Sztuka ludowa – cz. II. Wokół drewna i szkła
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I. Opanowanie zagadnień z zakresu języka i funkcji plastyki; podejmowanie działań twórczych, w których wykorzystane są wiadomości dotyczące formy i struktury dzieła. Uczeń:
1) wykazuje się znajomością dziedzin sztuk plastycznych: malarstwa, rzeźby, grafiki, architektury (łącznie z architekturą wnętrz), rysunku, scenografii, sztuki użytkowej dawnej i współczesnej (w tym rzemiosła artystycznego); rozumie funkcje tych dziedzin i charakteryzuje ich język; rozróżnia sposoby i style wypowiedzi w obrębie dyscyplin; zna współczesne formy wypowiedzi artystycznej, wymykające się tradycyjnym klasyfikacjom, jak: happening, performance, asamblaż; sztuka nowych mediów;
2) rozróżnia cechy i rodzaje kompozycji w naturze oraz w sztukach plastycznych (odnajduje je w dziełach mistrzów, a także w tworach i zjawiskach przyrody); tworzy różnorodne układy kompozycyjne na płaszczyźnie i w przestrzeni (kompozycje otwarte i zamknięte, rytmiczne, symetryczne, statyczne i dynamiczne); ustala właściwe proporcje poszczególnych elementów kompozycyjnych, umiejętnie równoważy kompozycję, wykorzystując kształt i kontrast form;
III. Opanowanie podstawowych wiadomości z zakresu kultury plastycznej, jej narodowego i ogólnoludzkiego dziedzictwa kulturowego. Uczeń:
3) rozumie znaczenie twórczości ludowej; rozróżnia różne jej formy; zna pojęcia sztuka ludowa i etnografia.
charakteryzować sztukę ludową jako działanie artystyczne społeczności wiejskiej;
wyjaśniać kim jest twórca ludowy;
wskazywać główną tematykę prac twórców ludowych;
wyjaśniać pojęcia: sztuka ludowa, snycerstwo;
charakteryzować rzeźby ludowe;
charakteryzować ludowe malarstwo na szkle;
charakteryzować drzeworyty ludowe;
interpretować prace artystów inspirujących się sztuką ludową.
Sztuka ludowa. Cz. II. Wokół drewna i szkła
Sztuka ludowaSztuka ludowa to sztuka przede wszystkim społeczności wiejskiej, silnie związana z życiem codziennym, naturalnymi rytmami przyrody, pracą na roli i w gospodarstwie. Jej istotą jest wierność tradycji i przekaz umiejętności tworzenia z pokolenia na pokolenie.
Przeczytaj, jak pojęcie ludowego twórcy w 1933 r. wyjaśnia Władysław Skoczylas na przykładzie twórców drzeworytów ludowych.
W kulturze ludowej – architekturze, rzemiośle, sztuce – wykorzystywano głównie materiały ogólnodostępne, do których najczęściej należało drewno. Jeszcze do początków XX w. architektura polskiej wsi na terenach większości regionów kraju była prawie wyłącznie drewniana. Z drewna wyrabiano wiele narzędzi, w tym sprzęty domowego i gospodarczego użytku, np. kądziele do przędzenia, kołowrotki, kijanki do prania, bańki, beczki, formy na sery, łyżki. Dlatego szczególnie charakterystyczne dla sztuki ludowej jest snycerstwosnycerstwo, najczęściej związana z ciesielstwem chałup, meblarstwem oraz wyposażeniem wnętrz.
Zapoznaj się ze zdjęciami detali zdobionych przedmiotów użytkowych wykonanych przez twórców ludowych w drewnie, prezentowanymi w Galerii 1, a następnie rozwiąż Ćwiczenie interaktywne 1.
Galeria 1
Widząc tylko detale, spróbuj przyporządkować do zdjęć odpowiednie nazwy.
Ława, Nadokiennik, Zegar, Deska tkacka
1.
Nadokiennik – tzw. koruna
1.
Deska tkacka
1.
Ława
1.
Zegar
Drewno było także podstawowym, choć nie jedynym tworzywem w zabawkarstwie. Zabawki wykonywano także z gliny, słomy, sitowia, skrawków tkanin, jednak zabawki drewniane były najbardziej powszechne. Były to zarówno proste zabawki wykonywane samodzielnie przez dziecko, na przykład wyrzeźbione z kory lub kawałka drewna łódki, bączki, zwierzątka, szable, jak i zabawki wytwarzane przez członków rodziny lub miejscowego rzemieślnika. Zabawki powstające w społecznościach lokalnych nawiązywały do starych wzorów. Były to przykładowo konie na biegunach, wózki, taczki, miniaturowe narzędzia pracy, zabawki ruchome poruszane siłą wiatru lub wody, zwierzęta chodzące po pochylniach, ruchome klepoki – ptaszki poruszające skrzydłami.
Rzeźba
Wyjątkową pozycję w polskiej sztuce ludowej zajmuje rzeźba. Rzeźby ludowe obrazują głównie stosunek do świata nadprzyrodzonego, stąd wśród tematów dominują przedstawienia Jezusa Chrystusa, Matki Bożej, wizerunki świętych patronów, aniołów. Drewniane rzeźby o tematyce religijnej wykonywane przez twórców ludowych nazywane są świątkamiświątkami lub figurami. Świątki polskie cechuje uproszczona forma, redukcja detali, nienaturalistyczne proporcje, statyczność. Mogą być one malowane, jednak polichromiapolichromia rzeźb ludowych utrzymana jest w wąskiej gamie kolorów – przeważa biel, błękit, róż, czerwień, czerń.
Jednym z najczęstszych motywów rzeźb ludowych jest figura Chrystusa Frasobliwego przedstawiająca rozmyślającą postać Jezusa w pozycji siedzącej, z głową opartą na dłoni, z symbolami Męki Pańskiej, takimi jak korona cierniowa czy ślady biczowania.
Zapoznaj się z przedstawieniami Chrystusa Frasobliwego umieszczonymi w Galerii 2, zwracając szczególną uwagę na cechy świątków.
Galeria 2
kapliczki kłodowe – wydrążone w kłodzie pnia drzewa,
kapliczki szafkowe – wykonane w formie płytkich, prostokątnych szafek, zawieszane na drzewach lub ścianach,
kapliczki słupowe – w formie domku lub latarni, umieszczane na szczycie słupa lub kolumny,
kapliczki domkowe – stanowiące formę niewielkiej architektury sakralnej.
Obejrzyj zdjęcia kapliczek umieszczone w Galerii 3 i rozwiąż Ćwiczenie interaktywne 3.
Galeria 3
Zdjęcia prezentują cztery różne typy kapliczek. Do każdego zdjęcia przyporządkuj odpowiedni typ.
Kapliczka domkowa, Kapliczka kłodowa, Kapliczka szafkowa, Kapliczka słupowa
Wybierz się na wycieczkę po okolicy i sfotografuj przydrożną kapliczkę lub krzyż. Zdjęcie wydrukuj i opatrz metryczką (autor zdjęcia, rok wykonania fotografii, opis obiektu, lokalizacja obiektu). Stwórzcie w klasie wspólną wystawę zdjęć.
Od wielu lat sztuka ludowa dostarcza inspiracji profesjonalnym artystom, także współczesnym. Przedstawione prace rzeźbiarza Krzysztofa Mazura nawiązują do ludowej tradycji stawiania przydrożnych kapliczek.
Galeria 4
Malarstwo na szkle
W XIX w. w polskiej sztuce ludowej pojawiło się nowe tworzywo – szkło, a to dzięki działalności hut szklanych. Religijne obrazy zaczęto wytwarzać techniką malowania pod szklaną taflą, nazywając je malarstwem na szkle. W drugiej połowie XIX wieku obrazy te stały się bardzo popularne na terenie całej Polski.
Postaci przenoszone są na szkło z papierowej lub drewnianej podkładki (np. drzeworytu) z wyraźnie odrysowanym konturowym zarysem danego tematu. Każde wolne miejsce tła wypełniane jest ornamentemornamentem, zwłaszcza kwiatowym.
Obrazy malowane na szkle cechuje prostota, oszczędna kompozycja, często symetryczna. Bardzo charakterystyczna jest kolorystyka – żywe, czyste barwy, takie jak: czerwony, niebieski, biały, żółty, zielony, zazwyczaj zestawione ze sobą kontrastowo.
W malarstwie ludowym na szkle dominuje tematyka religijna – pojawiają się przede wszystkim wyobrażenia plastyczne Matki Bożej, Jezusa Chrystusa, świętych, aniołów.
Przyjrzyj się zdjęciom obrazów na szkle umieszczonych w Galerii 5, a następnie wykonaj Ćwiczenie interaktywne 4. Wszystkie reprodukcje z tej Galerii pochodzą ze zbiorów Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze.
Galeria 5
Przyporządkuj postacie umieszczone na obrazach malowanych na szkle do odpowiednich kategorii.
Przedstawienie Jezusa Chrystusa, Przedstawienie Matki Bożej, Przedstawienie aniołów, Przedstawienie aniołów
Galeria 6
Przyporządkuj imiona świętych umieszczonych na obrazach malowanych na szkle.
św. Marcin, św. Antoni, św. Barbara
Galeria 7
Przeanalizuj atrybuty świętych umieszczonych na obrazach malowanych na szkle i na współczesnych grafikach, a następnie połącz w pary reprodukcje przedstawiające tego samego świętego.
A, B, C
| 1 | |
| 2 | |
| 3 |
Przyporządkuj atrybuty świętych do ich imion.
płonący budynek, dziecko na ramieniu, ogień, kwitnący kij w dłoni, wylewana woda
| Św. Krzysztof | |
|---|---|
| Św. Florian |
Korzystając z niżej zamieszczonych wskazówek, stwórz własny obraz na szkle, inspirowany sztuką ludową. Możesz namalować wizerunek swojego świętego patrona lub sportretować siebie albo bliską osobę. Zastanów się, jakie atrybuty będzie posiadała malowana przez Ciebie postać. Zauważ, że tradycyjne malarstwo na szkle to wbrew nazwie malarstwo, w którym farby umieszcza się pod szkłem.
Potrzebne będą:
kartka papieru, czarny mazak, szklana płytka, farby olejne lub temperowe, pędzle w różnych rozmiarach
Wskazówki:
Przygotuj szklaną płytkę, umyj ją i osusz – farba będzie lepiej przylegała do szkła.
Narysuj mazakiem na kartce papieru wzór postaci, który potem przeniesiesz na szkło. Pamiętaj, że powinien to być negatyw, czyli lustrzane odbicie.
Połóż kartkę z wzorem pod szkło tak, aby u góry znalazła się matowa, wklęsła strona szklanej tafli. Cienkim pędzlem z czarną farbą nanieś na szkło wszystkie kontury postaci i jej atrybutów, przerysowując je z papierowego wzoru.
Posługując się wyobraźnią wypełnij wolne przestrzenie pomiędzy postacią a ramą. Wykorzystaj elementy dekoracyjne, zwłaszcza typowe dla sztuki ludowej ornamenty kwiatowe.
Po wyschnięciu konturów nanieś kolorem szczegóły, np. rumieńce, kropki, kreski, cieniowania.
Po wyschnięciu pierwszej warstwy wypełnij kolorem płaszczyzny wewnątrz konturów. Farbę możesz nakładać plamami lub punktami. Stosuj czyste, niemieszane kolory.
Po wyschnięciu kolejnej warstwy zamaluj tło.
Gotowy obraz wyeksponuj z drugiej strony – tak, aby farba była pod warstwą szkła, a oglądający obraz widzieli go od strony wypukłej, lśniącej.
Jednym z najpowszechniej utrwalanych w sztuce ludowej wizerunków męskich świętych jest św. Jan Nepomucen. To święty, który według tradycji ludowej chronił pola i zasiewy przed powodzią i suszą. Figury św. Jana Nepomucena, zwane nepomukami, ustawiane były przy drogach w sąsiedztwie mostów i rzek, na placach oraz na skrzyżowaniach dróg. Wizerunek tego świętego trafiał także często do domostw w postaci obrazów, aby kiedy groziła powódź, modlić się o uratowanie dobytku.
W wyobrażeniach święty przedstawiany jest w stroju kapłańskim – sutannie i birecie, czyli nakryciu głowy z trzema lub czterema rogami. W ręku trzyma liść palmy, będący oznaką męczeństwa. Jego atrybutami są: klucz, książka, kłódka, krzyż w ręce, gwiezdna aureola. Niekiedy trzyma palec na ustach, co symbolizuje zachowanie tajemnicy. Przyjmuje się bowiem, że jako spowiednik żony króla czeskiego Wacława IV był torturami przymuszany do ujawnienia jej grzechów.
Obejrzyj reprodukcje dzieł sztuki ludowej przedstawione w Galerii 8, a następnie wykonaj Ćwiczenie interaktywne 8.
Galeria 8
Przeanalizuj atrybuty postaci wyobrażonych w dziełach ludowych i zaznacz te, które przedstawiają św. Jana Nepomucena.
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
Drzeworyt
W chłopskich chatach spotykano także drzeworyty. Drzeworyt jest jedną z najstarszych technik graficznych. Do ich wykonywania używano drewnianych klocków, w których techniką snycerską wyżłabiano wzór. Taką matrycę pokrywano czarną farbą, na którą kładziono papier i kopiowano, zazwyczaj wielokrotnie, wyryty rysunek. Odbitki uzyskiwane dzięki tej technice również nazywamy drzeworytami.
Tematyka drzeworytów ludowych obejmuje głównie wizerunki obrazów z sanktuariów maryjnych, przedstawienia drogi krzyżowej, wizerunki świętych. Stosunkowo rzadko odbitki przedstawiały postaci świeckie czy sceny rodzajowe. Drzeworyty naklejane były bezpośrednio na ścianach (często nad drzwiami czy posłaniami), umieszczane na wewnętrznej stronie wieka skrzyń, w budynkach gospodarczych – stajniach, oborach, stodołach, tak, by święte postaci strzegły dobytku.
Zasadniczym elementem plastycznym drzeworytów ludowych jest kontur mocno obrysowujący wszystkie elementy kompozycji. Rysunek jest uproszczony, pozbawiony szczegółów trudnych do wycięcia. Cienie powstają w wyniku zastosowania równoległego kreskowania. Wypełnia ono również ciemne płaszczyzny, co ma znaczenie dekoracyjne. Drugim czynnikiem dekoracyjnym jest ornament, przeważnie kwiatowy, wypełniający tło lub szaty świętych. Sceny komponowane są płaszczyznowo. Cała płaszczyzna ryciny jest wypełniona, stąd wokół postaci pojawiają się ornamenty, anioły, draperie, chmury, architektura. Odbitki często były ręcznie kolorowane, głównie na czerwono, niebiesko, brązowo, żółto, zielono.
Obejrzyj przykłady drzeworytów ludowych. Po kliknięciu w Ilustracje interaktywne 5‑7 zapoznasz się z ich cechami.
Przyjrzyj się zamieszczonym niżej drzeworytom ludowym i zaznacz te cechy, które są wspólne dla wszystkich trzech rycin.
- tematyka religijna
- uproszczony rysunek
- mocny kontur
- równoległe kreskowanie
- wypełnienie całej płaszczyzny ryciny
- wypełnienie tła ornamentem kwiatowym
Galeria 9
Słownik pojęć
symboliczny przedmiot dodany przedstawianej osobie, związany z życiem danej postaci i pozwalający ją rozpoznać. Przykładowo atrybutem apostoła Piotra są klucze, będące symbolem oddania mu przez Chrystusa władzy na ziemi i otwierające drzwi do nieba.
motyw zdobniczy lub zespół takich motywów, może być np. roślinny, zwierzęcy, geometryczny.
dekoracja malarska pokrywająca np.: rzeźby i wyroby rzemiosła artystycznego.
artystyczna sztuka rzeźbienia w drewnie.
działalność artystyczna społeczności lokalnej, przede wszystkim z terenów wiejskich.
drewniana rzeźba o tematyce religijnej, wykonana przez twórcę ludowego.
technika graficzna polegająca na wycięciu rysunku w drewnianym klocku, pokryciu farbą i odbiciu na papierze.
Źródła:
sjp.pwn.pl
Galeria dzieł sztuki
