Sztuka starożytnej Grecji i Rzymu cz. 2.
Ważne daty
753 p.n.e. – Legendarna data założenia Rzymu. Okres królewski
Panowanie Etrusków w Rzymie
509 p.n.e. – Rzym republiką. Walki patrycjuszy i plebejuszy
264 p.n.e. – Początek wojen punickich
II w. p.n.e. – Wojny macedońskie. Narzucenie władzy Grekom
146 p.n.e. – Zburzenie Kartaginy i Koryntu
I w. p.n.e. – Wojny domowe i upadek republiki. Epoka Cezara i Cycerona
30 p.n.e. – Pryncypat Oktawiana Augusta
I w. – Dynastia julijsko‑klaudyjska
II w. – Czasy Trajana, Hadriana, Marka Aureliusza
III w. – Cesarze z wyboru legionów
IV w. – Zrównanie chrześcijaństwa z innymi legionami. Rzym podupada
395 p.n.e. – Podział cesarstwa na Wschodnie i Zachodnie
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
II. W zakresie kompetencji kulturowych. Uczeń:
5. posiada podstawową wiedzę o następujących kluczowych zjawiskach z zakresu kultury materialnej w starożytności:
4) architektura rzymska: wybrane typy budowli i ich przeznaczenie (amfiteatr, cyrk, stadion, termy, łuk triumfalny, akwedukt, willa rzymska, bazylika), najważniejsze budowle starożytnego Rzymu: Koloseum, kolumna Trajana, Forum Romanum, Panteon; Pompeje jako przykład miasta rzymskiego;
III. W zakresie kompetencji społecznych. Uczeń:
3) dostrzega znaczenie języka łacińskiego oraz kultury starożytnej Grecji i Rzymu dla kultury polskiej, europejskiej i światowej;
4) jest świadomy antycznych korzeni kultury polskiej, europejskiej i światowej;
rozpoznawać typy budowli starożytnego Rzymu;
charakteryzować dzieła reprezentatywne dla sztuki rzymskiej: rzeźby malarstwa i architektury;
przedstawiać przykłady rzymskiej sztuki sakralnej, użytkowej, triumfalnej i pomnikowej;
tłumaczyć tekst Pliniusza Starszego z Historii naturalnej.
Periodyzacja sztuki rzymskiej
VI–V w. p.n.e. | Okres etruski (archaiczny) |
IV–II w. p.n.e. | Okres republiki |
I w. p.n.e. | Okres późnej republiki |
I w. – 1. połowa III w. | Okres cesarski |
III–V w. | Okres późnego antyku |
Etruskowie
Etruskowie (łac. Etrusci, Tusci) zamieszkiwali tereny dzisiejszej Toskanii. Być może byli oni najstarszą nieindoeuropejską ludnością Italii, choć istnieje także teoria, że osiedlili się tam w VIII w. p.n.e. po opuszczeniu Lidii w Azji Mniejszej.
Ich miasta tworzyły ligę dwunastu niezależnych miast. Na czele każdego z nich stał król, w późniejszych zaś czasach władza przeszła na przedstawicieli arystokracji (lukumonów). Około V w. p.n.e. pozycja Etrusków – niepodważalna od VIII w. – zaczęła słabnąć pod wpływem rosnących aspiracji ludów italskich, napływu Galów, walk z Grekami oraz aktywności Rzymu, który zdobywał po kolei wszystkie miasta etruskie (ostatnie w 280 r. p.n.e.).
Charakterystyczna dla sztuki etruskiej jest zwłaszcza świątynia. Najczęściej miała ona ciężki dach, wysokie podium, bardzo obszerny przedsionek, a z tyłu była zamknięta ścianą. Kolumny były szeroko rozstawione. Mury wznoszono z suszonej i palonej cegły, kolumnada i belkowanie były drewniane.
Malarstwo etruskie znamy głównie z grobowców. Freski tam umieszczane z reguły przedstawiają uczty, tańce, ofiary, igrzyska, wyścigi, polowania. Z biegiem czasu pojawiają się także inne tematy: śmierć, sceny walk, wizerunki demonów i bóstw podziemnych. Barwy dotąd żywe stają się ciemne i mniej jaskrawe.
Z rzeźby zachowały się głównie dzieła wykonane z wypalonej gliny, brązu oraz kamienia. Bardzo ciekawym typem rzeźby etruskiej są sarkofagi terakotowe oraz kamienne. Przedstawiają one zmarłych tak, jakby nadal żyli i ucztowali. Wiele rzeźb zdradza tendencję do deformacji, wydłużania sylwetki, jakby artyście brakowało wyczucia proporcji.
Etruskowie byli mistrzami brązownictwa. Na bardzo wysokim poziomie stały też techniki złotnicze.
Zaznacz zdania, które nie są prawdziwe.
- Okres archaiczny w sztuce rzymskiej przypadł na IX–VIII w. p.n.e.
- Etruskowie to po łacinie „Tyrsenoi”.
- Etruskowie byli znakomitymi złotnikami.
- Cechą rzeźby etruskiej jest deformacja.
- Sceny namalowane w grobowcach etruskich z reguły przedstawiają ludzi cieszących się życiem.
Cuda tworzone przez Rzymian
Caius Plinius Maior, Naturalis historia, XXXVI, 121–123
Sed dicantur vera aestimatione invicta miracula. Q. Marcius Rex, iussus a senatu aquarum Appiae, Anienis, Tepulae ductus reficere, novam a nomine suo appellatam cuniculis per montes actis intra praeturae suae tempus adduxit; Agrippa vero in aedilitate adiecta Virgine aqua ceterisque conrivatis atque emendatis lacus DCC fecit, praeterea salientes D, castella CXXX, complura et cultu magnifica, operibus iis signa CCC aerea aut marmorea inposuit, columnas e marmore CCCC, eaque omnia annuo spatio. Adicit ipse aedilitatis suae conmemoratione et ludos diebus undesexaginta factos et gratuita praebita balinea CLXX, quae nunc Romae ad infinitum auxere numerum.
Quod si quis diligentius aestimaverit abundantiam aquarum in publico, balineis, piscinis, euripis, domibus, hortis, suburbanis villis, spatia aquae venientis, exstructos arcus, montes perfossos, convalles aequatas, fatebitur nil magis mirandum fuisse in toto orbe terrarum.
Oceń, czy poniższe zdania są zgodne, czy niezgodne z prawdą. Każdemu zdaniu przyporządkuj kategorię VERUM (prawda) lub FALSUM (fałsz).
Agrippa balinea CLXX gratuita populo Romano praebuit., Agrippa aedilis Aquam Virginem aedificavit., Senatus praetorem quattuor aquarum ductus reficere iussit., Plinii temporibus Romae plurima balinea fuerunt., Plinius Maior aquaeductos invicta miracula putat., Q. Marcius aedilis Aquam Marciam aedificavit.
| VERUM | |
|---|---|
| FALSUM |
Połącz w pary.
stawiać posągi, przekopywać góry, naprawiać akwedukty, wydawać igrzyska, budować wodotryski, budować łuki, wyrównywać doliny
| Aquas reficere | |
| Salientes facere | |
| Signa imponere | |
| Ludos facere | |
| Arcus exstruere | |
| Montes perfodere | |
| Convalles aequare |
Architektura rzymska
Na ich przecięciu powstawało forum. Fora były planowane zawsze jako place zamknięte kolumnadą. Ilustracja nieznanego autora przedstawia model Forum Augusta – duży budynek zbudowany na kolumnadzie. Obok niego widoczne są mniejsze budynki z kolumnadami.
10.Do rzymskiej architektury użytkowej zaliczamy budowle inżynieryjne, np. drogi, mury, mosty, akwedukty, domy miejskie i podmiejskie (wille), bazyliki oraz termy. Fotografia przedstawia kamienny most oparty o łuki.
11.Bazylika była rozległą halą przeznaczoną na posiedzenia sądu lub miejsce zebrań. Za wzór posłużyła tu grecka stoa. Ilustracja nieznanego autora przedstawia projekt Bazyliki Aemili, dużego budynku, który oparty został o liczne łuki i kolumny. Budynek ma szare ściany oraz czerwony dach. 12. Termy w czasach cesarstwa stały się wielkimi kompleksami kąpielowymi, w których znajdowały się także biblioteki, bary, przebieralnie. Plan łaźni Dioklecjana został przedstawiony na figurze kwadratu, z dolną zaokrągloną krawędzią. Plan znajduje się na białym tle. 13.
Przykładem architektury widowiskowej były teatry, amfiteatry i cyrki. Teatr rzymski powstał na planie teatru greckiego. Nie szukano dla niego wzgórza jako oparcia, był wolnostojący. Inną różnicą było to, że jego budynek sceniczny liczył kilka pięter. Fotografia nieznanego autora przedstawia widok na Teatr Romano de Merida, który znajduje się w Hiszpanii. Teatr posiada kamienne trybuny oraz scenę, która znajduje się pośrodku. 14.
W amfiteatrze – budowanym na planie owalu – organizowano walki gladiatorów i zmagania ze zwierzętami. Najsławniejszy amfiteatr to rzymskie Koloseum. Ilustracja przedstawia plan amfiteatru na pomarańczowym tle. Na planie zostały oznaczone trybuny, scena oraz kolumny.
15. Cyrk służył wyścigom zaprzęgów konnych. Był rzymskim odpowiednikiem greckiego hipodromu. Miał zwykle długość ok. 500 m. Największym znanym cyrkiem był rzymski Circus Maximus. Ilustracja przedstawia plan rzymskiego Cyrku, na którym odbywały się wyścigi konne. 16.Do architektury reprezentacyjno-pomnikowej należy łuk, np. łuk Tytusa, upamiętniający wielkie zwycięstwa – kamienna budowla zbudowana z jasnego materiału kamienia. Pod Łukiem widoczni są ludzie.
17.Innym rodzajem pomników tego typu jest kolumna, np. rzymska kolumna Trajana – wysoka kolumna na której znajdują się sceny z historii Rzymu.
18.Świątynia rzymska – przykład architektury sakralnej – zapożyczyła swą formę od etruskiej: z tyłu zamknięta ścianą, ma wysoki podest i głęboki przedsionek.
19.Najsławniejszą z rzymskich świątyń jest monumentalny Panteon z czasów Hadriana – świątynia wszystkich bogów.
2. Grecy, by je wznosić, potrzebowali wzgórz. Rzymianie budowali je w środku miasta. Zmodyfikowali wysokość budynku scenicznego (stał się on kilkupiętrowy), aby zmniejszyć natężenie miejskiego hałasu. Były to Tu uzupełnij Możliwe odpowiedzi: 1. bazyliki, 2. cyrki, 3. fora, 4. teatry.
3. Greckie hipodromy miały takie samo przeznaczenie jak rzymskie Tu uzupełnij Możliwe odpowiedzi: 1. bazyliki, 2. cyrki, 3. fora, 4. teatry.
4. W rzymskich miastach, których plan był wzorowany na układzie obozu legionowego, na skrzyżowaniu ulic „cardo” i „decumanus” zakładano Tu uzupełnij Możliwe odpowiedzi: 1. bazyliki, 2. cyrki, 3. fora, 4. teatry.
Uzupełnij zdania.
teatry, fora, bazyliki, cyrki
1. Grecka stoa posłużyła jako model dla rozległych hal sądowych, które Rzymianie wznosili na forach. Dlatego owe hale były nazywane foralnymi lub cywilnymi. Były to .................
2. Grecy, by je wznosić, potrzebowali wzgórz. Rzymianie budowali je w środku miasta. Zmodyfikowali wysokość budynku scenicznego (stał się on kilkupiętrowy), aby zmniejszyć natężenie miejskiego hałasu. Były to .................
3. Greckie hipodromy miały takie samo przeznaczenie jak rzymskie .................
4. W rzymskich miastach, których plan był wzorowany na układzie obozu legionowego, na skrzyżowaniu ulic „cardo” i „decumanus” zakładano .................
Rzeźba i płaskorzeźba
W Rzymie popularna była rzeźba portretowa – płaskorzeźba oraz rzeźba pełna. Złożyły się na to dwa czynniki: wzory hellenistycznej rzeźby greckiej oraz popularne wśród patrycjuszy zwyczaje pogrzebowe. Po śmierci ojca rodziny zdejmowano bowiem z jego twarzy maskę pośmiertną i umieszczano ją w atriumatrium domu, w galerii portretów przodków. Prawdopodobnie maski woskowe zastępowano potem rzeźbami z kamienia lub brązu. Taki portret nie reprezentował – jak w Grecji – pewnej idei (np. portret Peryklesa to idea władzy), lecz posiadał cechy indywidualne. Rzymski portret epoki wczesnorepublikańskiej nazywamy często werystycznym. Wykazuje on jaskrawe, obiektywne naśladowanie natury. Zachowało się wiele portretów mężczyzn w podeszłym wieku, a właściwie brak portretów kobiet.
W rzeźbach epoki Augusta odnajdziemy zarówno elementy nawiązujące do tradycji rzymskiej, jak i grecki idealizm. Dobrym przykładem jest wizerunek samego Oktawiana. Posąg, który stał w willi żony Oktawiana, Liwii, w Prima Porta, jest reprezentacyjny, pełen dostojeństwa, szlachetności, chłodu, ma bowiem heroizować i uszlachetniać jego postać.
Podobne tendencje reprezentują płaskorzeźby Ara Pacis Augustae – Ołtarza Pokoju Augustowego. Przypomina on Wielki Ołtarz Zeusa w Pergamonie, ale pod wieloma względami jest od niego różny, np. jego oprawa architektoniczna jest znacznie mniejsza. Każdy z reliefów ma znaczenie symboliczne, np. ten, który przedstawia siedzącą kobietę. Jest to zapewne personifikacja Italii – Bogini Tellus, inne postacie to być może Niebo i Morze. Ołtarz Pokoju ma wielkie znaczenie historyczne, propagandowe, a umieszczone tam znakomite płaskorzeźby wywarły wielki wpływ na dalszy rozwój sztuki.
W epoce Flawiuszy i Trajana rzeźba znowu stała się bardziej realistyczna, co ilustrują płaskorzeźby łuku Tytusa i kolumny Trajana. Brak tu głębszej symboliki, widoczna jest zaś tendencja do tworzenia pewnej pogłębionej i zgodnej z prawdą narracji, realistyczny krajobraz, tworzenie głębi, kilkuplanowość.
Malarstwo
Nie posiadamy zabytków rzymskiego malarstwa sztalugowego, na który wielki wpływ miało greckie malarstwo epoki hellenistycznej, zachowały się za to piękne freski, np. w Rzymie, Ostii lub Pompejach.
Kompozycje te reprezentują różne konwencje i mody:
I styl, inkrustacyjny (III w. p.n.e.), właściwie nie występuje w Rzymie. Naśladuje on marmurowe inkrustacje,
II styl, architektoniczny (I w. p.n.e.): fresk bywa ramą dla dzieła sztuki, posiada głębię, inną przestrzeń,
III styl (za Augusta) stosuje iluzjonizmiluzjonizm, mniej jest pejzaży, pojawiają się za to motywy egiptyzujące i egzotyczne,
IV styl (czasy Klaudiusza) lubuje się w fantastycznych, teatralnie skręconych motywach architektonicznych.
Płaskorzeźba przedstawiona na ilustracji jest częścią:
- Ołtarza Pokoju Augustowego w Rzymie
- Wielkiego Ołtarza Zeusa w Pergamonie
- Kolumny Trajana w Rzymie
- Łuku Tytusa w Rzymie
Zaznacz wszystkie zdania, które opisują portret rzymskiego patrycjusza.
- Jest to portret werystyczny.
- Portret heroizuje i uszlachetnia rzymskiego patrycjusza.
- Portret reprezentuje grecki idealizm.
- Artysta odstąpił od obiektywnego naśladownictwa natury modela, by wyrazić ideę mądrości.
- Artysta oddał drobiazgowo, wiernie rysy twarzy.
Zaznacz poprawny opis rzeźby August z Prima Porta.
- Jest to rzeźba ukazująca młodego władcę jako syna Herkulesa. Dokonuje się tu istotna zmiana w koncepcji władzy. Oktawian chce być boskim władcą wschodniego typu. Jego pozycję najlepiej wyraża łacińskie określenie: „dominus ac deus”.
- Twarz Augusta to twarz natchniona. Wielkie oczy spoglądają ku górze, jakby szukały kontaktu z bogiem, a jednocześnie jakby przyciągały ku sobie człowieka, zachęcając go do czynu. Proporcjonalność i piękność jego rysów, silna idealizacja służą tworzeniu aury niezwyciężonego wodza. Portret Augusta przypomina wizerunki Aleksandra Wielkiego.
- Oblicze Oktawiana przypomina twarze herosów klasycznej rzeźby greckiej. Rzeźbiarz zachował równowagę między elementami ideowymi i ludzkimi. Uderzający spokój, z jakim August spogląda przed siebie, służy tworzeniu wizerunku człowieka godnego zaufania. Jest to uniwersalny portret władcy.
Oceń, czy poniższe zdania są zgodne, czy niezgodne z prawdą. Każdemu zdaniu przyporządkuj kategorię VERUM (prawda) lub FALSUM (fałsz).
Łuk Tytusa należy do architektury reprezentacyjno-pomnikowej., Wynalazcami cementu byli Grecy., Wodociąg Dziewiczy (Aqua Virgo) zbudował Agryppa., Ara Pacis Augusta znajduje się w Rzymie., Etruskowie zamieszkiwali tereny dzisiejszej Toskanii., Malarstwo etruskie znamy głównie z grobowców., Panteon powstał za czasów Hadriana., III styl malarstwa rzymskiego stosuje iluzjonizm, motywy egiptyzujące i egzotyczne., Autorem dzieła pt. „Naturalis historia” jest Witruwiusz., Najbardziej znany cyrk rzymski to Circus Flaminius.
| VERUM | |
|---|---|
| FALSUM |
Słowniki
Słownik pojęć
pomieszczenie zamykające nawę
centralne pomieszczenie w domu rzymskim; w jego dachu był otwór, pod którym znajdował się basen na wodę deszczową;
w starożytnej Grecji teren, na którym odbywały się wyścigi konne
technika dająca złudzenie głębi przestrzeni
przedstawienie w postaci ludzkiej np. pojęć abstrakcyjnych
płaskorzeźba
kolumnowy portyk w starożytnej Grecji
postawa uznająca użyteczność za najwyższe dobro
wierne odtwarzanie rzeczywistości
Słownik łacińsko‑polski
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
J. Ciechanowicz, Rzym - ludzie i budowle, Warszawa 1989.
U. Eco, Historia piękna, przeł. A. Kuciak, Poznań 2011.
M. Gładysz, Imperium rzymskie. Powstanie i upadek. Podróż przez wieki z mapą interaktywną, Gdańsk 2006.
Ch. Lloyd, Historia sztuki, przeł. M. Kluk, Warszawa 1997.
W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 2011.
W. Kopaliński Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 2014.