Ziemia zbudowana jest z różnego rodzaju skał, a skała, jak wiadomo, to naturalny zespół minerałów. Surowce mineralne od wieków były pozyskiwane przez człowieka i wykorzystywane do rozmaitych celów. Stały się podstawą rozwoju przemysłu i umożliwiły postęp techniczny. Współczesne życie nie byłoby bez nich możliwe.

ROUS24Zzwb3VJ1

Na zdjęciu przezroczysty, połyskujący kamień o brązowej barwie.

1. Surowce mineralne jako nieodnawialne bogactwo naturalne

Bogactwa naturalnebogactwa naturalneBogactwa naturalne to wszystkie użyteczne dla człowieka składniki środowiska przyrodniczego. Dzielą się one na:

• odnawialne – potrafią same szybko się zregenerować, np. lasy, wody, energia wiatrowa;

• nieodnawialne – są zużywane przez człowieka szybciej, niż mogłyby się zregenerować, np. surowce mineralne.

Surowce mineralnesurowce mineralneSurowce mineralne to skały wydobywane spod ziemi lub pozyskiwane na powierzchni. Człowiek wykorzystuje je do różnych celów gospodarczych, np. jako paliwo czy materiał budowlany. Zastosowanie znajdują także w przemyśle przetwórczym, np. rudy metali w hutnictwie czy siarka w przemyśle chemicznym. W zależności od sposobu wykorzystania surowce mineralne podzielono na kilka głównych grup:

• surowce energetyczne (paliwa) – węgiel kamienny i brunatny, ropa naftowa, gaz ziemny;

• surowce metaliczne – rudy metali, np. żelaza, miedzi, cynku i ołowiu, cyny czy aluminium (boksyty);

• surowce chemiczne – sól kamienna, sole potasowe, fosforyty, siarka, węgle, ropa, gaz;

• surowce skalne (budowlane) – piaski, żwiry, wapienie, margle, dolomity, marmury, granity, gipsy i wiele innych.

R1XabhqiEuLfn1

Na zdjęciu zabudowania przemysłowe, wieża szybowa.

Surowce mineralne są bogactwem nieodnawialnym, a to oznacza, że ich zasoby kiedyś się wyczerpią. Jednych wystarczy jeszcze na kilkaset lat, inne skończą się już za kilkadziesiąt. Człowiek powinien starać się racjonalnie je wykorzystywać, a jednocześnie dążyć do zastąpienia ich źródłami odnawialnymi. Problem ten w największym stopniu dotyczy surowców energetycznych, dlatego mamy coraz więcej elektrowni wiatrowych, słonecznych, wodnych. Rośnie również produkcja biopaliw. Przyczynia się to do poprawy czystości środowiska.

Ciekawostka

Szczególnie cennymi surowcami mineralnymi są metale i kamienie szlachetne. Do pierwszej grupy należą: złoto, srebro i platyna, a do drugiej – diamenty, rubiny, szmaragdy, szafiry i wiele innych kamieni. W Polsce z metali szlachetnych w większych ilościach pozyskuje się jedynie srebro, a w mniejszych – złoto. Występują u nas także cenne kamienie, ale tylko półszlachetne, np. bursztyny, agaty.

ROUS24Zzwb3VJ1

Na zdjęciu przezroczysty, połyskujący kamień o brązowej barwie.

2. Występowanie bogactw mineralnych w Polsce

Ziemia kryje w sobie mnóstwo różnorodnych skał i minerałów. Jednak człowiek pozyskuje tylko te, które zgromadziły się w jednym miejscu w odpowiednio dużej ilości i są względnie łatwo dla niego dostępne, czyli nie zalegają zbyt głęboko. Takie właśnie nagromadzenie użytecznych minerałów i skał mogące być przedmiotem wydobycia to złoże mineralnezłoże mineralnezłoże mineralne.

*Złoża mineralne tworzą się w skorupie ziemskiej w wyniku procesów geologicznych zarówno wewnętrznych (endogenicznych), jak i zewnętrznych (egzogenicznych). Poniższa tabela przedstawia rodzaje złóż ze względu na sposób ich powstania oraz przykłady typowych dla nich surowców.

Wśród złóż wyróżnia się także różne ich formy:

• słup, diapir – złoże o kierunku pionowym powstałe w wyniku nacisku i osiadania sąsiednich warstw skalnych powodujących wypychanie ku górze na przykład słupa soli;

• żyła – złoże wypełniające szczelinę przebiegającą przez warstwy innych skał, np. żyła złota;

• pokład – gruba, rozległa pozioma warstwa skały osadowej, np. pokład węgla;

• gniazdo – złoże o nieregularnym kształcie występujące wewnątrz skały innego rodzaju, np. złoża boksytów lub cynku i ołowiu;

• soczewka – złoże wypełniające wydłużoną szczelinę między warstwami skał osadowych, w takiej formie występują na przykład rudy chromu, żelaza, metali nieżelaznych;

• konkrecja – owalne nagromadzenie skały innej niż otaczające ją skały osadowe, np. konkrecja pirytu w iłach.*

RyXTGCD3x8NT91

Na ilustracji kolorowy schemat, kilka brązowych warstw ziemi, morze. W warstwach umieszczone i rozróżnione kolorami rodzaje złóż: słupy i diapory, żyły, pokłady, gniazda, soczewki i konkrecje.

Polska jest krajem dosyć zasobnym w surowce mineralne. W każdej z grup surowców mamy przynajmniej po kilka bogactw:

• surowce energetyczne – węgiel kamienny i węgiel brunatny oraz gaz ziemny, a także w mniejszym stopniu ropa naftowa;

• surowce metaliczne – rudy miedzi oraz rudy cynku i ołowiu, a także rudy żelaza (nieeksploatowane);

• surowce chemiczne – sól kamienna, a ponadto sole potasowe (nieeksploatowane) i siarka;

• surowce skalne – piaski, żwiry, gliny, iły, piaskowce, wapienie, dolomity, gipsy, kreda, granity, bazalty, porfiry, melafiry, marmury, serpentynity, amfibolity i inne.

RpmnfhSRZAD3I1

Ilustracja przedstawia mapę Polski. Oznaczono i opisano główne miasta. Na mapie kolorami przedstawiono złoża surowców energetycznych, rud metali, surowców chemicznych i surowców skalnych, a za pomocą sygnatur przedstawiono miejsca wydobycia poszczególnych surowców. Każdy rodzaj surowców przedstawiony jest na innej warstwie, które można dowolnie wyłączać. Opisano nazwy okręgów przemysłowych: Górnośląski Okręg Przemysłowy, Legnicko‑Głogowski Okręg Miedziowy, Zagłębie Bełchatowskie, Zagłębie Konińskie, Zagłębie Turoszowskie, Lubelskie Zagłębie Węglowe. Na poszczególnych warstwach informacyjnych przedstawiono: warstwa pierwsza – surowce energetyczne: węgiel kamienny, węgiel brunatny, gaz ziemny i ropa naftowa; warstwa druga – rudy metali: rudy żelaza, rudy miedzi, rudy cynku i ołowiu; warstwa trzecia – surowce chemiczne: siarka, sól kamienna, sole potasowe, fosforyty, baryt. warstwa czwarta – surowce skalne: granity, bazalty, piaskowce, piaski, gliny, iły, wapienie marmury, dolomity, kreda, gips. Występowanie i wydobycie większości surowców skupione jest w południowej oraz zachodniej części Polski. W środkowej części Polski przeważają złoża surowców skalnych, głównie piasku. Po lewej stronie mapy w legendzie opisano znaki użyte na mapie.

Ilustracja przedstawia mapę Polski. Oznaczono i opisano główne miasta. Na mapie kolorami przedstawiono złoża surowców energetycznych, rud metali, surowców chemicznych i surowców skalnych, a za pomocą sygnatur przedstawiono miejsca wydobycia poszczególnych surowców. Każdy rodzaj surowców przedstawiony jest na innej warstwie, które można dowolnie wyłączać. Opisano nazwy okręgów przemysłowych: Górnośląski Okręg Przemysłowy, Legnicko‑Głogowski Okręg Miedziowy, Zagłębie Bełchatowskie, Zagłębie Konińskie, Zagłębie Turoszowskie, Lubelskie Zagłębie Węglowe. Na poszczególnych warstwach informacyjnych przedstawiono: warstwa pierwsza – surowce energetyczne: węgiel kamienny, węgiel brunatny, gaz ziemny i ropa naftowa; warstwa druga – rudy metali: rudy żelaza, rudy miedzi, rudy cynku i ołowiu; warstwa trzecia – surowce chemiczne: siarka, sól kamienna, sole potasowe, fosforyty, baryt. warstwa czwarta – surowce skalne: granity, bazalty, piaskowce, piaski, gliny, iły, wapienie marmury, dolomity, kreda, gips. Występowanie i wydobycie większości surowców skupione jest w południowej oraz zachodniej części Polski. W środkowej części Polski przeważają złoża surowców skalnych, głównie piasku. Po lewej stronie mapy w legendzie opisano znaki użyte na mapie.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DRIy2dF00

3. Wydobycie i wykorzystanie bogactw mineralnych w Polsce

Nie wszystkie złoża bogactw mineralnych nadają się do eksploatacji. W dzisiejszych czasach liczy się przede wszystkim rachunek ekonomiczny i wydobycie danego surowca w określonym miejscu musi po prostu przynosić zysk. Pod koniec lat 90. XX wieku nieopłacalne stało się na przykład wydobycie węgla kamiennego na Dolnym Śląsku. Wcześniej podobna sytuacja spotkała rudę żelaza, którą pozyskiwano na naszych wyżynach do lat 70. XX wieku.

Polecenie 4

Korzystając z mapy poniżej (włączając odpowiednie jej warstwy), wskaż miejsca wydobywania w Polsce najważniejszych surowców mineralnych.

RpmnfhSRZAD3I1

Ilustracja przedstawia mapę Polski. Oznaczono i opisano główne miasta. Na mapie kolorami przedstawiono złoża surowców energetycznych, rud metali, surowców chemicznych i surowców skalnych, a za pomocą sygnatur przedstawiono miejsca wydobycia poszczególnych surowców. Każdy rodzaj surowców przedstawiony jest na innej warstwie, które można dowolnie wyłączać. Opisano nazwy okręgów przemysłowych: Górnośląski Okręg Przemysłowy, Legnicko‑Głogowski Okręg Miedziowy, Zagłębie Bełchatowskie, Zagłębie Konińskie, Zagłębie Turoszowskie, Lubelskie Zagłębie Węglowe. Na poszczególnych warstwach informacyjnych przedstawiono: warstwa pierwsza – surowce energetyczne: węgiel kamienny, węgiel brunatny, gaz ziemny i ropa naftowa; warstwa druga – rudy metali: rudy żelaza, rudy miedzi, rudy cynku i ołowiu; warstwa trzecia – surowce chemiczne: siarka, sól kamienna, sole potasowe, fosforyty, baryt. warstwa czwarta – surowce skalne: granity, bazalty, piaskowce, piaski, gliny, iły, wapienie marmury, dolomity, kreda, gips. Występowanie i wydobycie większości surowców skupione jest w południowej oraz zachodniej części Polski. W środkowej części Polski przeważają złoża surowców skalnych, głównie piasku. Po lewej stronie mapy w legendzie opisano znaki użyte na mapie.

Ilustracja przedstawia mapę Polski. Oznaczono i opisano główne miasta. Na mapie kolorami przedstawiono złoża surowców energetycznych, rud metali, surowców chemicznych i surowców skalnych, a za pomocą sygnatur przedstawiono miejsca wydobycia poszczególnych surowców. Każdy rodzaj surowców przedstawiony jest na innej warstwie, które można dowolnie wyłączać. Opisano nazwy okręgów przemysłowych: Górnośląski Okręg Przemysłowy, Legnicko‑Głogowski Okręg Miedziowy, Zagłębie Bełchatowskie, Zagłębie Konińskie, Zagłębie Turoszowskie, Lubelskie Zagłębie Węglowe. Na poszczególnych warstwach informacyjnych przedstawiono: warstwa pierwsza – surowce energetyczne: węgiel kamienny, węgiel brunatny, gaz ziemny i ropa naftowa; warstwa druga – rudy metali: rudy żelaza, rudy miedzi, rudy cynku i ołowiu; warstwa trzecia – surowce chemiczne: siarka, sól kamienna, sole potasowe, fosforyty, baryt. warstwa czwarta – surowce skalne: granity, bazalty, piaskowce, piaski, gliny, iły, wapienie marmury, dolomity, kreda, gips. Występowanie i wydobycie większości surowców skupione jest w południowej oraz zachodniej części Polski. W środkowej części Polski przeważają złoża surowców skalnych, głównie piasku. Po lewej stronie mapy w legendzie opisano znaki użyte na mapie.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DRIy2dF00

Obecnie w Polsce największe znaczenie ma wydobycie trzech surowców:

• węgla kamiennego na Górnym Śląsku i Lubelszczyźnie – jest on wykorzystywany m.in. jako paliwo w elektrowniach cieplnych i gospodarstwach domowych oraz jako surowiec w przemyśle chemicznym i w hutnictwie przy produkcji stali (m.in. jako jej składnik, gdyż stal to stop żelaza z węglem);

• węgla brunatnego w rejonie Bełchatowa, Konina i Turoszowa – zdecydowana większość spalana jest w elektrowniach działających przy kopalniach (transport na większe odległości węgla brunatnego jest nieuzasadniony ekonomicznie);

• rud miedzi w okręgu legnicko‑głogowskim (Lubin, Polkowice) – rudy przetapia się w hutach (w Legnicy i Głogowie) na czystą miedź, której wyroby w dużej części sprzedawane są za granicę; przy obróbce rud miedzi uzyskuje się też inne metale, np. wanad, kobalt, molibden, nikiel, a także złoto oraz srebro, którego sprzedaż również przynosi duże dochody.

R1YvhKqSHurV41

Wycieczka wirtualna po Kopalni Węgla Brunatnego Bełchatów

Wycieczka wirtualna po Kopalni Węgla Brunatnego Bełchatów

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DRIy2dF00

Spośród innych naszych bogactw mineralnych na uwagę zasługuje gaz ziemny pozyskiwany w Wielkopolsce oraz na Podkarpaciu i Pomorzu. Zaspokaja on ok. 40% krajowych potrzeb, resztę sprowadzamy głównie z Rosji. Znacznie gorszą sytuację mamy z ropą naftową, której aż 97% pochodzi z zagranicy (też głównie z Rosji).

Z surowców metalicznych poza miedzią wydobywamy jeszcze rudy cynkowo‑ołowiowe koło Olkusza. Ważnym surowcem chemicznym jest sól kamienna, której największe złoża znajdują się na Kujawach i nad morzem (znane kopalnie w Wieliczce i Bochni są już tylko atrakcjami turystycznymi). Pewne znaczenie przemysłowe ma też siarka eksploatowana w pobliżu Tarnobrzega. Warto zauważyć, że Polska jest ostatnim krajem na świecie, gdzie spod ziemi wydobywa się tzw. siarkę rodzimą. Za granicą surowiec ten pozyskuje się innymi sposobami, np. w procesie odsiarczania gazu ziemnego, przy rafinacji ropy naftowej, z gazów powstających w czasie spalania węgla, z gazów hutniczych, a także z gazów i skał wulkanicznych oraz z pirytów, gipsów i anhydrytów.

Największa różnorodność bogactw mineralnych występuje u nas w grupie surowców skalnych, które wykorzystywane są głównie do celów budowlanych. Wielu z nich używa się bez obróbki, np. granitów, piaskowców, wapieni, łupków, marmurów jako kamieni budowlanych czy dolomitów, bazaltów, granitów jako kamieni drogowych. Żwir i piasek to gotowe kruszywa naturalne stosowane do wyrabiania betonu. Ponadto piasek wykorzystywany jest do produkcji szkła. Wapienie margliste są podstawowym składnikiem cementu. Natomiast z gliny, iłów, mułki i lessów wytwarza się ceramikę budowlaną oraz kleje i zaprawy.

Żwiry, piaski, gliny oraz iły występują niemal w całej Polsce, gdyż są to głównie osady polodowcowe i rzeczne. Wapienie, dolomity, gipsy i inne chemiczne skały osadowe pozyskiwane są przede wszystkim na wyżynach. Natomiast kamienie typu granit, bazalt czy marmur wydobywa się zwłaszcza na Dolnym Śląsku.

Oprócz „starych”, dobrze znanych i częściowo wyeksploatowanych złóż mamy też „nowe”, nie do końca jeszcze rozpoznane. Zalicza się do nich gaz łupkowy, który prawdopodobnie występuje na znacznym obszarze Polski, w szerokim pasie biegnącym od Pomorza poprzez Mazowsze aż po Lubelszczyznę. Znajduje się on jednak we wczesnopaleozoicznych łupkach, które zalegają bardzo głęboko. Możliwość pozyskania gazu z łupków jest dla Polski bardzo istotna, gdyż jego opłacalne wydobycie umożliwiłoby uniezależnienie się od dostaw gazu z Rosji.

RipFHaCFV5Izf1

Ilustracja przedstawia mapę Polski. Na mapie przedstawiono występowanie gazu łupkowego. Kolorem ciemnobrązowym przedstawiono obszar o wstępnie udokumentowanym potencjale występowania gazu ziemnego, a obszarem jasnobrązowym – obszar o nieokreślonym lub niższym potencjale występowania gazu ziemnego. Oba obszary występowania gazu łupkowego biegną z północy na południowy wschód i obejmują województwo pomorskie, północną część województwa warmińsko-mazurskiego, północno-zachodnią część województwa kujawsko-pomorskiego, centralną część województwa mazowieckiego i województwo lubelskie przy czym kolor ciemnobrązowy ma znacznie węższy zasięg niż kolor jasnobrązowy. Na mapie przedstawiono granice województw, przedstawiono i opisano hydrografię oraz miasta wojewódzkie. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co jeden stopień. Na dole mapy w legendzie opisano kolory użyte na mapie.

Podsumowanie

• Surowce mineralne to nieodnawialne bogactwa naturalne.

• Surowce mineralne dzielą się na kilka głównych grup – energetyczne, metaliczne, chemiczne, skalne (budowlane). Odrębną grupę stanowią metale i kamienie szlachetne.

• Najważniejsze surowce mineralne Polski to węgiel kamienny, węgiel brunatny, rudy miedzi oraz surowce skalne. Duże znaczenie mają też: gaz ziemny, rudy cynku i ołowiu, sól kamienna i siarka.

• Człowiek powszechnie wykorzystuje surowce mineralne w przemyśle, a po przetworzeniu – w życiu codziennym.

Praca domowa

Polecenie 10.1

Wydrukuj poniższą tabelę

RxwTl5kQvOgJK1

załącznik z dokumentem do pobrania

załącznik z dokumentem do pobrania

i uzupełnij puste komórki.

R1FNYvPIxBM751

Na ilustracji tabela: surowce, obszary ich występowania, miejsca wydobycia, wielkość wydobycia i znaczenie gospodarcze.

Dowiedz się więcej

Odwiedź stronę internetową Państwowego Instytutu Geologicznego http://geoportal.pgi.gov.pl.
Dane dotyczące wydobycia ważniejszych surowców mineralnych w Polsce znajdziesz też na stronach Głównego Urzędu Statystycznego www.stat.gov.pl.

Słowniczek

Zadania