Ważne daty

Świat legend i baśni w muzyce

Od wielu wieków kompozytorzy inspirują się legendami, mitami i baśniami. W historii muzyki zapisało się wiele tego typu utworów, powstałych od baroku po początek XXI wieku Wśród legend, mitów i baśni, które stały się szczególnym źródłem inspiracji dla utalentowanych twórców, wskazać można: mity greckie (m.in. o Orfeuszu i Eurydyce, o Dedalu i Ikarze, Prometeuszu czy o Narcyzie); mity i obrzędy rzymskie (m.in. postać Fauna czy bachanalie), a także wiele baśni i legend znanych wśród różnych narodów (m.in. Księga tysiąca i jednej nocy) oraz bajek i wierszy o charakterze baśniowym tworzonych przez wybitnych literatów i poetów (jak np. Johann Wolfgang von Goethe, E. T. A. Hoffmann czy Hans Christian Andersen). Dlaczego legendy, mity i baśnie stanowią tak ważną sferę inspiracji wśród wielkich mistrzów kompozycji? Warto na początku przytoczyć słowa brytyjskiego pisarza Gilberta Keitha Chestertona, które mogą uświadomić ważną rolę, jaką pełniąm724eb4e1827b7aaf_0000000000006Gilberta Keitha Chestertona, które mogą uświadomić ważną rolę, jaką pełnią:

Baśnie są bardziej niż prawdziwe, nie dlatego iż mówią nam, że istnieją smoki, ale że uświadamiają, iż smoki można pokonać.

R1WoLB8SP99bR

Ilustracja przedstawia postać Ludomira Różyckiego − polski kompozytor. Był przedstawicielem Młodej Polski w muzyce. Mężczyzna jest otyły, ma podwójną brodę. Włosy ma rzadkie, lekko siwiejące po bokach. Ma smutną minę. Ubrany jest w białą koszulę, krawat i marynarkę.

Warto pamiętać, że wielu wybitnych polskich kompozytorów niejednokrotnie inspirowało się w swej twórczości legendami, mitami i baśniami, a wśród nich: Henryk Wieniawski, Ludomir Różycki, Karol Szymanowski, Feliks Nowowiejski, Witold Lutosławski czy Paweł Mykietyn.

Wielu polskich kompozytorów przełomu XIX i XX wieku stworzyło miniatury instrumentalne o dużym ładunku emocjonalnym, zatytułowane legenda, wśród nich: Henryk Wieniawski, Ignacy Jan Paderewski czy Ludomir Różycki.

R7mkMH34fQAbT

Ilustracja przedstawia postać Henryka Wieniawskiego – polski kompozytor i skrzypek. Mężczyzna w średnim wieku, lekko otyły. Ma długie, gęste włosy oraz brodę i wąsa. Wyraz twarzy ma przyjazny, lekko uśmiechnięty. Ubrany jest w białą koszulę, krawat i marynarkę. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. H. Wieniawski, „Legenda”. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się spokojnym, sentymentalnym charakterem.

Ilustracja przedstawia postać Henryka Wieniawskiego – polski kompozytor i skrzypek. Mężczyzna w średnim wieku, lekko otyły. Ma długie, gęste włosy oraz brodę i wąsa. Wyraz twarzy ma przyjazny, lekko uśmiechnięty. Ubrany jest w białą koszulę, krawat i marynarkę. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. H. Wieniawski, „Legenda”. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się spokojnym, sentymentalnym charakterem.

1

1. H. Wieniawski, „Legenda” {audio}

Legendy jako źródło inspiracji dla kompozytorów

Powstanie Legendy op. 17 Henryka Wieniawskiego na skrzypce i fortepian ma podłoże biograficzne. Utwór powstał w 1859 r., gdy rodzice Henryka Wieniawskiego nie zgodzili się na zaręczyny z jego ukochaną, Izabelą Hampton. Artysta wyraził swój stan emocjonalny poprzez skomponowanie nowego utworu przepełnionego żalem, goryczą i melancholią. Kompozycja, o prostej budowie trójczłonowej ABA, charakteryzuje się śpiewną melodyką, stopniowaniem napięcia oraz doskonałym budowaniem dramaturgii i ekspresji muzycznej.

Legenda może być miniaturą romantyczną, ale często tytuły utworów o tej nazwie odnoszą się do sfery inspiracji, jak w przypadku opery w trzech aktach Feliksa Nowowiejskiego Legenda Bałtyku. Dzieło to po raz pierwszy zostało wystawione w 1924 r. w Poznaniu, w roku 2017 wróciło do Teatru Wielkiego im. S. Moniuszki w tym samym mieście w związku ze zwieńczeniem uroczystych obchodów 140. rocznicy urodzin wybitnego polskiego kompozytora, w reżyserii Roberta Bondary. Nowowiejski tworząc Legendę Bałtyku zainspirował się historią o zatopionym mieście Wineta. W tej rozbudowanej kompozycji o baśniowym charakterze odnaleźć można wiele motywów ludowych, rozbudowane partie chóralne i wiele pięknych arii, które zasłynęły na całym świecie dzięki mistrzowskim interpretacjom, jak np. aria Domana rozsławiona przez Jana Kiepurę, zatytułowana Czy Ty mnie kochasz?.

Rg5xEsHZvEn1O

Ilustracja przedstawia postać Feliksa Nowowiejskiego – polski kompozytor późnoromantyczny, dyrygent, pedagog, organista-wirtuoz, organizator życia muzycznego, szambelan papieski. Mężczyzna siedzi na zdobionym krześle. Ma gęste, ciemne włosy. Wyraz twarzy smutny, ma lekko zacienione oczy. Ubrany jest w białą koszulę i marynarkę. Dłonie ma skrzyżowane na wysokości brzucha. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. F. Nowowiejski, Uwertura koncertowa „Legenda Bałtyku”. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.

Ilustracja przedstawia postać Feliksa Nowowiejskiego – polski kompozytor późnoromantyczny, dyrygent, pedagog, organista-wirtuoz, organizator życia muzycznego, szambelan papieski. Mężczyzna siedzi na zdobionym krześle. Ma gęste, ciemne włosy. Wyraz twarzy smutny, ma lekko zacienione oczy. Ubrany jest w białą koszulę i marynarkę. Dłonie ma skrzyżowane na wysokości brzucha. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. F. Nowowiejski, Uwertura koncertowa „Legenda Bałtyku”. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.

1

1. F. Nowowiejski, Uwertura koncertowa „Legenda Bałtyku” {audio}

Mity jako źródło inspiracji dla Karola Szymanowskiego i Pawła Mykietyna

R1Um4AmFxM6dz

Ilustracja przedstawia dzieło Caravaggio pt. „Narcyz”. Artysta namalował młodego i pięknego młodzieńca, który klęcząc pochyla się nad spokojnym lustrem wody. Mężczyzna opiera się w niewygodnej pozycji na kolanach, jego ciało jest mocno pochylone do przodu. Narcyz ma delikatną twarz, długie włosy. Ubrany jest w strój zgodny z epoką. Narcyz zapatrzony jest we własne odbicie, nie może oderwać wzroku.

W muzyce polskich kompozytorów nie brakuje także odniesień do mitologii greckiej, m.in. w twórczości Karola Szymanowskiego oraz współczesnego twórcy Pawła Mykietyna.

Pierwszy z wymienionych kompozytorów skomponował w 1915 r. Mity – trzy poematy na skrzypce i fortepian, op. 30. Szymanowski niejednokrotnie współpracował z polskim skrzypkiem Pawłem Kochańskim w trakcie procesu kompozytorskiego, tak było również w przypadku cyklu Mity, złożonego z trzech następujących części: 1. Źródło Aretuzy, 2. Narcyz, 3. Driady i Pan. Opisywany utwór jest echem inspirujących śródziemnomorskich podróży Karola Szymanowskiego, a oryginalny język dźwiękowy zbliżony jest do „francuskiego impresjonizmuImpresjonizm (w muzyce)impresjonizmu”.

R1ZVlb8318LWl

Ilustracja przedstawia postać Karola Szymanowskiego – polski kompozytor, pianista, pedagog i pisarz. Mężczyzna w średnim wieku. Ma gęste, wyraziste, ciemne brwi oraz delikatny równo obcięty wąs. Mężczyzna ma lekko uchylone usta, uśmiecha się. Ubrany jest w kapelusz, koszulę, muszkę, płaszcz. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. K. Szymanowski, „Mity”, cz. II „Narcyz”. Kompozycja posiada wolne tempo. Cechuje się spokojnym charakterem.

Ilustracja przedstawia postać Karola Szymanowskiego – polski kompozytor, pianista, pedagog i pisarz. Mężczyzna w średnim wieku. Ma gęste, wyraziste, ciemne brwi oraz delikatny równo obcięty wąs. Mężczyzna ma lekko uchylone usta, uśmiecha się. Ubrany jest w kapelusz, koszulę, muszkę, płaszcz. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. K. Szymanowski, „Mity”, cz. II „Narcyz”. Kompozycja posiada wolne tempo. Cechuje się spokojnym charakterem.

1

1. K. Szymanowski, „Mity”, cz. II „Narcyz” {audio}

…choć doleciał Dedal… to jeden z wczesnych istotnych utworów, skomponowanych przez Pawła Mykietyna w 1990 r., na fortepian, klarnet (sam kompozytor początkowo wykonywał partię klarnetu) i wiolonczelę. Tytuł kompozycji nawiązuje do jednego z najsłynniejszych mitów greckich o Dedalu i jego synu Ikarze. Co ciekawe, kompozytor nie przez przypadek wybrał poszczególne instrumenty – partia wiolonczeli symbolizuje Dedala, a partia klarnetu Ikara, z kolei partia fortepianu stanowi tło rozgrywającej się narracji muzycznej i buduje strukturę kompozycji. Mit o Dedalu i Ikarze kończy się tragicznie, ponieważ syn Dedala nie posłuchał przestrogi ojca i ginie. Ma to swoje odzwierciedlenie w utworze Pawła Mykietyna – partia klarnetu pod koniec utworu stopniowo zanika.

Wokół twórczości dla dzieci

Wybitnym kompozytorem, który stworzył szereg utworów z myślą o młodych odbiorcach sztuki, jest Witold Lutosławski. Kompozytor niejednokrotnie sięgał po różne wiersze dla dzieci o baśniowym charakterze, stworzone przez m.in. Juliana Tuwima, Janinę Porazińską, Agnieszkę Barto czy Lucynę Krzemieniecką. Warto przywołać następujące tytuły utworów Witolda Lutosławskiego: Srebrna szybka i inne piosenki dla dzieci na głos i fortepian (1952‑1953), Idzie nocka. Śpijże, śpij na głos i orkiestrę kameralną (1954) czy Bajka iskierki i inne piosenki dla dzieci na głos i fortepian (1958).

Warto także wspomnieć o organizacji prowadzącej aktywną działalność promującą twórczość dla dzieci, którą jest Centrum Sztuki Dziecka, działające od 1984 r. Pracownicy Centrum opowiadają się za następującym hasłem:

Dziecko to dla nas partner w odbywającej się poprzez sztukę – rozmowie o sprawach ważnych. Sztuka dla dzieci to mądra zabawa i rozrywka. Do sztuki przybliża własna twórczość najlepiej, gdy wspierana jest przez współdziałającego z najmłodszym artystę.

Do wielu działań prowadzonych przez Centrum Sztuki Dziecka zapraszani są regularnie współcześni kompozytorzy, m.in. Jarosław Siwiński, Jarek Kordaczuk, Krzysztof Knittel, Lidia Zielińska, Tadeusz Wielecki czy Ewa Fabiańska‑Jelińska.

Inspiracja mitologią grecką i rzymską na przełomie wieków

W muzyce utalentowanych kompozytorów pochodzących z różnych krajów, także odnaleźć można szereg twórczych nawiązań do legend, mitów i baśni. Na wyobraźnię artystów na przełomie wieków w sposób szczególny oddziaływał słynny mit o Orfeuszu i Eurydyce, m.in. w twórczości Claudia Monteverdiego (1567–1643), Christopha Willibalda Glucka (1714–1787), Franciszka Liszta (1811–1886) czy Jeana Louisa Martineta (1912–2010).

Arcydzieło włoskiego baroku – Orfeusz Claudia Monteverdiego było pionierską operą kompozytora, po raz pierwszy wystawioną w 1607 r. na dworze Gonzagów w Mantui. Libretto opery na podstawie Przemian (Metamorfozy) Owidiusza stworzył Alessandro Striggia. Dzieło złożone jest z pięciu aktów, w których występują ważne elementy gatunku operowego, takie jak np. arie, recytatywy, tańce czy interludia instrumentalne, które stanowią jednak spójną całość. W muzyczny świat opery słuchaczy wprowadza uroczysta toccata, która stanowi prototyp, wprowadzonej w latach późniejszych, uwertury operowej. Interesująca jest także sfera instrumentacji – poszczególne rodzaje brzmienia odzwierciedlają nastrój kolejnych aktów opery: instrumenty dęte blaszane wprowadzają złowrogi świat Hadesu, z kolei instrumenty smyczkowe, flety, klawesyny, harfy i chitarrone ilustrują słoneczne pola Tracji. Poza tym konkretne instrumenty przypisane są do danych bohaterów – przykładowo partii Orfeusza, która jest realizowana przez tenor lub wysoki baryton, towarzyszą harfy i organy.

Postać Orfeusza była także natchnieniem dla kompozytorów doby romantyzmu, jak np. Franciszka Liszta, który zainspirował się słynnym bohaterem mitu i w 1854 r. skomponował poemat symfonicznyPoemat symfonicznypoemat symfoniczny Orfeusz. Warto jednak podkreślić, iż Liszt spojrzał na postać słynnego śpiewaka Orfeusza z szerszej perspektywy – jako uosobienie sztuki i jej szlachetnego wpływu na człowieka. Czwarty i najkrótszy z poematów symfonicznych kompozytora miał służyć jako prolog do słynnej opery Glucka Orfeusz i Eurydyka, z czasem stał się jednak samodzielnym utworem. Muzykolog Teresa Chylińska w następujący sposób wypowiadała się o dziele Franciszka Lisztam724eb4e1827b7aaf_0000000000007Muzykolog Teresa Chylińska w następujący sposób wypowiadała się o dziele Franciszka Liszta:

Szlachetne w proporcjach dzieło rozwija się w szerokim, niekończącym się nurcie melodyczno‑harmonicznym, który ma swe źródło w głównym wprowadzonym na początku temacie (rogi, fagoty, smyczki). Muzyka faluje łagodnie i tylko chwilami spiętrza się bardziej burzliwie, co jednak jeszcze wyraźniej podkreśla zasadniczy, liryczny charakter całości. Krótkie frazy melodyczne wtopione w harmoniczne podłoże zmieniających się często tonacji, niemal zupełny brak – nikłej zresztą i w innych poematach symfonicznych Liszta – polifonii orkiestrowej, osobliwa jednostajność tempa (Andante moderato – Molto piu Lento – Andante con moto – Langsam) to swoiste cechy dzieła.

Także wiele innych mitów greckich inspirowało utalentowanych kompozytorów, reprezentujących różne epoki historyczne, do skomponowania wartościowych dzieł muzycznych: postać Ariadny – Claudia Monteverdiego (druga opera kompozytora, Ariadna), postać Medei – Samuela Barbera (balet Medea op. 23), postaci Dydony i Eneasza – Henry’ego Purcella (opera Dydona i Eneasz) czy postać Prometeusza – Franciszka Liszta oraz Aleksandra Skriabina (poematy symfoniczne Prometeusz).

Z kolei bachanalie – starorzymskie frywolne obrzędy na cześć Dionizosa (Bachusa), zainspirowały współczesnych twórców – Johna Cage’a (pierwszy utwór kompozytora na fortepian preparowany – Bacchanale) oraz Toshirō Mayuzumiego (utwór orkiestrowy Bacchanale).

Poemat symfonicznyPoemat symfonicznyPoemat symfoniczny Prometeusz Aleksandra Skriabina miał swą premierę w 1911 r. w Moskwie. Utwór ten, nazywany także Poematem ognia, wiązał się ze zdolnością kompozytora do synestezjiSynestezjasynestezji, czyli kojarzenia bodźców wzrokowych i słuchowych. W związku z tym Skriabin wprowadził specjalny fortepian (clavier à lumiére), który poza dźwiękami emitował także odpowiadające im barwy. Kompozytorowi zależało na tym, by uszlachetniać słuchaczy, wprowadzać ich w trans, ekstazę, za pomocą koncepcji twórczych przepełnionych mistycyzmem. Oryginalnym zabiegiem kompozytorskim w poemacie symfonicznym Prometeusz, było również posłużenie się partią chóru mieszanego, śpiewającego wokalizą (bez wprowadzania tekstu).

Baśnie jako źródło inspiracji dla kompozytorów

Na przełomie epok wybitni twórcy inspirowali się także różnymi baśniami, bajkami oraz innymi utworami literackimi i poezją o baśniowym charakterze, dzięki czemu w historii muzyki zachowało się wiele wartościowych kompozycji reprezentujących różne gatunki, przeznaczonych na rozmaite obsady wykonawcze, a wśród nich m.in. pieśń Król olch (1815) Franciszka Schuberta, opera Wilhelm Tell (1829) Gioacchina Rossiniego, fantazja symfoniczna Noc na Łysej Górze (1886) Modesta Musorgskiego, suita symfoniczna Szeherezada (1888) Mikołaja Rimskiego‑Korsakowa, balet Dziadek do orzechów (1892) Piotra Czajkowskiego, opera Słowik (1914) Igora Strawińskiego, fantazja liryczna Dziecko i czary (1925) Maurice’a Ravela czy bajka muzyczna Piotruś i wilk (1936) Sergiusza Prokofiewa.

RTVWZtC1jZ57j

Ilustracja przedstawia dzieło Mortiz von Schwind pt. „Król Elfów”. Jest to ilustracja do ballady Johanna Wolfganga von Goethego. Ojciec, który wiezie ciężko chorego synka przez las, prawdopodobnie do lekarza, na koniu. W tle widać postać w białej szacie, która goni za koniem. Po prawej stronie przechadzają się cztery postaci, owinięte szatami. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. F. Schubert, „Król olch” op. 1 na głos solowy i fortepian. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się groźnym, tajemniczym charakterem.

Ilustracja przedstawia dzieło Mortiz von Schwind pt. „Król Elfów”. Jest to ilustracja do ballady Johanna Wolfganga von Goethego. Ojciec, który wiezie ciężko chorego synka przez las, prawdopodobnie do lekarza, na koniu. W tle widać postać w białej szacie, która goni za koniem. Po prawej stronie przechadzają się cztery postaci, owinięte szatami. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. F. Schubert, „Król olch” op. 1 na głos solowy i fortepian. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się groźnym, tajemniczym charakterem.

1

1. F. Schubert, „Król olch” op. 1 na głos solowy i fortepian {audio}

Franciszek Schubert niejednokrotnie inspirował się w swojej twórczości poezją Johanna Wolfganga von Goethe, również w przypadku słynnej pieśni Król Olch op. 1 na głos solowy i fortepian, powstałej w 1815 r., choć później wielokrotnie udoskonalanej przez kompozytora. Jak wspomina dziennikarz muzyczny Marcin Majchrowski:

Opowieść to ponura i przerażająca – historia jak z horroru o tajemniczej śmierci dziecka – której rzeczywistość styka się ze światem nadprzyrodzonym. W balladzie występują cztery postaci: narrator, ojciec, syn i tytułowa, złowroga zjawa – do końca nie wiadomo czy to król Elfów, na pewno jest zwiastunem niechybnej śmierci. Schubert każdą z postaci scharakteryzował w odmienny sposób: narrator wydaje się neutralny, ale wszystkie wypowiedzi utrzymane są w trybie minorowym; kwestie ojca pojawiają się tylko w niskim rejestrze, a rozgorączkowanego dziecka tylko w wysokim, natomiast najbogatsza muzycznie okazuje się złowieszcza mara. Jego kuszenie wyobraża meandryczna linia melodyczna, bogata harmonicznie, ale tylko w trybie majorowym i tanecznym rytmie. Opowieść toczy się wartko, bo przecież wszystko toczy się późno wśród nocnej zamieci. Pęd konia wyobraża fantastyczny akompaniament – repetowane w szybkim tempie oktawy, znikające w chwilach, gdy zaczyna mówić tytułowy król. A najbardziej przerażające wydaje się zakończenie – lapidarne i suche, gwałtowne jak cięcie nożem: Dolata na dworzec, lecz próżna otucha! / Na ręku ojcowskim już dziecię bez ducha.

źródłom724eb4e1827b7aaf_0000000000008źródło

RYI8bi038lD7y

Ilustracja interaktywna przedstawia M. Ravela. Zdjęcie portretowe obrazuje mężczyznę w średnim wieku, który ubrany jest elegancko w garnitur. Mężczyzna lekko uśmiecha się. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. M. Ravel, „Dziecko i czary”. Kompozycja posiada wolne tempo. Cechuje się wesołym, tajemniczym charakterem.

Ilustracja interaktywna przedstawia M. Ravela. Zdjęcie portretowe obrazuje mężczyznę w średnim wieku, który ubrany jest elegancko w garnitur. Mężczyzna lekko uśmiecha się. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. M. Ravel, „Dziecko i czary”. Kompozycja posiada wolne tempo. Cechuje się wesołym, tajemniczym charakterem.

1

1. M. Ravel, „Dziecko i czary” {audio}

Maurice Ravel stworzył krótką, jednoaktową operę, podejmującą problematykę dzieciństwa, która została ukończona przez kompozytora w 1925 r. Istotną rolę w tym utworze pełni czynnik melodyczny, ponieważ jak podkreślał sam kompozytor: Bel canto, wokalizy, wirtuozeria wokalna – to jest dla mnie punkt wyjścia. Ciekawostką są także nawiązania do muzyki jazzowej oraz azjatyckiej (stąd wykorzystanie skali pentatonicznej czy równoległych kwart).

Podsumowując – do czasów obecnych powstało wiele kompozycji inspirowanych magicznym światem baśni, wpływającym na wyobraźnię artystów i pobudzającym ich do pracy twórczej. Z pewnością baśnie, legendy i mity nadal będą inspirować kompozytorów, także w XXI wieku, bo jak twierdził autor wyjątkowej książki Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni – Bruno Bettelheimm724eb4e1827b7aaf_0000000000009Bruno Bettelheim:

Baśnie dają do zrozumienia, że pomyślne, pełne satysfakcji życie dostępne jest każdemu, mimo życiowych przeciwności – lecz jedynie wówczas, gdy nie ucieka się przed pełnymi niebezpieczeństw życiowymi zmaganiami.

Zadania

Słownik pojęć

Źródło:

encyklopedia.pwn.pl

Biblioteka muzyczna