Syberia – niechciany dom polskich zesłańców w XIX w.

Rozdział 1 
Katorga – najstraszliwsza z kar

Materiał prezentuje rozmowę Tomka z jego starszą siostrą, Anią. Rozmowa dotyczy represjiRepresjerepresji popowstańczych i skupia się na karze zesłania i katorgi.

— Co za katorga…
— Żadna katorga! Nawet nie porównuj zapamiętania dwóch dat z historii do katorgi. Bo w porównaniu do niej to przyjemność i relaks.
— No dobra, nie przesadzaj już.
— Ja wcale nie żartuję. To są rzeczy, których w ogóle nie można porównać!
— Czym właściwie była prawdziwa katorgaKatorgakatorga?
— Nie wiesz?
— No, właściwie… to nie. Słyszałem jak ostatnio wujek Jurek mówił, że praca przy jego starym samochodzie to straszna katorga, więc pomyślałem, że to coś nieprzyjemnego.
— Nieprzyjemnego – to mało powiedziane! Katorga to były ciężkie roboty na SyberiiSybirSyberii, na które w XIX w. trafiali polscy powstańcy i inni walczący z carską Rosją o wolność ojczyzny. Największa ich liczba szła etapami na zesłanie lub katorgę w latach 1863–1864, podczas najdłuższego z powstań. Pamiętasz jakiego?
— Najdłuższe było chyba styczniowe… Ale jak to – szła? Przecież to bardzo daleko, tysiące kilometrów!
— Dobrze usłyszałeś – szła. Samochodów i samolotów wtedy jeszcze nie było, kolej transsyberyjską zbudowano lata później, więc skazańcy musieli pokonać większość drogi pieszo. Trwało to miesiące i miało być dla nich również formą kary.
— No, ale to trochę bez sensu. Oni tak szli i szli, i co?
— Sama droga na Syberię, tak jak ci mówiłam, trwała bardzo długo. A jak zapewne wiesz, nie było wtedy asfaltowych dróg i lekkich, wygodnych ubrań chroniących od wiatru i zimna. Nie wspominając już nawet o wygodnych hotelach, w których można było odpocząć.
— Tego to akurat nie musisz mi mówić.
— Ale mogę ci przeczytać – wspomnienia jednego zesłańca, Wacława Lasockiego, który tak opisuje drogę z Żytomierza, z którego wyruszył. Posłuchaj:
„Budynki przeznaczone na nocleg skazańców, zwane etapami, są odległe jeden od drugiego o wiorst 12 do 30 na trakcie syberyjskim […]. Przestrzenie te zastosowane są z jednej strony do odległości między osadami, a tem samem do istniejących już zabudowań, które […] służą partjom jako miejsce noclegów, z drugiej zaś przestrzeń taką stosuje się do możności przechodzenia jej pieszo w ciągu dnia bez zbytecznego znużenia, odbierającego zdolności do dalszej podróży […]. Pierwszym etapem za Żytomierzem jest Kmitów; […] dalej prawie bez końca na wielkim szlaku sybirskim, który licząc od Żytomierza, a kończąc na Kamczatce, przedstawia przeszło 12.000 wiorst”.
— A podpowiem ci tylko, że 1 wiorsta to ponad kilometr! Czyli, jak łatwo policzyć, skazani musieli pokonywać dziennie…
— Co najmniej 12 kilometrów, a czasem i ponad 30.
— Tak, masz rację. Była to straszna i wyczerpująca droga, której wielu nie przeżywało. Zresztą, jak chcesz dowiedzieć się więcej o tym, jak ona wyglądała, poszukaj w Internecie obrazów.
— A możesz mi polecić jakieś ciekawe, pokazujące dolę zesłańców? Chętnie je obejrzę, oderwę się od tego wkuwania.
— Bardzo proszę. Jedne z ciekawszych to: Aleksandra Sochaczewskiego – Zakładanie kajdan; W drodze do katorgi; Pożegnanie z Europą oraz Jacka Malczewskiego – Na etapie (Aresztanci); Na etapie; Śmierć na etapie.

Rozdział 2 
Życie na zesłaniu

Materiał dotyczy rozmowy Ani, Tomka i ich szkolnego historyka o życiu zesłańców na Syberii. Dyskutują oni o katordze i zesłaniu oraz o życiu codziennym.Materiał dotyczy rozmowy Ani, Tomka i ich szkolnego historyka o życiu zesłańców na Syberii. Dyskutują oni o katordze i zesłaniu oraz o życiu codziennym.

— I jak, braciszku, wiesz już, czym była ta katorgaKatorgakatorga i jak wyglądała?
— Tak, i dowiedziałem się o niej wiele ciekawych rzeczy. Co do jednego, to miałaś rację – to była potworna kara. Nie wiedziałem nawet, że tylu Polaków przez wieki zostało wysłanych na koniec świata.
— A mówiłam ci, że twoja nauka dat na historię to drobnostka.
— O, co ja słyszę! Rozmawiacie o zsyłceZsyłkazsyłce Polaków? Jestem pełen podziwu. Jak macie ochotę dowiedzieć się więcej na ten temat, to zapraszam dzisiaj na kółko historyczne na szóstej lekcji. Akurat będziemy rozmawiali o tych wydarzeniach.
— Dzień dobry.
— Dzień dobry, zapraszam. Cieszę się, że przyszliście. Na początku zapytam: skąd u was takie zainteresowanie tym tematem?
— Oj tam, od razu zainteresowanie. Wczoraj mieliśmy krótką rozmowę na ten temat i zaciekawiło mnie to, o czym mówiła Ania.
— Ja akurat czytam wspomnienia Wacława Lasockiego i tak jakoś wyszło.
— Dobrze, to porozmawiajmy. Wiecie już pewnie wszyscy, czym była katorga i w jaki sposób Polacy znaleźli się na Syberii. Każdy z was tutaj pewnie też pamięta, że była to jedna z kar, jakie stosowała władza wobec przeciwników caratu, uczestników powstań, więźniów politycznych, ale także przestępców. Często na zsyłkę skazywano całe rodziny lub, tak jak to miało miejsce u Wacława Lasockiego, rodzina dobrowolnie towarzyszyła mężowi w karze. Osobną grupę wśród zesłańców stanowili właśnie katorżnicy, którzy skazani na niewolniczą pracę najczęściej wykonywali najtrudniejsze i najcięższe prace w nieludzkich warunkach, bez jakiegokolwiek wynagrodzenia, zakuci w kajdany i pod ścisłą strażą. Ogółem w XIX wieku w głąb Rosji wysłano ponad 150 tysięcy Polaków.
— Panie psorze, a czy poza pracą zesłańcy zajmowali się czymś jeszcze?
— To jest bardzo dobre pytanie. Na początku musisz jednak pamiętać, że kim innym był katorżnik, a kim innym zesłaniec. Ten pierwszy wykonywał najcięższe, niewolnicze prace i nie otrzymywał za to wynagrodzenia. Zesłańcami były osoby, które w ramach kary były najczęściej pozbawiane majątku i wysłane w miejsca odosobnienia, z których nie mogły powrócić w swoje rodzinne strony. Często kierowano ich do miejsc, gdzie znajdowały się wolne domy, a także zapewniano niewielkie wynagrodzenie za pracę. A czym się oni zajmowali? Przede wszystkim walką o przetrwanie w bardzo trudnych warunkach. Ale nie tylko. Warto pamiętać również o niezwykłych postaciach, które trwale zapisały się w historii kultury i nauki.
— To ktoś zajmował się tam pracą naukową?
— O Józefie Piłsudskim wszyscy słyszeli – a czy wiedzieliście, że jego brat, Bronisław Piłsudski, również skazany na zesłanie, był jednym z najważniejszych polskich etnografów, badaczy kultur i ludów Dalekiego Wschodu? Spisał on wierzenia, utrwalił mowę i pieśni Ajnów, a także stworzył słownik, tłumacząc języki zamieszkujących tam ludów. A nie był on wcale pierwszym i najbardziej znanym z naukowców‑zesłańców. Tutaj koniecznie muszę wspomnieć o Benedykcie Dybowskim i Wiktorze Godlewskim; obaj zesłani po powstaniu styczniowym walnie przyczynili się do poznania i zbadania syberyjskiej fauny i flory. Razem prowadzili badania naukowe, zajmowali się meteorologią, obserwacją jeziora Bajkał – dokonując jego pierwszego potwierdzonego pomiaru. Dokonywali również obserwacji klimatu Syberii. Godlewski, wielki miłośnik zwierząt, ornitolog‑amator, zebrał wielką kolekcję ptaków, której część można jeszcze dzisiaj znaleźć w zbiorach Instytutu Zoologii PAN. Byli tak wybitnymi badaczami i odkrywcami, że w ich dorobku znalazło się wiele cennych nagród, w tym przyznawanych przez cesarskie instytuty naukowe!
— To naprawdę niesamowite.
— Tak, to prawda. Niesamowite jest również, że tysiące kilometrów od domu polscy zesłańcy nie tylko nie zapominali o swoich korzeniach i patriotyzmie, ale nawet starali się tam, na nieludzkiej ziemi, walczyć z zaborcą. Wyobraźcie sobie, że wywołali powstanie, nazywane zabajkalskim, które niestety zostało szybko zdławione.
— Niemożliwe…
— Możliwe, możliwe. Ale to nie wszystko. Postacią, która odegrała bardzo ważną rolę w życiu Polaków na Sybirze, był Rafał Kalinowski, późniejszy święty, do którego wielu zesłańców zwracało się z prośbą o pomoc. Już wtedy uważany był za wyjątkowo uczciwą i sprawiedliwą osobę, dlatego pełnił wśród społeczności więźniów funkcję sędziego. A w wolnym czasie uczył dzieci zesłańców katechezy i przedmiotów ścisłych. Jak więc sami widzicie – daleko od domu i wśród nieprzyjaznych okoliczności można było być nie tylko przyzwoitym człowiekiem, ale i naukowcem i odkrywcą.
— Ale szybko zleciał nam czas. Na koniec wskazówka: jeśli interesują was inne niezwykłe historie, poszukajcie informacji o Rufinie Piotrowskim. Ten to dopiero był, jak wy to teraz mówicie, kozakiem! Jego pamiętniki w XIX wieku były niesamowicie popularne i to nie tylko wśród Polaków, ale w całej Europie!

Rozdział 3 
Przygody Rufina Piotrowskiego

Materiał prezentuje rozmowę Tomka z jego starszą siostrą, Anią. Tomek chwali się Ani nowymi informacjami, które zdobył.
— Jak tam, bracie, twoja katorga? Dalej uczysz się na historię?
— Oj, już nie żartuj sobie ze mnie. Wiem, że moja nauka nie była żadną katorgą.
— No, mam nadzieję. Poznawanie losów naszych przodków i ich historii powinno sprawiać ci samą przyjemność.
— Tak… gdyby jeszcze nie trzeba było wkuwać tych dat. Ale pamiętasz, jak na zakończenie profesor wspomniał o Rufinie Piotrowskim?
— Faktycznie, coś mówił.
— Znalazłem w Internecie fragmenty jego pamiętników i trochę poczytałem. Mówię ci, jak tylko skończysz czytać wspomnienia Lasockiego, to rzuć na te pamiętniki okiem. Facet był niesamowity, taki polski James Bond XIX wieku. Bo ucieczka z zesłania to tylko kawałek jego niezwykłego życiorysu. Wcześniej walczył w powstaniu listopadowym, był agentem paryskiego Towarzystwa Demokratycznego, które wysłało go na ziemie polskie, by stworzył siatkę konspiracyjną i zdobył informacje o sytuacji i nastrojach Polaków. W Kamieńcu Podolskim został aresztowany za działania antycarskie i skazany na dożywotnią katorgę.
— Nieźle, ale profesor mówił coś o jego niesamowitej ucieczce – z tego, co pamiętam.
— Tak, ale poczekaj. Na zesłaniu trafił do pracy w gorzelni gdzieś pod Omskiem, gdzie od razu zaczął myśleć o ucieczce. Gdy udało mu się zebrać trochę pieniędzy i żywności, ruszył pieszo na północ do Archangielska. Żadna pogoń nie spodziewała się, że wybierze ten kierunek, dlatego udało mu się uciec. Czy ty wiesz, że to prawie 3000 kilometrów?! A on pokonał to wszystko na piechotę!