Światowa gospodarka morska

R1BplbDfetSvv

Na zdjęciu platforma wiertnicza. Zespół urządzeń technicznych opartych na czterech kolumnach stojących w wodzie. Po obu stronach platformy statki, niewielkich rozmiarów w porównaniu z platformą.

1. Gospodarka morska

Gospodarka morska obejmuje bardzo szeroki zakres branż wykraczających poza rybołówstwo i eksploatację innych zasobów naturalnych. W jej skład wchodzi przemysł okrętowy, transport i logistyka. Rozwój gospodarki morskiej nie byłby możliwy bez badań naukowych i edukacji morskiej. Do tego działu gospodarki należą także turystyka morska i nadmorska związana z walorami przyrodniczymi i kulturowymi oraz administracja wprowadzająca reguły funkcjonowania w obszarze morskim.

Dla wielu państw gospodarka morska jest kluczowa – bez niej ani Japonia, ani Indonezja nie mogłyby się rozwijać. Innym krajom, np. Norwegii lub Chile, znacząco ułatwia funkcjonowanie gospodarcze. Są też kraje, w których stanowi uzupełnienie gospodarki lądowej. Warto pamiętać, że poprzez współpracę przemysłową, transport i turystykę uczestniczą w niej również państwa niemające dostępu do morza.

R10Q91BGDrpB7

Na zdjęciu na pierwszym planie statek kontenerowiec pełen kolorowych kontenerów. W tle port. Duża ilość kontenerów. Drogi dojazdowe, latarnie.

2. Żegluga

Około 24% światowego PKB jest wytwarzane w Azji Wschodniej, 19% w Stanach Zjednoczonych, a 18% w Unii Europejskiej. Dalsze miejsca zajmują Indie, Rosja i Brazylia. Duża część wytworzonych dóbr podlega międzynarodowemu handlowi.

Tabela pokazuje dość wyraźną regionalizację: międzynarodowa wymiana towarowa odbywa się głównie między Europą, Ameryką Północną i Wschodnią Azją. Położenie tych regionów powoduje, że najważniejszym środkiem transportu są m.in. statki (ok. 90% światowego handlu), a natężenie przewozów na oceanie światowym jest nierównomierne.

Najbardziej wykorzystywany jest północny Atlantyk oraz północny Pacyfik. Ważny szlak łączy Azję Wschodnią i Południową z Europą. Kształt linii brzegowej wymusza koncentrację ruchu w Cieśninie Malakka, a dzięki Kanałowi Sueskiemu także na Morzu Czerwonym i Śródziemnym. Z kolei dzięki Kanałowi Panamskiemu statki wyruszające na przykład z zachodnich wybrzeży Ameryki Północnej do portów na wybrzeżu wschodnim lub do Europy czy Afryki nie muszą opływać Ameryki Południowej. Słabe natężenie żeglugi na półkuli południowej wynika głównie ze słabości tamtejszych gospodarek, a także z mniejszej ilości lądów. Leżąca w południowej części globu Australia ma co prawda silną gospodarkę i eksportuje surowce, ale jej rynek wewnętrzny jest ograniczony z powodu stosunkowo niewielkiej liczby mieszkańców.

Intensywny ruch żeglugowy powoduje negatywne skutki dla środowiska: statki spalają paliwo niskiej jakości, przez co różne szkodliwe związki (m.in. siarki, ołowiu, azotu) pochodzące ze spalin dostają się do atmosfery, a wraz z opadami do morza. Wycieki paliwa, zrzuty wody balastowej, mycie zbiorników, wyrzucanie śmieci przyczyniają się do wzrostu zanieczyszczenia. Innym negatywnym skutkiem jest hałas generowany przez silniki statków utrudniający porozumiewanie się ssaków morskich, np. wielorybów.

Ciekawostka

Wielka Pacyficzna Wyspa Śmieci to nagromadzenie odpadów na północnym Pacyfiku w obrębie wiru prądów morskich. Jej powierzchnię szacuje się na 0,7–15 mln kmIndeks górny 2². Tworzą ją rozdrobnione pod wpływem działania promieni słonecznych i wody morskiej plastikowe przedmioty zmyte ze statków lub wrzucone do morza. Połykane przez zwierzęta śmieci blokują ich układ pokarmowy i powodują śmierć.

RdO67i4eykPnu

Na zdjęciu martwy albatros. Szkielet, resztki piór, w brzuchu plastikowe śmieci: zakrętki, buteleczki, kawałki plastiku.

3. Rybołówstwo

Ryby i owoce morza są cennym produktem żywnościowym. Dlatego do ich połowów przez lata angażowano coraz bardziej zaawansowane technologie. W drugiej połowie XX wieku wielkość połowów wzrosła czterokrotnie w stosunku do poziomu z końca lat 40. W kolejnych latach nastąpiła stagnacja. Wykorzystanie sonarów, a nawet satelitów nie dawało ławicom ryb szans na uniknięcie przetrzebienia. Coraz mniej ryb dorastało i mogło się rozmnażać. Ich liczebność z roku na rok znacząco malała. Był to najlepszy dowód na przełowienieprzełowienieprzełowienie – spadek liczby ryb wskutek nadmiernej eksploatacji łowisk. Szacunki wskazują, że 84% łowisk jest wykorzystywana na granicy przełowienia lub już ją przekroczyła.

RpLrZ0T7A2axc

Wykres liniowy obrazujący zmiany wielkości połowów na świecie w latach 1950–2020. Oś pionowa pokazuje wartości od zera do stu sześćdziesięciu milionów ton, co 20 milionów. Wykres rozpoczyna się na niespełna dwudziestu milionach i rośnie do roku tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiątego piątego do wartości około dziewięćdziesięciu pięciu milionów ton. W kolejnych latach wartości utrzymują się na zbliżonym poziomie, nieznacznie wahając się w górę i w dół. Po roku dwa tysiące dziesiątym następuje lekki spadek, do poziomu niespełna dziewięćdziesięciu milionów w roku dwa tysiące piętnastym. Następnie wartość ta wzrasta i w dwa tysiące dwudziestym osiąga już prawie 95 milionów ton.

Mimo że oceany pokrywają większość powierzchni Ziemi, to stosunkowo niewielka ich część stanowi potencjalne łowiska. Głównie obejmują one obszary, których wody przypowierzchniowe bogate są w organizmy zawierające chlorofil.

Rab13fn5A8NTG

Ilustracja przedstawia mapę świata z nazwami kontynentów i oceanów. Na mapie za pomocą kolorów przedstawiono średnią zawartość chlorofilu w morzach, oceanach i większych zbiornikach śródlądowych. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami, które opisano dookoła mapy w białej ramce co trzydzieści stopni. Na dole mapy po lewej stronie umieszczono poziomy cieniowany pasek z objaśnieniem wartości chlorofilu przy powierzchni lustra wody przypisanych do danych barw na mapie. Dane wyrażono w miligramach na metr sześcienny. Z lewej strony kolor ciemnoniebieski przechodzi w jasnoniebieski, następnie przez zielony do żółtego i przez pomarańczowy do ciemnoczerwonego. Najniższą zawartość chlorofilu przy powierzchni lustra wody obrazuje kolor ciemnoniebieski – wynosi ona poniżej 0,01 miligramów na metr sześcienny. Kolorem jasnoniebieskim przedstawione wartości wynoszące około jednej dziesiątej miligrama na metr sześcienny. Kolor zielony obrazuje wartości około jednego miligrama na metr sześcienny, kolor żółty – około trzech, kolor pomarańczowy – pięć, a kolor czerwony dziesięć miligramów na metr sześcienny. Kolorem czerwonym oznaczono wartości wynoszące do trzydziestu miligramów na metr sześcienny. Oceany są koloru ciemnoniebieskiego i niebieskiego, bliżej lądów kolor przechodzi w zielony, a większość wybrzeży jest koloru żółtego. Kolor ciemnoniebieski występuje na obszarach najbardziej oddalonych od lądów, mniej więcej do szerokości geograficznej wynoszącej trzydzieści stopni na obu półkulach. Na większych wartościach szerokości geograficznych dominuje kolor jasnoniebieski i jasnozielony. W pobliżu ujść wielkich rzek do mórz i oceanów kolor jest czerwony, dominuje tuż przy linii brzegowej większości kontynentów, a także między innymi Jeziora Wiktorii, Morza Czarnego i Morza Kaspijskiego. Niemal cała powierzchnia Morza Bałtyckiego ma czerwoną barwę.

Plankton zawierający chlorofil, tzw. fitoplankton, jest podstawą łańcucha pokarmowego. Z mapy wynika, że na większości obszarów oceanicznych jest go znikoma ilość, a więc i ryb będzie tam raczej niewiele. Fitoplankton gromadzi się głównie przy brzegu, co nie powinno dziwić, ponieważ potrzebuje on nie tylko światła, ale też substancji odżywczych, a te spływają rzekami z lądu. Także w wysokich szerokościach geograficznych zaznacza się podwyższona ilość organizmów zawierających chlorofil. Jest to spowodowane lepszą rozpuszczalnością gazów w zimnej wodzie, w tym przypadku dwutlenku węgla niezbędnego do procesu fotosyntezy.

Szczególnymi obszarami są zachodnie wybrzeża, zwłaszcza Ameryki Południowej i Afryki. Tam, dzięki upwellingowiupwellingupwellingowi, na powierzchnię trafiają składniki pokarmowe nagromadzone na dnie oceanów. Zimne prądy morskie dostarczają natomiast wodę bogatą w tlen i dwutlenek węgla.

Agenda ONZ ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) podzieliła morza i oceany na 19 obszarów, ale ponad 75% połowów pochodzi tylko z sześciu z nich. Natomiast tylko 6 państw łowi 50% ryb morskich na świecie.

Przełowienie to nie jedyny problem wynikający z intensywnego rybołówstwa. Sieci rybackie zatrzymują wszystkie organizmy większe niż ich oka, w związku z czym część połowu (8–25%) jest nieprzydatna. Większość tych organizmów ginie, osłabiając morski ekosystem.

Jednym ze sposobów połowu jest trałowanie denne. Polega ono na tym, że sieć ciągnie się po dnie, wskutek czego zniszczeniu ulega tamtejsze środowisko naturalne. Ponieważ organizmy denne rosną bardzo powoli, odtworzenie ekosystemu jest tam wyjątkowo trudne i długotrwałe.

Jednym ze sposobów ograniczenia rybołówstwa jest marikulturamarikulturamarikultura, czyli chów organizmów morskich. W taki sposób uzyskuje się m.in. ok. 5,5 mln ton ryb rocznie. Przodujące kraje przedstawia poniższa tabela.

Farmy rybne

RwG04MfGFuj5D

Na zdjęciu farma rybna. Na otwartym morzu ogrodzono fragment akwenu. Na powierzchni wody wyskakujące ryby. Za ogrodzeniem statek rybacki i zabudowania. Na pomoście ludzie.

Rj20jIsV0vVTn

Materiał filmowy do lekcji zatytułowany "Farma rybna na Filipinach".

Materiał filmowy do lekcji zatytułowany "Farma rybna na Filipinach".

Film dostępny pod adresem /preview/resource/Rj20jIsV0vVTn

Materiał filmowy do lekcji zatytułowany "Farma rybna na Filipinach".

4. Surowce mineralne

Woda morska jest bogata w pierwiastki i związki chemiczne, ale ich koncentracja jest najczęściej zbyt mała, by opłacało się je pozyskiwać. Wyjątek stanowi sól ($\text{NaCl}$) otrzymywana metodą polegającą na odparowaniu wody morskiej.

R14IJVybrSlAF

Na zdjęciu z lewej strony kilka kopców soli. Z prawej strony taśmociąg podaje kolejne porcje soli zebrane w procesie naturalnego wyparowywania wody w basenach solnych. Przy taśmociągu stoją pracownicy. W tle góry.

Od nieco ponad 100 lat spod dna morskiego wydobywa się gaz ziemny i ropę naftową. Jest to typowe dla Zatoki Perskiej, Zatoki Meksykańskiej i Morza Północnego. W ten sposób swoje nowe złoża eksploatować będzie Brazylia.

Platformy wiertnicze

R1BplbDfetSvv

Na zdjęciu platforma wiertnicza. Zespół urządzeń technicznych opartych na czterech kolumnach stojących w wodzie. Po obu stronach platformy statki, niewielkich rozmiarów w porównaniu z platformą.

RTniP7aU5JzES

Film obrazujący poszczególne etapy budowy platformy wiertniczej.

Film obrazujący poszczególne etapy budowy platformy wiertniczej.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RTniP7aU5JzES

Film obrazujący poszczególne etapy budowy platformy wiertniczej.

Podmorskie wiercenia wiążą się z dużym zagrożeniem dla środowiska. Samo wiercenie jest naruszeniem naturalnego ekosystemu. Przy eksploatacji zdarzają się wypadki i wycieki ropy, jak np. w 2010 roku w Zatoce Meksykańskiej. Do oceanu wyciekło wtedy 800 tys. mIndeks górny 3³ ropy.

Katastrofa Deepwater Horizon

RwV5VkYnSGoaG

Na zdjęciu płonąca platforma wiertnicza. Czerwono‑żółty ogień, kłęby szarego dymu. Dookoła platformy na wodzie pięć statków, z których w kierunku platformy lecą silne strumienie wody.

RoCgnaXG27vKN

Na zdjęciu lekarz weterynarii w białym fartuchu pobrudzonym brązową cieczą. Trzyma w rękach żółwia zabrudzonego ropą naftową.

R1UI1Qjm1kgGd

Na zdjęciu ptak, pelikan, pokryty mazistą brązową substancją. Ptak pływa po wodzie, która również pokryta jest tą substancją.

Takie wycieki sieją spustoszenie wśród fauny i flory. Ropa wypływająca na powierzchnię wody m.in. klei pióra ptaków morskich, uniemożliwiając im latanie. Ponadto rozpuszcza tłuszcz z piór, przez co zwierzęta nie są izolowane od zimnej wody. Próbując się oczyścić, połykają ropę. Wszystko to prowadzi do ich śmierci. Cierpią też zwierzęta morskie żyjące pod wodą i oddychające tlenem pobieranym z atmosfery: wystawiając głowę ponad wodę, wdychają szkodliwe opary ropopochodne. Ginie też plankton będący podstawą piramidy troficznej. Oddziaływanie nie ogranicza się tylko do organizmów morskich, wpływa również na zwierzęta żyjące na wybrzeżu, które zjadają zatruty ropą pokarm.

Oczywiście ropa naftowa wydobywana spod dna musi być przewieziona do rafinerii. Transport ten jest częścią żeglugi światowej, której skutki dla środowiska zostały omówione wcześniej.

Konkrecje polimetaliczne to skupiska związków, głównie żelaza i manganu, a dodatkowo kobaltu, niklu i miedzi, w postaci bryłek (najczęściej wielkości ziemniaka) na dnie mórz i oceanów. Występują przeważnie na głębokości 4–6 tys. m.

RqvNbEetmYnfx

Na zdjęciu pomarańczowa bryła o wyglądzie kamienia o porowatej powierzchni.

Duża głębokość oraz zwykle duże rozproszenie powodują, że mimo prób nie podjęto jeszcze eksploatacji konkrecji polimetalicznych. Jej istotą będzie zbieranie konkrecji z dna, więc siłą rzeczy znów będzie to niekorzystne dla środowiska i będzie niszczyć tamtejszy ekosystem.

O znaczeniu gospodarki morskiej świadczy 320 artykułów Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawie morza, na której podstawie państwa ustaliły własne strefy wyłączności ekonomicznej o szerokości do 370 km. Dzięki temu chronią swoje zasoby przed eksploatacją przez inne państwa.

Podsumowanie

• Gospodarka morska to szerokie zagadnienie obejmujące badania i wykorzystanie zasobów morza, technologie służące eksploatacji, ochronę zasobów przyrodniczych i kulturowych, zagadnienia ekonomiczne, prawne, polityczne, a także edukacyjne.

• Ponad 90% światowego handlu odbywa się drogą morską. Największe przewozy mają miejsce między Europą i Ameryką Północną oraz Ameryką Północną i Wschodnią Azją.

• Połowy morskie sięgnęły 90 mln ton rocznie i nie rosną głównie z powodu przełowienia dużych obszarów oceanicznych.

• Najlepsze łowiska leżą w pobliżu wybrzeży na styku zimnych i ciepłych prądów morskich.

• Marikultura, czyli chów organizmów morskich, jest odpowiedzią na malejące połowy.

• Ropa naftowa wydobywana spod dna oraz przewidywana eksploatacja konkrecji polimetalicznych są istotnymi czynnikami zanieczyszczenia środowiska morskiego.

• Podstawowym międzynarodowym dokumentem dotyczącym mórz jest Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza z 1982 roku.

Słownik

Ćwiczenia