Sztuka – definicja. Funkcje sztuki
Ważne daty
ok. 3100 p.n.e. – powstanie Stonehenge
ok. 2540 p.n.e. – budowa Sfinksa w Egipcie
ok. 2100 p.n.e. – budowa ziguratu w Ur
ok. 1260 p.n.e. – budowa świątyni w Abu Simbel
447‑432 p.n.e. – budowa Partenonu na Akropolu
ok. 27 p.n.e. – budowa Panteonu w Rzymie
1163‑1345 – budowa katedry Notre Dame w Paryżu
1440‑1443 – powstanie blisko 50 fresków w klasztorze San Marco we Florencji autorstwa Fra Angelico
1504 – powstanie Dawida Michała Anioła
1602 – powstanie Powołanie św. Mateusza Caravaggia
1632 – powstanie Lekcja anatomii doktora Tulpa Rembrandta
1656 – powstanie Panny dworskie Diego Velazqueza
1818 – powstanie Wędrowca nad morzem mgieł Friedricha
1866 – powstanie obrazu Pochodzenie świata Gustava Courbeta
1872 – powstanie Impresji, wschodu słońca Claude Moneta
1904‑1907 – powstanie Portret Adele Bloch‑Bauer Gustava Klimta
1915 – obraz Czarny kwadrat na białym tle Kazimierza Malewicza
1919 – powstanie Bauhausu
1923 – powstanie rzeźby Ptak w przestrzeni Constantina Brǎncuşi
1937 – powstanie Guerniki Picassa
1948 – Numer 1 Jacksona Pollocka
1959 – ukończenie budowy Muzeum Guggenheima w Nowym Jorku wg projektu Franka Lloyda Wrighta
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:
2. przybliża twórczość i działalność przedstawicieli różnych obszarów kultury,
3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła,
4. formułuje logiczną wypowiedź na temat dzieł, form, gatunków, stylów, technik i twórców muzycznych, uwzględniając zależności między nimi w kontekście: genezy, przeobrażeń, porównań.
definiować sztukę;
charakteryzować dyscypliny naukowe zajmujące się sztuką;
formułować funkcje sztuki.
Czym jest sztukasztuka?
Na przestrzeni wieków filozofowie starali się odpowiedzieć na to pytanie. Każda epoka sama definiowała pojęcie sztuki.
ANTYK i ŚREDNIOWIECZE – wyraz sztukasztuka (łac. ars, gr. techne). W starożytności i średniowieczu oznaczał umiejętność lub znajomość ściśle określonych reguł i zgodne z nimi postępowanie. Można było więc odnieść go do pojęcia rzemiosła. W poczet sztuk, oprócz malarstwa i rzeźby zaliczano wiele rzemiosł jak garncarstwo czy krawiectwo, a także np. retorykę i strategię. W średniowieczu sztuka miała często charakter anonimowy, jej celem było wielbienie Boga.
![](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res/RfDaUU0wUTOjM/1670333922/cqdCrG8UYPETUGcoZC2B2KT0a4z8xdlB.zip_extracted/ALTERNATIVE-STATIC/f6SYi1IMS1uX92voaG7TkxQEo6cqgs1p.jpg)
1. Kultowa statua Ateny-Dziewicy, wykonana przez Fidiasza dla Partenonu w Atenach w latach 447–438 p.n.e. Jej wysokość wraz z bazą wynosiła 12 metrów. Posąg wykonany był ze złota i kości słoniowej (technika chryzelefantynowa).
Rzeźba ze zdjęcia, to jej rzymska kopia z III w.
RENESANS – w tej epoce pozycja społeczna artystów rosła, chcieli oni oddzielić sztukę od rzemiosła;
XVII WIEK – francuski filozof oświeceniowy, Charles Batteux, wprowadził termin sztuki piękne. Zaliczył do nich malarstwo, rzeźbę, architekturę, muzykę, wymowę, poezję, taniec i teatr;
XVIII WIEK – sztuka również obejmowała poezję, wymowę, teatr, taniec, muzykę, architekturę, rzeźbę, malarstwo;
XIX WIEK – od tego czasu sztuka uniezależniła się od rzemiosła, wiążąc się z pojęciem twórczości. Ważne w sztuce stają się oryginalność, indywidualizm, nowatorstwo. Artyści byli motywowani wewnętrznym przymusem tworzenia oraz potrzebą wyrażania uczuć;
WSPÓŁCZESNOŚĆ – w społeczeństwach współczesnych, w dużej części zawłaszczonych przez przemysł rozrywkowy, sztuka stała się w pewnej mierze kolejną gałęzią przemysłu. Piękno w procesie estetyzacji rzeczywistości wyszło poza sztukę, a dla niej samej nie jest już ani wartością wyróżniającą, ani nawet niezbędną.
Dyscypliny naukowe badające sztukę
Badaniem sztuki zajmuje się wiele dyscyplin naukowych:
HISTORIA SZTUKI – dyscyplina nauk humanistycznychnauk humanistycznych, której przedmiotem są sztuki wizualne w ujęciu historycznym;
LITERATUROZNAWSTWO – przedmiotem zainteresowań tej dyscypliny jest głównie literatura oraz analiza poszczególnych utworów literackich;
![](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res/Rn34w2iGObK7J/1670333923/ccDoHwtLJ1bLlt7voNn1vbgk3rr020RX.zip_extracted/ALTERNATIVE-STATIC/Nll201HgRpOkiqUbYn0XAPeDDhugukCd.jpg)
1. Mleczarka, Nalewająca mleko lub Dziewczyna z dzbanem mleka. Obraz Jana Vermeera datowany na lata ok. 1658-1661.
MUZYKOLOGIA – nauka humanistyczna, której przedmiotem jest muzyka we wszystkich jej aspektach. Początki muzykologii jako dyscypliny uniwersyteckiej to lata 80. i 90. XIX wieku;
TEATROLOGIA – nauka o teatrze, zapoczątkowana przez niemieckiego badacza Maxa Hermanna. Odnowiła definicję sztuki teatralnej i wzmocniła autonomię teatru wobec innych dziedzin sztuki;
FILMOZNAWSTWO – naukowo zajmuje się refleksją nad filmem; obejmuje teorię, historię oraz krytykę filmową;
ESTETYKA – jest jedną z dziedzin filozofii, która zajmuje się pięknem i innymi wartościami estetycznymi;
PSYCHOLOGIA - nauka badająca mechanizmy i prawa rządzące psychiką oraz zachowania człowieka. Psychologia bada również wpływ zjawisk psychicznych na interakcje międzyludzkie oraz współoddziaływanie z otoczeniem;
NEUROFIZJOLOGIA - nauka zajmująca się badaniem czynności komórek nerwowych (neuron), ośrodków i struktur układu nerwowego, a także powstawaniem, hamowaniem i przewodzeniem pobudzeń nerwowych, wzajemnymi powiązaniami czynnościowymi poszczególnych składowych układu nerwowego;
SEMIOTYKA – jest zbiorem pomocniczych technik analizy, którą posługują się badacze różnych dziedzin, szczególnie kultur bogato uznakowionych, pełnych różnorodnych znaczeń dla człowieka;
ANTROPOLOGIA - interdyscyplinarna dziedzina nauki na pograniczu nauk humanistycznych, społecznych i przyrodniczych. Zajmuje się badaniem człowieka jako jednostki w społeczeństwie, a zwłaszcza w ujęciu kulturowym;
KULTUROZNAWSTWO - dziedzina nauki z zakresu humanistyki, zajmująca się badaniem kultury. Termin kulturoznawstwo nie poddaje się łatwo definicji i jego znaczenie bywa różne, zależnie od kontekstu.
Cele i funkcje sztuki
Sztuka powinna docere, movere, delectare, a zatem: nauczać, bawić, wzruszać. Jest to sentencja zaczerpnięta z tekstu Kształcenie mówcy Kwintyliana (dzieło w dwunastu księgach) – rzymskiego retora i pedagoga żyjącego w I w p.n.e.
Główne cele sztuki:
Cel dydaktyczny – sztuka powinna oddziaływać na rozum – ratio;
Cel ekspresyjny – sztuka powinna oddziaływać na emocje człowieka;
Cel estetyczny – sztuka powinna zachwycać pięknem.
![](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res/R1YEWjlPAvPWO/1670333923/1Zl8m2y4kCtjn4cv4k0mqIpUPZkxm030.zip_extracted/ALTERNATIVE-STATIC/9Y7xBO30heLtrxqNteuVq6go2V0UKlqD.jpg)
1. Mona Lisa w dialekcie toskańskim jest odpowiednikiem Madonny. Obraz namalowany został na drewnie topoli. Powstał na początku XVI wieku.
Funkcje sztuki:
ESTETYCZNA – ma wywoływać u odbiorcy przeżycia estetyczne poprzez odwołanie się do piękna np. ołtarz Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie;
EKSPRESYWNA – można ją odnaleźć m.in. w dawnych dziełach zmierzających do poruszenia widza indywidualizmem, geniuszem oraz zdolnościami technicznymi danego twórcy, np. Leonardo da Vinci Mona Lisa;
KULTOWA (RELIGIJNA) – przejawia się w przedmiotach powstałych w związku z pobudkami metafizycznymi, które mają za zadanie rozbudzić uczucia, służyć życiu duchowemu i religijnemu np. freski w Kaplicy Sykstyńskiej Michała Anioła, wizerunki kultu religijnego – wizerunki świętych;
LUDYCZNA – pozwala się odprężyć się i odstresować poprzez czynne uczestnictwo lub odbiór w charakterze widza w takich dziedzinach, jak: taniec, muzyka, komedia, satyra, kabaret; np. karnawały w Rio i Wenecji;
MAGICZNA – najbardziej pierwotna funkcja sztuki, przejawia się w formach magicznego zaklinania, błagań kierowanych do bóstw (np. prehistoryczne rysunki naskalne);
UŻYTKOWA – to sztuka usługowa, np. rzemiosło artystyczne, przedmioty codziennego użytku (wzornictwo przemysłowe), architektura, ale także satyra czy muzyka taneczna;
SYMBOLICZNA – rozwinęła się w bogaty system symboliczny sztuki średniowiecznej, przekazujący sensy teologiczne. Funkcja ta przejawia się w wymowie blasku złota i światłości, odwołujących się do istoty Boga np. Piramida Cheopsa, ikony, witraże czy współczesne wieżowce korporacji;
![](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res/RJj27OBpX4Dvf/1670333924/1guYhropwWZ69L9uTlne3z0A105omxW9.zip_extracted/ALTERNATIVE-STATIC/1pyVpPAbWCCUuLFw1EiCCXcmYQqZx8Fy.jpg)
1. Totem u ludów pierwotnych, to zwierzę, roslina, bądź przedmiot otaczane czcią, ponieważ uważane są za uosobienie ich przodków. Jest to także rzeźba lub rysunek wymienionych rzeczy.
KOMUNIKACYJNA (POZNAWCZA) – polega na tym, że dzieła przekazują widzowi znaczenia religijne, symboliczne, ideologiczne oraz wiedzę o świecie i obyczajowości danej epoki np. Pieter Bruegel, Wesele chłopskie;
![](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res/Ruy2g27bBEbcm/1670333924/1Bb21Eac2tip74RvOJVPmqXUOzDJuA53.zip_extracted/ALTERNATIVE-STATIC/1LP2FKNmYMCq3T1sknTfesibZUJuAOBk.jpg)
1. Tematem obrazu Wesele chłopskie jest wesele wiejskie o czym świadczą powieszone na ścianach snopki siana lub zboża, a także stodoła, w której odbywa się przyjęcie.
DYDAKTYCZNA – jest widoczna w sztuce religijnej, będącej w dawnych wiekach często formą katechezy dla niewykształconych, nieumiejących czytać i pisać np. Drzwi Gnieźnieńskie/Biblia pauperumBiblia pauperum.
Najważniejsze centra sztuki współczesnej w Polsce
Centra Sztuki Współczesnej:
Zachęta — Narodowa Galeria Sztuki w Warszawie – najważniejsza galeria prezentująca sztukę współczesną polską i zagraniczną w Polsce. Zachęta jest także opiekunem merytorycznym i organizacyjnym Pawilonu Polskiego Wenecji na Biennale Sztuki i Biennale Architektury — jednych z najważniejszych festiwali sztuki na świecie;
Strona internetowa: www.zacheta.art.pl
Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski w Warszawie zostało założone w 1985 r. W skład kolekcji wchodzi ok. 100 prac uznanych artystów polskich i zagranicznych. Jedna z czołowych instytucji kultury prezentujących sztukę współczesną;
Strona internetowa: u‑jazdowski.pl
Centrum Sztuki Współczesnej Kronika w Bytomiu powstało w 1991 r. Jednym z elementów działalności Kroniki są kilkutygodniowe rezydentury artystów i kuratorów;
Strona internetowa: www.kronika.org.pl
Centrum Sztuki Współczesnej Łaźnia w Gdańsku powstało w 1998 r. w zabytkowym budynku łaźni na Dolnym Mieście Gdańsku. W 2012 r. w Nowym Porcie w Gdańsku CSW Łaźnia otworzyło Centrum Edukacji Artystycznej Łaźnia 2. Obie placówki, oprócz funkcji wystawienniczych i kulturotwórczych, pełnią ważne funkcje rewitalizacyjne w zaniedbanych dzielnicach Gdańska, w których się mieszczą. W 2012 r. Łaźnia została, jako jedna z 7 polskich galerii, zaliczona do 400 najciekawszych miejsc prezentujących sztukę współczesną na świecie, w prestiżowej publikacji Art Spaces Directory, wydanej przez nowojorskie New Museum of Contemporary Art we współpracy z ArtAsiaPacific;
Strona internetowa: www.laznia.pl
Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu w Toruniu powstało w 2006 r. Siedziba dla publiczności została udostępniona w 2008 r. CSW Znaki Czasu zajmuje się wystawieniem, gromadzeniem i dokumentowaniem sztuki współczesnej z Polski i za granicy;
Strona internetowa: www.csw.torun.pl
Centrum Sztuki Współczesnej Solvay w Krakowie podlega pod Centrum Kultury Podgórza w Krakowie. CSW Solvay koncentruje się na działalności promującej działania ze sztuki współczesnej poprzez organizację zajęć edukacyjnych. Głównym obszarem zainteresowań są: sztuki plastyczne, teatr, multimedia, muzyka;
Strona internetowa: www.solvay.krakow.pl
Galeria Sztuki Współczesnej Bunkier Sztuki w Krakowie powstała w 1950 r. jako Krakowski Oddział Centralnego Biura Wystaw Artystycznych (CBWA) Od 1994 r. BWA otrzymało status galerii miejskiej i działa pod nazwą: Galeria Sztuki Współczesnej Bunkier Sztuki. Bunkier Sztuki jest jedną z najważniejszych galerii prezentujących sztukę współczesną w Polsce;
Strona internetowa: www.bunkier.art.pl
Galeria Sztuki Współczesnej Bunkier Sztuki w Krakowie powstała w 1950 r. jako Krakowski Oddział Centralnego Biura Wystaw Artystycznych (CBWA) Od 1994 r. BWA otrzymało status galerii miejskiej i działa pod nazwą: Galeria Sztuki Współczesnej Bunkier Sztuki. Bunkier Sztuki jest jedną z najważniejszych galerii prezentujących sztukę współczesną w Polsce;
Strona internetowa: www.bunkier.art.pl
Mazowieckie Centrum Sztuki Współczesnej Elektrownia w Radomiu powstało w 2005 r. Jednym z inicjatorów powołania Elektrowni był Andrzej Wajda, który przekazał do Radomia część swoich prywatnych zbiorów. Podstawą MCSW Elektrownia są eksponaty z Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu;
Strona internetowa: www.elektrownia.art.pl
Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie zostało założone w 2005 r. Ma siedzibę tymczasową przy ul. Pańskiej w Warszawie oraz Pawilon nad Wisłą. Docelowa siedziba muzeum ma zostać wybudowana na Placu Defilad w Warszawie. Muzeum posiada w swoich zbiorach ponad 500 dzieł sztuki oraz archiwa artystyczne i liczący kilkaset tytułów – zbiór filmów artystów dostępny online, czyli Filmoteka Muzeum;
Strona internetowa: www.artmuseum.pl
Muzeum Sztuki Współczesnej w Krakowie, czyli MOCAK (od Museum of Contemporary Art in Kraków) powstało w 2010 r. Dwa najważniejsze cele, które stawia przed sobą Muzeum, to przedstawianie sztuki ostatnich 20 lat w kontekście powojennej awangardy i konceptualizmu oraz wyjaśnianie sensu tworzenia sztuki poprzez wskazywanie jej poznawczo‑etycznych wartości i powiązań z codziennością;
Strona internetowa: www.mocak.pl
Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku – początki CRP sięgają1965 r., kiedy odbyły się tu warsztaty twórcze i plenerowa ekspozycja prac artystów z Ośrodka Pracy Twórczej Rzeźbiarzy. W zbiorach CRP znajdują się prace wielu znakomitych artystów.
Strona internetowa: www.rzezba‑oronsko.pl
Swoje oddziały sztuki nowoczesnej i współczesnej maja także muzea narodowe:
Pawilon Czterech Kopuł we Wrocławiu, Oddział Sztuki Współczesnej – Pałac Opatów w Gdańsku, Muzeum Sztuki Współczesnej w Szczecinie, Zbiory Sztuki Współczesnej. Galeria Sztuki Polskiej XX w. w MN w Warszawie;
Galerie BWA w wielu miastach (np. Zielona Góra, Wrocław, Jelenia Góra, Tarnów), usamodzielniły się 1989 r. po likwidacji Centralnego Biura Wystaw Artystycznych (CBWA), czyli centralnej instytucji kultury działającej w latach 1949‑1989. Głównym celem BWA jest dokumentacja sztuki współczesnej;
Instytut Sztuki Wyspa w Gdańsku został założony w 2004 r. na terenach stoczniowych. W 2016 r. Instytut Sztuki Wyspa został zamknięty.
Strona internetowa: www.wyspa.art.pl
Wybrane czasopisma poświęcone sztuce współczesnej:
ART & Business, ARTeon (od 1999)
ARTluk, Exit (od 1990)
Format (od 1991)
Fort Sztuki, Kwartalnik Rzeźby Orońsko (od 1990)
Magazyn Sztuki, Piktogram (od 2005),
Pokaz (od 1993)
Projekt, Sztuka i Filozofia (od 1989 roku), etc.
Zadania
Kiedy nastąpiło oddzielenie sztuki od rzemiosła?
- XIX w.
- XX w.
- XVIII w.
Kto wprowadził termin sztuki piękne?
- Charles Batteux
- Jean Baudrillard
- Simone de Beauvoir
Czym jest semiotyka?
- Dyscypliną nauk humanistycznych, której przedmiotem są sztuki wizualne w ujęciu historycznym.
- Jest jedną z dziedzin filozofii, która zajmuje się pięknem i innymi wartościami estetycznymi.
- Zbiorem pomocniczych technik analizy, którą posługują się badacze różnych dziedzin, szczególnie kultur bogato uznakowionych, pełnych różnorodnych znaczeń dla człowieka.
Jednym z celów sztuki jest ekspresja. Na co powinna oddziaływać?
- Sztuka powinna oddziaływać na rozum.
- Sztuka powinna zachwycać pięknem.
- Sztuka powinna oddziaływać na emocje człowieka.
Co jest celem estetycznym sztuki?
- Sztuka powinna zachwycać pięknem.
- Sztuka powinna oddziaływać na emocje człowieka.
- Sztuka powinna oddziaływać na rozum.
Wybierz zdania prawdziwe.
- W XVIII w. sztuka obejmowała poezję, wymowę, teatr, taniec, muzykę, architekturę, rzeźbę, malarstwo.
- Historia sztuki jest dyscypliną nauk humanistycznych, której przedmiotem są sztuki wizualne w ujęciu historycznym.
- Funkcja poznawcza sztuki jest najbardziej pierwotną funkcją sztuki, przejawiającą się w formach magicznego zaklinania, błagań kierowanych do bóstw.
Przyporządkuj nazwy muzeów lub oddziałów muzeów do miasta, w których mają swoją siedzibę.
Pawilon Czterech Kopuł, CSW <i>Łaźnia</i>, Oddział Sztuki Współczesnej – Pałac Opatów, Muzeum Sztuki Nowoczesnej, Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki, Galeria Sztuki Współczesnej <i>Bunkier Sztuki</i>, MOCAK
KRAKÓW | |
---|---|
WARSZAWA | |
GDAŃSK | |
WROCŁAW |
Dopasuj nazwę Centrum Sztuki Współczesnej do miasta, w którym ma swoją siedzibę:
Bytom, Toruń, Radom, Kraków, Warszawa
CSW Znaki Czasu | |
MCSW Elektrownia | |
CSW Kronika | |
CSW Zamek Ujazdowski | |
CSW Solvay |
Co to jest Biblia Pauperum?
- Traktat teologiczny na temat istoty Boga.
- Biblia ubogich, ilustrowana książka mająca służyć ludziom niepiśmiennym.
- Księga zawierająca zbiór rycin przedstawiających sceny z Biblii, pouczająca "ubogich duchem” o prawdach wiary.
Co ma powodować ludyczna funkcja sztuki?
- Przekazywać sensy teologiczne, przejawiać się w wymowie blasku złota i światłości, odwołujących się do istoty Boga.
- Pozwalać się odprężyć i odstresować poprzez czynne uczestnictwo lub odbiór w charakterze widza.
- Przekazywać widzowi sensy religijne, symboliczne, ideologiczne oraz wiedzę o świecie i obyczajowości danej epoki.
Która funkcja sztuki jest najbardziej pierwotna, przejawiająca się w formach magicznego zaklinania, błagań kierowanych do bóstw?
- Magiczna
- Ekspersywna
- Ludyczna
Kiedy muzykologia stała się dziedziną uniwersytecką?
- w latach 60. i 70. XIX wieku
- w latach 80. i 90. XIX wieku
- w latach 20. i 30. XX wieku
W których miastach znajdują się Muzea Narodowe?
- Bydgoszcz, Wrocław, Kraków
- Kielce, Gdańsk, Szczecin
- Warszawa, Poznań, Zielona Góra
Co oznaczał skrót BWA?
- Biuro Wystawienniczo-Artystyczne
- Budynek Wystawienniczo-Artystyczny
- Biuro Wystaw Artystycznych
Słownik pojęć
(łac. Biblia ubogich). Obrazkowa książka, mająca służyć ludziom niepiśmiennym (ubogim duchem) w poznaniu najważniejszych treści Pisma Świętego. Według słownika Języka Polskiego jest to: księga rozpowszechniona w średniowieczu, zawierająca zbiór rycin przedstawiających sceny z Biblii. W każdym z 34 zestawów znajdowały się dwie ilustracje do Starego Testamentu i jedna do Nowego. Biblie ubogich zaczęły się pojawiać w 1. poł. XIII w., a szeroko rozpowszechniły się w XIV w. Korzystali z nich także kaznodzieje, których nie było stać na zakup Pisma Świętego.,Źródło: ,sjp.pwn.pl,Uniwersalny leksykon sztuki, Warszawa 2002, s. 59
ogół nauk humanistycznych; wiedza dotycząca człowieka i jego wytworów, a więc języka, literatury, sztuki, historii; nadrzędnym celem h. jest troska o ludzkie rozumienie rzeczywistości.
Źródło: Encyklopedia PWN w trzech tomach, Tom I, A‑I, Warszawa 1999, s. 856
w starożytności, średniowieczu i renesansie: nazwa obejmująca szeroki zakres ludzkiej działalności twórczej (rzemiosło, architektura, medycyna, prawo, wychowanie);
Dziedzina ludzkiej twórczości artystycznej wyróżniana ze względu na związane z nią wartości estetyczne (zwł. piękno – sztuki piękne), której dzieła stanowią trwały dorobek kultury; termin sz. Jak i kryteria określające dzieło sz. zmieniały historyczne swe znaczenie.
Źródło: Encyklopedia PWN w trzech tomach, Tom III, P‑Z, Warszawa 1999, s. 501.
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
K. Berger, Potęga smaku. Teoria sztuki, Gdańsk 2008
A. D'Alleva, Metody i teorie historii sztuki, Kraków 2013
A. D'Alleva, Jak studiować historię sztuki, Kraków 2008
Encyklopedia PWN w trzech tomach, Warszawa 1999
E. Nowicka, Świat człowieka – świat kultury, Warszawa 2012
O kulturze i jej badaniu. Studia z filozofii kultury, red. K. Zamiara, Warszawa 1985
W. Pałubicki, Antropologia – filozofia – etyka. Słownik podstawowych terminów i znaczeń, Koszalin 1998
Słownik etnograficzny. Terminy ogólne, red. Z. Staszczak, Warszawa – Poznań 1987
W. Tatarkiewicz, Dzieje sześciu pojęć, Warszawa 2005
Uniwersalny leksykon sztuki, Warszawa 2002
Strony internetowe:
www.culture.pl
www.encyklopedia.pwn.pl
www.sjp.pwn.pl
www.wyspa.art.pl
www.bunkier.art.pl
www.elektrownia.art.pl
www.artmuseum.pl
www.mocak.pl
www.rzezba‑oronsko.pl
www.laznia.pl
www.csw.torun.pl
www.solvay.krakow.pl
www.zacheta.art.pl
www.u‑jazdowski.pl
www.kronika.org.pl
www.mnk.pl
www.mnw.art.pl
www.mng.gda.pl
www.sjp.pwn.pl