Ważne daty
IX‑VIII p.n.e. – Styl geometryczny
VII p.n.e. – Początek porządków doryckiego i jońskiego
Styl orientalizujący w malarstwie wazowym
VI p.n.e. Rzeźba archaiczna (kurosy i kory)
Ceramika czarnofigurowa
V p.n.e. – Sztuka starszej epoki klasycznej
Epoka rzeźbiarzy: Myrona, Polikleta, Fidiasza
Epoka malarzy: Zeuksisa, Polignota, Parrasjosa
Ceramika czerwonofigurowa
490 p.n.e. – Bitwa pod Maratonem
480 p.n.e. – Bitwa pod Salaminą
449 p.n.e. – Odbudowa Akropolu
447‑432 – Budowa Partenonu
333‑323 p.n.e. – Zwycięstwa Aleksandra Wielkiego
III p.n.e. – Początek epoki hellenistycznej
Scenariusz dla nauczyciela
II. W zakresie kompetencji kulturowych. Uczeń:
5. posiada podstawową wiedzę o następujących kluczowych zjawiskach z zakresu kultury materialnej w starożytności:
b) kluczowe postacie i dzieła rzeźby greckiej,
III. W zakresie kompetencji społecznych. Uczeń:
3. dostrzega znaczenie języka łacińskiego oraz kultury starożytnej Grecji i Rzymu dla kultury polskiej, europejskiej i światowej;
4. jest świadomy antycznych korzeni kultury polskiej, europejskiej i światowej.
przedstawiać sztukę grecką w okresie archaicznym, klasycznym i hellenistycznym;
wskazywać dzieła reprezentatywne dla poszczególnych epok oraz ich twórców;
rozpoznawać: style malarstwa wazowego, porządki architektoniczne, rzeźby epoki archaicznej, klasycznej i hellenistycznej;
charakteryzowac wybrane dzieła antyku greckiego.
Wprowadzenie
Grecy byli bardzo uzdolnieni artystycznie i intelektualnie, chętnie też przejmowali od innych dobre wzory, przekształcając je na swój sposób i stosownie do potrzeb. Element rodzimy jest jednak dominujący.
Rozróżniamy trzy okresy rozwoju sztuki greckiej.
Okres archaiczny (ok. X–VI w. p.n.e.) – epoka, w której centra kultury leżą poza Europą (Milet i Efez w Azji Mniejszej).
Okres klasyczny (V i IV w. p.n.e.) – epoka największych osiągnięć w dziedzinie architektury i rzeźby. Na czoło wśród poleis greckich wysuwają się Ateny, wspaniale rozwija się malarstwo ścienne i sztalugowe.
Okres hellenistyczny (III i II w. p.n.e.) – epoka wspaniałego i różnorodnego rozwoju sztuki, rozwoju miast, nasilenia się wschodnich wpływów, a także rozkwitu nauki, literatury i sztuki w Aleksandrii. Stworzono wtedy pierwsze instytucje naukowe: Bibliotekę i Musejon.
Malarstwo wazowe
Grecy najwyżej cenili malarstwo, jednak obrazy – tablicowe i ścienne – mistrzów takich jak: Zeuksis, Polignot i Parrasjos nie przetrwały do naszych czasów, przetrwało za to malarstwo „wazowe”.
Powszechnie używane przez Greków naczynia ceramiczne miały przede wszystkim charakter użytkowy. Dzięki temu, że dobrze wypalona glina jest niezwykle trwała, wiele naczyń ocalało, pokazując, jak zmieniały się sposoby ich dekorowania. Najbardziej znane nam style czarno- i czerwonofigurowy korzystały z praktyki starszych garncarzy i malarzy, którzy działali od IX w. p.n.e., rozwijając style geometryczny i orientalizujący.
Wiek VIII to okres pełni stylu geometrycznego. Najbardziej charakterystyczną cechą takiej dekoracji był jej horyzontalny układ, geometryczne motywy o układzie linii łamanej pod kątem prostym, tzw. meander. Motyw ten jest znany i używany w ornamentyce i sztukach dekoracyjnych do dziś. Styl geometryczny najpełniej przejawił się w Attyce i zachował na wielu naczyniach związanych z rytuałami pogrzebowymi. Były to albo dary grobowe, albo urny.
Jednym z pierwszych miast, w których zarysowały się tendencje orientalizujące (koniec VIII w.), był Korynt – centrum produkcji naczyń ceramicznych, szczególnie luksusowych: na oliwę, pachnidła, drobiazgi. Kompozycja malowidła nie różniła się od geometrycznej, jednak pasy dekoracji były znacznie szersze i wypełnione formami zwierzęcymi (były to jelenie, barany, lwy, antylopy, sfinksy i gryfy) i roślinnymi (np. palmetami, lotosami). Charakterystyczną cechą stylu orientalizującego był horror vacuihorror vacui – unikanie wolnej przestrzeni. Pomiędzy sylwetkami zwierząt malarz umieszczał zatem motywy rozetek, kropek, kwiatów itd.
Naczynia te różniły się od ceramiki w stylu geometrycznym także kolorystyką.
Wiek VI p.n.e., w którym Attyka zaczęła skutecznie rywalizować z Koryntem, to początek stylu czarnofigurowego. W trakcie wypalania naczyń uzyskiwano żywą, czerwonobrązową barwę tła dla kompozycji, na której znajdowały się czarne sylwetki. Ornament ustąpił „opowieści”, której tematów dostarczała mitologia, sport, życie codzienne. Z biegiem czasu artyści coraz częściej pozostawiali na brzuścu naczynia prostokąt, który pokrywali właściwą dekoracją. Reszta powierzchni w trakcie wypalania uzyskiwała twardą, połyskliwą, czarną skorupę. Do wykończenia wewnętrznego detalu sylwetek wykorzystywano rylec.
Znane są nam imiona niektórych malarzy ceramicznych. Wiemy, że jednym z najsłynniejszych był Eksekias.
Koniec VI w. p.n.e. to czas powolnego odchodzenia od stylu czarnofigurowego. Nadeszła epoka malarstwa czerwonofigurowego, w którym zamiast rylca używano pędzla. Malarz malował nim kontur motywu, a resztę pokrywał czarną polewą. Nowa technika stanowiła negatyw starszej: tło jest czarne, sylwetki ceglastoczerwone.
Początkowo naczynia z jednej strony są czarno-, a z drugiej czerwonofigurowe, potem starszy styl ustępuje młodszemu. Jego popularność trwa do IV w. p.n.e.
Architektura grecka
W architekturze greckiej uderza jej szczególna dbałość o proporcje, stosowanie się do zasady symetrii, finezja szczegółów. Najbardziej reprezentatywne dla niej są dwie formy: świątynia – siedziba bóstwa i teatr.
Zasady konstrukcji i dekoracji budowli, które panowały w architekturze greckiej od okresu archaicznego do hellenistycznego, odnoszą się głównie do dwóch porządków: doryckiego i jońskiego. Oba wyłoniły się w VII w. p.n.e.
Porządek dorycki
Styl dorycki – bardziej surowy i konserwatywny – częściej przestrzegał przyjętych zasad.
Jest on dość prosty i skromny, czysto grecki, przez samych Greków uważany za statyczny, monumentalny i męski. Większość świątyń na zachodzie Grecji zbudowano w tym właśnie stylu.
Kolumna – dość krępa – składała się z trzonu (17) i głowicy – kapitelu (14), stała na krepidomie, której najwyższą częścią był stylobat (19). Na kolumnach wspierał się architraw (13) – podstawowy element belkowania. Wyżej umieszczano fryz, na który składały się dwa naprzemienne elementy: tryglify, czyli płyty z nacięciami, (8) oraz metopy (9), czyli płyty pokryte płaskorzeźbami. Gzyms przykrywał dwuspadowy dach, dzięki czemu ponad fasadami – frontową i tylną – powstawały tympanony (1). Były one przestrzenią dla dekoracji rzeźbiarskiej.
Porządek joński
Styl ten jest znacznie bardziej dekoracyjny, lżejszy w proporcjach i smuklejszy. Różnice między porządkiem doryckim i jońskim, który zrodził się we wschodniej Grecji, widać w każdym elemencie budowli, choćby w konstrukcji kolumny. Posiada ona bazę, inne żłobkowanie, elegancką i subtelną dekorację głowicy w postaci woluty. Kolumna jońska jest zdecydowanie smuklejsza niż dorycka. Ponad architrawem znajduje się inny fryz: ciągły, nieprzerwany pas dekoracji malarskiej lub rzeźbiarskiej.
Porządek koryncki
Porządek koryncki rozwinął się jako odmiana porządku jońskiego na przełomie V i IV w. p.n.e. Kapitel kolumny miał przypominać koszyk wypełniony liśćmi akantu.
Teatr
Pierwszym teatrem w Europie był teatr Dionizosa w Atenach. Początkowo widzowie stali wokół orchestry, na której śpiewał i tańczył chór. Wraz z ewolucją przedstawień zaczęto wznosić rusztowania z drewna, potem z kamienia. Teatry budowano zawsze na zboczu góry.
Stałe elementy teatru to: skene, przed którą znajdował się proskenion (dla aktorów) i orchestra (dla chóru), zmieniały się jednak ich rola i proporcje. Teatry greckie odznaczały się niezwykłą akustyką.
Kariatydy
Marcus Vitruvius Pollio, De architectura libri decem, I 5
[Architectos] Historias plures novisse oportet, quod multa ornamenta saepe in operibus architecti designant, de quibus argumentis rationem, cur fecerint, quaerentibus reddere debent. Quemadmodum si quis statuas marmoreas muliebres stolatas, quae caryatides dicuntur, pro columnis in opere statuerit et insuper mutulos et coronas conlocaverit, percontantibus ita reddet rationem Carya, civitas Peloponnensis, cum Persis hostibus contra Graeciam consensit. Postea Graeci per victoriam gloriose bello liberati communi consilio Caryatibus bellum indixerunt. ltaque oppido capto, viris interfectis, matronas eorum in servitutem abduxerunt, nec sunt passi stolas neque ornatus matronales deponere, uti non una triumpho ducerentur, sed aeterno servitutis exemplo gravi contumelia pressae poenas pendere viderentur pro civitate. Ideo qui tunc architecti fuerunt aedificiis publicis designaverunt earum imagines oneri ferendo conlocatas, ut etiam posteris nota poena peccati Caryatium memoriae traderetur.
tłumaczenietłumaczenie
Piękno odkryte na Akropolu
Rzeźba grecka
Grecy początkowo wykonywali rzeźby z drewna, szybko jednak zaczęli używać kamienia, zwłaszcza miękkiego wapienia i marmuru, które występowały w Grecji dość obficie. W połowie VI w. p.n.e. dojrzała sztuka odlewania rzeźb z metalu: tak wykonane dzieła ceniono najwyżej. Monumentalne posągi bogów zdobione były techniką chryzelefantyny; robiono je z drewna, dekorowano złotem, kością słoniową, inkrustowano kamieniami szlachetnymi i pastą szklaną.
Epoka archaiczna
Rzeźba archaiczna zachowała się w oryginałach. Początkowo były to posągi tylko sakralne, np. rzeźby bóstw, wota, wizerunki zmarłych. W VI w. wykształciły się dwa podstawowe typy rzeźb: kora (po grecku dziewczyna) i kuros (po grecku młodzieniec). Rzeźby były polichromowane, barwne. Miały one dwie funkcje: nagrobną i wotywną. Kora była zawsze ubrana w udrapowaną szatę, kuros był nagi. Postać ludzka – naturalnych rozmiarów – stanowiła podstawowy temat rzeźby (była ona zatem antropocentryczna). Materiałem był głównie marmur z Naksos i Paros.
Cechami dzieł archaicznych są: frontalność i statyczność, płaski i powierzchowny modelunek ciała. Z biegiem czasu rzeźba zaczęła być dekoracyjna, ozdobna, coraz częściej cechował ją wdzięk. Artysta mniej uwagi poświęcał twarzy: oczy miały zwykle specyficzny kształt, nieco skośny, o wypukłych gałkach, usta były wygięte w „archaicznym uśmiechu”, włosy miały postać sznurów pereł. Muskulatura ciał kurosów była płaska, były one statyczne, z wysuniętą do przodu jedną stopą. Przywodzą nam one na myśl wzory egipskie.
Inne rzeźby niż kurosy i kory przetrwały w pojedynczych egzemplarzach, czego przykładem jest „Moschoforos” (niosący cielę).
Epoka klasyczna
Rzeźbę grecką tego okresu znamy głównie z kopii rzymskich, które powstały mniej więcej 500 lat po oryginałach. Spodziewamy się zwykle, że kopie te są wierne, jednak w starożytności oryginał był raczej inspiracją i wzorem. Kopiowano chętnie i często zwłaszcza dzieła Polikleta, Myrona i Fidiasza, rzeźbiarzy V w. p.n.e.
Rzeźbę okresu klasycznego V i IV w. p.n.e. cechuje umiar, harmonia, spokój i szlachetność. Ustalił się wtedy kanon idealnie pięknej postaci ludzkiej, który kazał odwzorowywać sylwetkę ludzką zgodnie z naturą. Uderzający jest całkowity spokój rzeźbionych postaci.
Poliklet poszukiwał ideału piękności w proporcjach i stosunkach liczbowych. Stworzył kanon doskonałej postaci, biorąc za jego podstawę szerokość palca i dłoni. Zastosował go w „Doryforosie” (niosącym włócznię), tworząc sylwetkę atletyczną, statyczną i masywną. Mięśnie są silniej zarysowane, ale twarz pozbawiona emocji.
Zgodnie z powszechnym przekonaniem Poliklet wprowadził zasadę kontrapostu: wyrzeźbiona postać opiera się na jednej nodze, a drugą tylko lekko się podpiera.
Rzeźbiarzem, który „pokonał ruch” był Myron. Jego najbardziej dziś znane dzieło przedstawiające mężczyznę na chwilę przed wyrzuceniem dysku, jest przykładem studium ruchu. „Dyskobol” ma kompozycję frontalną, jak w płaskorzeźbie, ciało nie zdradza wysiłku, a twarz jest niezwykle spokojna.
Lizyp stworzył inny kanon piękności. Jego „Apoxiomenos”, „oczyszczający ciało po zawodach”, jest wysmukły, wyższy. Warto przyjrzeć się uważniej jego twarzy: pojawił się tu bowiem jakiś element psychologiczny – zapowiedź wielkiej zmiany, która dokonała się ostatecznie w czasach hellenistycznych. Talent Lizypa docenił Aleksander Wielki, czyniąc go swoim nadwornym portrecistą.
Wśród rzeźbiarzy „młodszej epoki klasycznej” (IV w. p.n.e.) Skopas był prekursorem. Na twarzach wyrzeźbionych przez niego postaci pojawiły się emocje, to on wprowadził do rzeźby greckiej ekspresję.
Innym sławnym rzeźbiarzem epoki klasycznej był Praksyteles, znany w starożytności głównie dzięki „Afrodycie z Knidos”. Jako pierwszy pokazał on nagą boginię, a inni artyści poszli w jego ślady.
Jego posągi – czy przedstawiają Afrodytę, Apollina czy Hermesa – są pełne uroku i wdzięku. Linie ciała są płynne, naśladujące nawet kształt litery „s”, a punkt ciężkości zdaje się znajdować poza ciałem.
Starożytność grecka, łącząc dwie idee: piękna i dobra, stworzyła ideał człowieka, „kalokagathię” (gr. „kalos” znaczy piękny, „agathos” – dobry). „KalokagathiaKalokagathia” oznacza po prostu dążenie do harmonijnego rozwoju ducha i ciała. Rzeźba okresu klasycznego stara się tę ideę wyrazić.
Epoka hellenistyczna
Początkowo tendencje rzeźby klasycznej są bardzo silne. Dominują dwie tendencje. Jeden nurt – idąc za Skopasem – poszukuje efektu surowości, wysiłku, walki i cierpienia, drugi – idąc za Praksytelesem – elegancji, lekkości, wdzięku i miękkości.
Ta pierwsza tendencja jest widoczna w „Grupie Laokoona”. Widać tu rozpaczliwy wysiłek, by wyrwać się ze wężowych splotów, ale tylko cierpienie Laokoona wydaje się realistyczne, postacie jego synów, zdecydowanie mniejsze, są tłem dla postaci centralnej. Ten tragiczny epizod „trojański” to okazja, by pokazać beznadziejną walkę, agonię, klęskę i śmierć w trzech odsłonach: rzeźbę trzeba oglądać od postaci starszego syna (po prawej) do młodszego, już martwego (po lewej), ich ojciec walczy, ale nie może ujść wyrokom przeznaczenia.
Wielki Ołtarz Pergamoński to zabytek oryginalny, który powstał w latach 180–160 p.n.e. Największą jego ozdobą jest długi pas płaskorzeźb przedstawiających gigantomachię – walkę bogów Olimpu z synami Ziemi, którzy zostali pokonani we wszystkich scenach zdobiących fryz. Na twarzy giganta powalonego przez Atenę i na twarzy bogini Gai, która patrzy na syna Alkioneusa, maluje się wielkie cierpienie. Napięcie mięśni, wpółotwarte usta, oczy wzniesione ku górze, ból giganta ciągniętego za włosy, kłębowisko ciał, dynamika, ekspresja, niespokojna gra świateł i cieni – wszystko to zastąpiło „klasyczny” spokój i statyczność.
Posąg Nike wyrzeźbiony z doskonałego marmuru z Paros znaleziono na świętej wyspie Samotraka u wybrzeży Tracji. Bogini pełna majestatu i gracji została przedstawiona w momencie lądowania na dziobie okrętu (wykonanego z rodyjskiego wapienia). Szata przylega do jej ciała, dając złudzenie ruchu i wiatru.
Afrodyta „Milońska” – uważana za arcydzieło sztuki greckiej – przedstawia półnagą boginię z szatą udrapowaną wokół bioder. Wenus – przechylona z wdziękiem w jedną stronę – stoi spokojnie, ciało wydaje się miękkie i świetliste. Twarz nie jest pełna ekspresji, ale klasyczna, spokojna. Także sylwetka ujęta w kontrapoście przypomina rzeźby Polikleta i Praksytelesa.
„Gal zabijający żonę” to centralna rzeźba grupy, którą ok. 228 r. p.n.e. ustawiono w Pergamonie w Azji Mniejszej. Pozostałe posągi przedstawiały rannych i konających barbarzyńców. Pełna tragizmu i patosu scena każe współczuć Galowi, który – choć zwyciężony –pozostaje nieugięty, heroiczny, dumny. Taki obraz zmagań z Galami podniósł rangę zwycięstwa nad nimi.
Epoka hellenistyczna sięgała po stare tematy, ale ujmowała je inaczej, np. portrety nie przedstawiały już idei, ale osobę. Wizerunki Aleksandra Wielkiego służyły zatem gloryfikacji władcy, nie idei władzy. Epoka ta przyniosła także wiele innowacji i nowych tematów: przedstawienia dzieci (np. „Chłopiec z gęsią”), sceny rodzajowe, naturalistyczne obrazy ludzi, groteskowych w swej brzydocie, chorobie lub słabości (np. „Pijana staruszka”), przedstawienia zwierząt. Również w tej epoce pojawiały się rzeźby dużych rozmiarów, jednak znacznie bardziej monumentalne niż Zeus Olimpijski lub Atena Partenos, czego przykładem jest Kolos Rodyjski.
Klasyczny spokój czy emocjonalizm i ekspresja?
Odwołując się do wybranych przykładów rzeźby greckiej, napisz pracę, zawierając ją w ok. 300 słowach.
Słowniki
Słownik pojęć
pół‑człowiek, pół‑koń
walka Lapitów (ludzi) z centaurami
technika zdobienia posągów z drewna złotem i kością słoniową
walka synów Ziemi (Gai) – gigantów z bogami z Olimpu
kapitel kolumny
strach przed pozostawieniem pustego miejsca
arystokratyczny ideał człowieka, polegający na osiągnięciu przez niego wysokich przymiotów ciała i umysłu
ideał piękności ciała ludzkiego
głowica kolumny
posąg dziewczyny pełniący funkcję kolumny
zasada kompozycji w rzeźbie greckiej: polega na zrównoważeniu postawy ciała, którego ciężar spoczywa na jednej nodze, ciało jest wygięte w przeciwną
plemię zamieszkujące Tesalię; Lapici pokonali centaurów, występując w obronie porywanych przez nich kobiet
kolumnada
element dekoracyjny kolumny jońskiej przypominający wygięte rogi
Słownik łacińsko‑polski
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
E. Makowiecka, Sztuka grecka, Warszawa 2007
M. L. Bernhard, Sztuka grecka, Toruń 1998
P. Conolly, H. Dodge, Antyczne miasta. Cuda architektury. Życie społeczne, kulturalne, religijne, Warszawa 1998
M. Beard, Partenon, Poznań 2018
Mała encyklopedia kultury antycznej red. Z. Piszczek, Warszawa 1973
K. Kumaniecki, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1977
Słownik kultury antycznej, red. naukowa R. Kulesza, Warszawa 2012
S. Stabryła, Zarys kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 2017