w średniowiecznych murach obronnych.
dekorowanie lica muru polegające na ścięciu pod kątem lub profilowaniu krawędzi licowych poszczególnych ciosów kamiennych czy płyt.
lico budynku, także jedna z jego zewnętrznych ścian wraz ze wszystkimi występującymi na niej elementami architektonicznymi i dekoracyjnymi; elewację określa się wg stron świata lub otoczenia (np. elewacja ogrodowa); elewacja z głównym wejściem nosi nazwę fasady.
elewacja budynku, w której przeważnie znajduje się główne wejście, odróżniająca się od pozostałych bogatszą kompozycją architektoniczną i dekoracją.
przyczółek, element architektoniczny w formie trójkątnego szczytu.
korona, krajnik, ucios, arch. poziomy, zwykle profilowany pas wysunięty przed lico muru.
niewielka budowla sakralna, wolno stojąca lub połączona z większym kompleksem architektonicznym (głównie kościołem), bądź też wydzielone pomieszczenie z ołtarzem, stanowiące część większej budowli.
długi ganek obiegający budynek, przeważnie wokół wewnętrznego dziedzińca, na który otwiera się arkadami wspartymi na kolumnach lub filarach.
skarpa, arch. pionowy element konstrukcyjny w formie prostego lub uskokowego filara przyściennego o ściętej pochyło górnej części.
część budynku wysunięta z lica elewacji ku przodowi, połączona organicznie z główną bryłą budowli.
budowla o znacznej wysokości i małej powierzchni podstawy, wzniesiona na planie koła, czworoboku lub wieloboku, wolno stojąca lub w zespole architektonicznym.
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
E. Charytonow, Historia architektury i formy architektoniczne, PWSZ, Warszawa 1963
J. Białostocki, Sztuka cenniejsza niż złoto, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2004
N. Pevsner, Historia architektury europejskiej, WAiF, Warszawa 1976
P. Lavedan, Historia sztuki, Wyd. im. Ossolińskich, Wrocław 1954
W. Bogusz, Zarys historii architektury, WSiP, Warszawa 1996