Sytuacja rdzennej ludności oraz przyczyny zanikania kultur pierwotnych na przykładzie Ameryki Północnej lub Południowej

Współcześni mieszkańcy Ameryki Północnej i Południowej tworzą mieszankę ras, kultur i religii. Są wśród nich przedstawiciele wszystkich ras – Eskimosi, czarnoskórzy mieszkańcy wysp Morza Karaibskiego i Stanów Zjednoczonych, biali, których przodkowie byli Europejczykami, i wielu, wielu innych. Ludność obu kontynentów tworzy bowiem mozaikę zarówno odmian, jak i grup etnicznych. Rdzenną ludnością tych kontynentów są jednak Indianie. W tym materiale poznasz ich historię, miejsca, w których mieszkali, zajęcia, zwyczaje oraz obecną sytuację.

R1PXfc6RxFhFE

Fotografia piramidy schodkowej. Pośrodku każdego z jej boków biegną szerokie schody. Na ściętym szczycie świątynia w kształcie prostopadłościanu, do której prowadzą duże otwory wejściowe w bryle.

Rdzenna ludność Ameryki

Przypuszcza się, że kontynent amerykański został zaludniony 15‑20 tysięcy lat temu. Prehistoryczne ludy, zwane dziś Paleoindianami, przybyły na teren północnej Kanady i Alaski, wykorzystując Beringię – istniejący w okresie ostatniego zlodowacenia pas lądu, łączący dzisiejszą Syberię w Azji z terenami Ameryki Północnej. Powstał on wskutek obniżenia poziomu morza podczas ostatniego zlodowacenia (26–19 tys. lat temu). Dziś w miejscu tym znajduje się Cieśnina Beringa. Myśliwi i zbieracze podążali za stadami zwierząt, wykorzystując wolne od lodu tereny. W ciągu następnych tysięcy lat stopniowo przemieszczali się na południe, zasiedlając Amerykę Środkową (14 tys. lat temu) i Południową (11 tys. lat temu).

R1MIhcpynUXVb

Animacja prezentująca zmieniający się poziom morza w rejonie Cieśniny Beringa na przestrzeni ostatnich kilkunastu tysięcy lat.

Animacja prezentująca zmieniający się poziom morza w rejonie Cieśniny Beringa na przestrzeni ostatnich kilkunastu tysięcy lat.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1MIhcpynUXVb

Animacja prezentująca zmieniający się poziom morza w rejonie Cieśniny Beringa na przestrzeni ostatnich kilkunastu tysięcy lat.

Większość rdzennych mieszkańców obu Ameryk nazywana jest Indianami. Nazwę tę nadał im Krzysztof Kolumb, który w 1492 roku dotarł do kontynentu nieznanego w ówczesnej Europie, błędnie sądząc, że dopłynął do wschodnich wybrzeży Indii. W owych czasach źródłem wiedzy geograficznej były bowiem Biblia i pisma starożytne, które nie uwzględniały istnienia kontynentu amerykańskiego. Do Indian nie są jednak zaliczane częściowo wędrowne ludy zbieracko‑łowieckie, np. Inuici i Aleuci, żyjące na obszarze północnoamerykańskiej tundry, polujące na ssaki i ptaki morskie oraz trudniące się rybołówstwem.

W kolejnych tysiącleciach w Ameryce rozwijały się różnorodne kultury i społeczeństwa. Niektóre ludy pozostały na etapie gospodarki myśliwsko‑zbierackiej (i nadal ją prowadzą, np. plemiona zamieszkujące dorzecze Amazonki), inne rozwijały rolnictwo, jeszcze inne stworzyły potężne cywilizacje Olmeków, Majów, Tolteków i Azteków. Do najwyżej zorganizowanych należeli Majowie, zamieszkujący Meksyk i Amerykę Środkową, oraz Inkowie, żyjący w północnych i środkowych Andach. Ludy te udomowiły i uprawiały wiele roślin, które z czasem zostały przeniesione na pozostałe kontynenty. Należą do nich: fasola, kukurydza, ziemniaki, bataty i maniok, które dziś stanowią 50–60% wszystkich upraw na świecie. Cywilizacje te osiągnęły bardzo wysoki poziom rozwoju, notując imponujące osiągnięcia, m.in. w astronomii i matematyce, w tym opracowanie najdokładniejszego istniejącego ówcześnie kalendarza (kalendarz Majów). Aztekowie zbudowali jedno z największych miast na świecie, Tenochtitlan (usytuowane w miejscu, gdzie dzisiaj znajduje się stolica Meksyku), którego liczba mieszkańców sięgała 200 tys. Dla porównania podobną liczbę mieszkańców miały jedynie dwa największe europejskie miasta, Konstantynopol i Paryż, natomiast Londyn, Madryt i Rzym liczyły niespełna 50 tys. osób.

Od końca XV wieku rdzenna ludność obu Ameryk była sukcesywnie wypierana przez Europejczyków z zamieszkiwanych przez siebie terenów. Zapoczątkowała to konkwistakonkwistakonkwista, czyli hiszpańskie i portugalskie wyprawy zbrojne podejmowane w celu podboju nowo odkrytych terytoriów. Zmieniło to zasadniczo życie i kulturę zamieszkujących Amerykę ludów tubylczych.

Okres przed przybyciem ludności europejskiej nazywany jest epoką przedkolumbijską. Na obszarze Ameryki żyły w tym okresie zróżnicowane grupy ludności, będące na odmiennych poziomach rozwoju gospodarczego i kulturowego. Przed konkwistą Indianie zamieszkiwali cały obszar Ameryki z wyjątkiem Arktyki. Szacuje się, że było ich około 47 mln, przy czym 45 mln Indian zamieszkiwało Amerykę Środkową i Południową, a ok. 2 mln tereny położone na północ od Meksyku. W czasie pierwszych wieków europejskiej kolonizacji liczba ta zmniejszyła się w zależności od regionu o 50–80%. Przyczynił się do tego terror stosowany przez konkwistadorów wobec ludności tubylczej i związane z nim niewolnictwo, wojny, powstania, przymusowa chrystianizacja, a przede wszystkim epidemie chorób (np. ospy, cholery, odry i in.), które pierwsi koloniści przywieźli z Europy. W wielu regionach, np. na wschodzie Ameryki Północnej, Karaibach czy Ziemi Ognistej, europejska kolonizacja spowodowała rozpad tradycyjnych systemów gospodarowania i organizacji społecznej. Wywołała także przymusowe migracje całych plemion oraz częściowy, a w przypadku mniejszych plemion całkowity, upadek ich kultur, języków i religii.

Pierwotna ludność indiańska żyje jeszcze w Meksyku, Andach Środkowych i Amazonii. Zachowali oni wyraźną odrębność kulturową i język. W Meksyku są to Indianie Nahua, a w Andach Indianie Keczua i Ajmara. W Amazonii w stanie pierwotnym żyją odosobnione grupy Indian Tupi–Guarani.

Wiele krajów obu Ameryk jest dziś zamieszkiwanych przez rdzenną ludność, która w znacznym, choć zróżnicowanym stopniu jest zasymilowana z wieloetnicznym i wielokulturowym społeczeństwem. Wyjątkiem są niewielkie plemiona żyjące we względnej izolacji od kultury zachodniej (głównie w Amazonii i Ameryce Środkowej). Mimo postępującej asymilacji rdzenni mieszkańcy zachowują tradycję i obyczaje, kultywują obrzędy i rytuały.

W większości krajów (poza Meksykiem oraz kilkoma państwami leżącymi na obszarze Andów – Peru, Boliwią, Ekwadorem), stanowią oni kilku- lub kilkunastoprocentowe mniejszości etniczne. Jednak w niektórych regionach ich udział w całkowitej liczbie mieszkańców przekracza nawet 80%. Taka sytuacja występuje w kanadyjskim Nunavut, boliwijskim regionie Potosi czy peruwiańskich regionach Puno i Ayacucho.

RSxN2pBXAHHew

Mapa polityczna obu Ameryk, na której przedstawiono różnymi kolorami udział rdzennej ludności w ogólnej liczbie mieszkańców. Pokryta siatką geograficzną z południkami i równoleżnikami co dwadzieścia stopni. W prawym dolnym rogu pozioma podziałka, gdzie jeden odcinek to dwa tysiące kilometrów. Powyżej dwudziestu pięciu procent rdzennej ludności mieszka w Gwatemali, Peru, Boliwii. Od dziesięciu do dwudziestu pięciu procent zamieszkuje Meksyk, Belize, Chile. Od pięciu do dziesięciu procent zamieszkuje Salwador, Honduras, Nikaraguę, Gujanę, Ekwador. Od jednego do pięciu procent zamieszkuje Kanadę, Kolumbię, Wenezuelę, Surinam, Argentynę, Paragwaj, Urugwaj. Od zera do jednego procenta zamieszkuje Stany Zjednoczone, Kubę, Jamajkę, Brazylię. Brak danych dla Gujany Francuskiej, Dominikany, Haiti, Portoryko.

Sytuacja rdzennej ludności

Rdzenna ludność w poszczególnych krajach formalnie cieszy się pełnią praw obywatelskich i praw człowieka, jednak w praktyce jest często dyskryminowana i marginalizowana pod względem społecznym i gospodarczym oraz niekiedy pozbawiana znaczących wpływów politycznych.

W Ameryce Północnej na obszarach zamieszkiwanych przez rdzenną ludność zaczęto tworzyć specjalne obszary zwane rezerwatami, do których początkowo pod przymusem przesiedlano Indian. Zaczęły one powstawać już w pierwszej połowie XIX wieku. Ich celem było skoncentrowanie Indian na określonym terytorium i oddzielenie ich od obszarów przeznaczonych pod osadnictwo, eksploatację bogactw naturalnych, przemysł, transport i inną działalność gospodarczą.

Zmiana trybu życia z koczowniczego na osiadły, zła sytuacja socjalna i zdrowotna, bieda i bezrobocie panujące w rezerwatach doprowadziły do rozpadu wielu indiańskich społeczności i powstania patologii.

Współcześnie nie wszyscy Indianie żyją w rezerwatach. W Stanach Zjednoczonych i w Kanadzie mieszka tam około połowa Indian, ale wielu traktuje je jako miejsca spotkań z rodziną czy zapewniające możliwość uczestniczenia w lokalnych świętach, uroczystościach i ceremoniach (np. pow‑wow), pozwalających poznawać i kultywować tradycje przodków.

RAHdZ9xnHa6an

Zdjęcie przedstawia grupę Indian ubranych w tradycyjne, kolorowe stroje. Noszą pióropusze na głowie, stroje ozdobione bogatymi haftami, frędzlami i kolorami.

Mimo że dziś Indianie mogą swobodnie opuszczać rezerwaty, a ich sytuacja w ostatnich dziesięcioleciach znacznie się poprawiła, wielu z nich ciągle jeszcze żyje w trudnych warunkach. Znaczna część rezerwatów znajduje się bowiem na odległych obszarach, pozbawionych możliwości zatrudnienia zarówno w rezerwatach, jak i w okolicznych regionach. Średnia długość życia mieszkańców rezerwatów jest o kilka lat mniejsza niż przeciętnie. Częściej występują samobójstwa i choroby związane z nadużywaniem alkoholu i narkotyków. Wszystko to jest konsekwencją słabego wykształcenia oraz społecznego i kulturowego wykluczenia.

R1EhLkIZ4XO4d

Mapa Stanów Zjednoczonych, na której poszczególne stany oddzielono od siebie czarnymi liniami, reszta obszaru jest biała. Różowym kolorem naniesiono obszary zajmowane przez rezerwaty Indian. Mieszczą się w zachodniej, północno zachodniej i północnej części kraju. Największy z nich położony pomiędzy stanami Utah, Kolorado, Arizona i Nowy Meksyk. Pozostałe o znacznie mniejszej powierzchni.

Dużemu bezrobociu wśród mieszkańców rezerwatów próbowano zapobiegać, przesiedlając Indian do miast. Celu tego nie udało się osiągnąć, bowiem znaczna część przesiedleńców wróciła do rezerwatów. Ci, którzy pozostali w miastach, są prawdopodobnie tak samo biedni jak Afroamerykanie, w przeciwieństwie do nich nie tworzą jednak zamkniętych gett, ale zamieszkują w biedniejszych dzielnicach, zajmując przeludnione lokale.

Pierwsze fundusze zasilane wpłatami z gospodarczego wykorzystania lub eksploatacji surowców mineralnych, znajdujących się na indiańskich terytoriach, powstały już w 1897 roku. Także i dziś rządy Stanów Zjednoczonych i Kanady, aby wynagrodzić krzywdy wyrządzone Indianom, wprowadziły wiele programów społecznych, których celem miała być poprawa sytuacji życiowej oraz zwiększenie asymilacji tej grupy mieszkańców. Pomoc oferują także instytucje charytatywne. W 2009 roku rząd USA przyznał odszkodowania w wysokości około 3,4 mld dolarów około 300 tys. rdzennych mieszkańców. W 2012 roku przyznał 41 plemionom indiańskim kolejny miliard dolarów z tytułu użytkowania ziem plemiennych, eksploatacji znajdujących się na ich obszarach surowców naturalnych i praw do wypasu.

Sytuacja Indian w Ameryce Środkowej i Południowej jest nieco inna niż w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Oprócz biedy, różnego rodzaju patologii, trudnej sytuacji socjalnej czy ograniczonego dostępu do edukacji i służby zdrowia indiańskie społeczności zmagają się również z terroryzmem i problemami związanymi z handlem narkotykami. Znaczne niedogodności dotykają także Indian żyjących na obszarach występowania bogactw naturalnych, które są rabunkowo eksploatowane przez wielkie koncerny. Problemem dla lokalnych społeczności jest także wycinanie lasów, zwłaszcza wilgotnych lasów równikowych, których zasoby dla zamieszkujących je plemion są podstawą bytu. Tymczasem dochody z plantacyjnej uprawy roślin na terenach wylesionych zasilają z reguły konta wielkich międzynarodowych korporacji, a nie lokalnych społeczności.

Przyczyny zanikania kultur pierwotnych w Ameryce

Do najważniejszych przyczyn zanikania kultur pierwotnych w Ameryce Północnej i Południowej należy zaliczyć szereg działań podejmowanych przez wieki przez kolonizatorów, służących „ucywilizowaniu” Indian. Należą do nich m.in.:

• postępująca od XV wieku kolonizacja europejska i następujące w jej efekcie wyniszczanie rdzennej ludności, powodujące, że niektóre plemiona (np. Masaczusetowie) wymarły, a wraz z nimi zaginęła ich kultura, tradycja i religia;

• przymusowe wypieranie Indian z ich ziem, przesiedlanie i zamykanie w rezerwatach położonych często poza ich terytoriami plemiennymi, będącymi miejscem pochówku przodków i występowania świętych miejsc, w których odbywały się ceremonie religijne, co powodowało utratę tożsamości kulturowej; przesiedlenia na tereny odmienne od dotychczas zajmowanych spowodowały konieczność zmiany przez Indian stylu życia, co było szczególnie dotkliwe dla grup koczowniczych;

• wypieranie i niszczenie rodzimych kultur, obejmujących zespół wierzeń, religii, miejsc i wydarzeń ważnych z punktu widzenia historii, zwyczajów, wartości i tradycji, stanowiących jeden z najważniejszych elementów świadomości plemiennej, i upowszechnienie elementów kultury europejskiej opartej na chrześcijaństwie oraz przymusowa ewangelizacja; grabiono i niszczono indiańskie symbole, dobra kultury i sztuki, zabroniono większości praktyk związanych z wierzeniami lub przekształcono je według zasad europejskich - prawnie zabroniono praktykowania niektórych indiańskich rytuałów religijnych, np. Tańca Słońca na Wielkich Równinach, ofiar z ludzi składanych przez niektóre grupy Południowego Wschodu oraz ludożerstwa występującego u ludów Wybrzeża Północno‑Zachodniego;

• wprowadzanie systemu europejskich wartości, czemu służyło m.in. wypieranie języków plemiennych przez języki europejskie oraz system oświaty zakładający przymus nauki dla dzieci indiańskich, dla których budowano zbiorcze szkoły z internatami – istniał w nich zakaz używania języków ojczystych, a dzieci, wyobcowane ze swoich rodzin, podczas pobytu w tych placówkach zaczęły tracić język i swoją kulturę;

• wprowadzanie sposobów gospodarowania właściwych dla Europejczyków, polegających na unowocześnieniu rolnictwa, myślistwa, zbieractwa, łowiectwa, wdrożeniu nowych rozwiązań technologicznych, zastępowaniu tradycyjnych przedmiotów kultury indiańskiej przedmiotami wyprodukowanymi w sposób przemysłowy, co niewątpliwie powodowało utratę pierwotnego charakteru grup plemiennych.

Pod wpływem tych działań nastąpił stopniowy rozpad tradycyjnego społeczeństwa indiańskiego wraz z ustaloną w nim hierarchią. Europejskie wzorce życia przejmowane stopniowo dobrowolnie lub pod przymusem przez Indian sprawiły, że wojownicy, myśliwi i szamani nie byli już tak niezbędni, ograniczeniu uległa też rola wodza plemienia. Wielu Indian zaczęło używać języków europejskich, co doprowadziło do zanikania języków plemiennych – szacuje się, że tylko w Ameryce Północnej dotychczas zanikło już ponad 100 języków indiańskich.

W reakcji na zamieranie w rezerwatach tradycyjnych kultur indiańskich powstało w latach 60. XX wieku zjawisko panindianizmu, służące kształtowaniu i szerzeniu kultury indiańskiej o charakterze ponadetnicznym. Dziś, decyzją organizacji indiańskiej, za Indianina może zostać uznany człowiek, który udowodni swoje indiańskie korzenie, nawet jeśli na co dzień nie realizuje indiańskich wzorców kulturowych i nie zna żadnego indiańskiego języka. W rezerwatach i wspólnotach zaczęły powstawać indiańskie organizacje i przedsiębiorstwa, redakcje czasopism i wydawnictwa książkowe. Powoli Indianie zaczęli się też przebijać ze swą kulturą i tradycją do pozostałej części społeczeństwa, a ich wyroby sztuki i rękodzieła są wysoko cenione.

Kultura Indian

R15l2kydTOYkW

Zdjęcie przedstawia Indiankę siedzącą na ziemi wyłożonej kamieniami, mająca przed sobą ręcznie wykonane koce, torby, maskotki i podobne wyroby. Są bogato zdobione, w różnych kolorach i wzorach.

R7IWDHvimbvjl

Zdjęcie przedstawia Indianki siedzące na kamiennym murku, na którym rozłożone są ręcznie wykonane różnokolorowe zdobione tkaniny. Kobiety mają na głowie kapelusze, są ubrane w długie, zdobione suknie. W dłoniach trzymają włóczki. W tle pasmo wzniesień.

RF4sqK28j29Kf

Zdjęcie przedstawia kobietę sprzedającą na stoisku sztukę indiańską. Są to obrazy, drewniane kolorowe maski i inne ozdoby z licznymi motywami roślinnymi i zwierzęcymi.

Prezentacja multimedialna

Podsumowanie

• Rdzenną ludnością Ameryki Północnej i Południowej są Indianie i Eskimosi.

• Zasiedlenie Ameryki rozpoczęło się po ustąpieniu ostatniego zlodowacenia, kiedy to przez most lądowy, istniejący w miejscu dzisiejszej Cieśniny Beringa, dotarły na teren Ameryki ludy z Azji Północno‑Wschodniej, które w kolejnych tysiącleciach migrowały na południe.

• Konieczność przystosowania się do bardzo zróżnicowanych warunków przyrodniczych sprawiła, że w różnych regionach Ameryki Północnej i Południowej rozwinęły się różne kultury i typy gospodarki.

• Zapoczątkowana w XV wieku konkwista i następująca po niej kolonizacja europejska przyczyniły się do znaczącego wytępienia rdzennej ludności Ameryki Północnej i Południowej i zanikania kultur pierwotnych na tym obszarze.

• Głównymi przyczynami zanikania kultur pierwotnych na obszarze Ameryki Północnej i Południowej są m.in.: przymusowe wypieranie Indian z ich ziem, przesiedlanie ich i zamykanie w rezerwatach, wypieranie i niszczenie rodzimych kultur, ewangelizacja, wprowadzanie europejskich wartości i sposobów gospodarowania.

• Znaczna część rdzennej ludności uległa asymilacji w społeczeństwach poszczególnych krajów.

• Na obszarze rezerwatów panują zła sytuacja socjalna i zdrowotna, bieda i bezrobocie, doprowadzające do rozpadu wielu indiańskich społeczności i powstania patologii.

Słownik

Ćwiczenia

Bibliografia

Palonka R., (2021), Indiańskie miasta prekolumbijskiej Ameryki Północnej, [w:] „Archeologia Żywa” nr 2 (80).

Notatnik