Sztuka wczesnego średniowiecza na zachodzie Europy
Ważne daty
IV - VIII wiek – wędrówki ludów
476 r. - upadek cesarstwa zachodniorzymskiego
520 r. – wzniesienie mauzoleum Teodoryka w Rawennie
VI‑VII wiek – rozwija się iryjskie malarstwo książkowe
VII wiek – powstaje Księga z Durrow
ok. 800 r. – spisanie Ewangeliarza z Kells
ok. 768‑900 r. – okres sztuki przedromańskiej karolińskiej
805 r. – wzniesienie kaplicy pałacowej Karola Wielkiego w Akwizgranie
ok. IX wieku – powstaje brama klasztoru w Lorsch
ok. 806 r. - w tym czasie wybudowano kościół w Germigny‑des‑Prés
ok. 820 r. – stworzenie planu idealnego klasztoru w Sankt Gallen
873‑885 r. – wzniesienie westwerku kościoła opactwa benedyktyńskiego w Corvey;
I poł. IX w. – powstaje Ewangeliarz z Lorsch
IX w. – przygotowanie Ewangeliarza Ebbona, szkoła w Reims
X wiek – wybudowanie kościoła św. Cyriaka w Gernrode
ok. 980 r. – rzeźba Złotej Madonny z Essen
ok. 987 r. – powstaje Relikwiarz Św. Fides, skarbiec katedralny w Conques
IX/X - XI wiek – czas sztuki ottońskiej
X/XI w. – powstaje Ewangeliarz Ottona III
ok. 980 r. – powstaje kościół św. Pantaleona w Kolonii
1002‑1014 r. – Sakramentarz Henryka II.
1010‑1020 r. – wzniesienie kolumny św. Bernwarda/Chrystusa, kościół św. Michała w Hildesheim
1015 r. – powstają drzwi kościoła Św. Michała w Hildesheim
1010‑1022 r. – wzniesienie kościoła Św. Michała w Hildesheim
1030‑1049 r. – lata budowy kościoła w Ottmarsheim
1040‑1060 r. – wybudowanie kościoła Panny Marii na Kapitolu w Kolonii
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych i środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:
I.1.c) średniowiecza (sztuki bizantyńskiej, karolińskiej, ottońskiej, romańskiej, gotyckiej, protorenesansowej),
I.2. wymienia cechy sztuki poszczególnych epok, kierunków i tendencji;
I.3. rozumie konteksty kulturowe i uwarunkowania przemian w dziejach sztuki (w tym historyczne, religijne, filozoficzne);
I.4. prawidłowo sytuuje w czasie i w przestrzeni geograficznej poszczególne epoki, style, kierunki i tendencje w sztuce;
I.5. charakteryzuje i opisuje sztukę powstałą w obrębie poszczególnych epok, kierunków i tendencji;
I.7. łączy najistotniejsze dzieła ze środowiskiem artystycznym, w którym powstały;
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi osiągnięciami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
II.1. wymienia i rozpoznaje najbardziej znane dzieła sztuki różnych epok, stylów oraz kierunków sztuk plastycznych;
II.10. określa funkcję dzieła i wskazuje jej wpływ na kształt dzieła;
II.13.a) w architekturze: planu, układu przestrzennego, opisu fasady i elewacji, wnętrza,
II.13.b) w rzeźbie: bryły, kompozycji, faktury, relacji z otoczeniem,
II.13.c) w malarstwie i grafice: kompozycji, koloru, sposobów ukazania iluzji przestrzeni, kształtowania formy przez światło, w dziełach figuratywnych stopnia oddania rzeczywistości lub jej deformacji;
II.14. wskazuje środki stylistyczne i środki ekspresji, które identyfikują analizowane dzieło z odpowiednim stylem, środowiskiem artystycznym lub autorem;
II.15. rozpoznaje w dziele sztuki temat i wskazuje jego źródło ikonograficzne;
II.16. rozpoznaje podstawowe motywy ikonograficzne, świętych chrześcijańskich, bogów greckich i alegorie wybranych pojęć na podstawie atrybutów;
II.18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.
II.3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
II.4. zna plany i układy przestrzenne najbardziej znanych dzieł architektury oraz dzieł charakterystycznych dla danego stylu i kręgu kulturowego;
II.7. rozróżnia podstawowe motywy ikonograficzne;
II.8. wymienia różne funkcje dzieł sztuki, takie jak: sakralna, sepulkralna, estetyczna i dekoracyjna, dydaktyczna, ekspresywna, użytkowa, reprezentacyjna, kommemoratywna, propagandowa, kompensacyjna, mieszkalna i rezydencjonalna, obronna, magiczna;
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką, techniką wykonania. Uczeń:
IV.1. definiuje terminy związane z opisem formy i struktury dzieła architektonicznego, w tym określenia dotyczące typów i elementów planów budowli, elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych (dekoracji fasady i wnętrza) oraz układu przestrzennego;
IV.2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;
IV.4.a) w malarstwie: enkaustyka, mozaika, witraż, fresk, tempera, malarstwo olejne, pastel, malarstwo akwarelowe, akrylowe,
IV.5. analizując i opisując dzieła architektoniczne, właściwie stosuje terminy i pojęcia dotyczące struktury architektury;
IV.6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;
IV.7. rozpoznaje i nazywa technikę artystyczną zastosowaną przy wykonywaniu dzieła;
IV.8. wiąże technikę wykonanego dzieła z jego funkcją (fresk, miniatura, malarstwo tablicowe, sztalugowe);
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
V.3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje;
V.4. łączy dzieło z fundatorem, mecenasem lub marszandem, dla którego powstało.
opisywać sztukę wczesnego średniowiecza;
wyjaśniać wpływ ornamentyki plemion germańskich na sztukę wczesnego średniowiecza;
charakteryzować sztukę karolińską i ottońską, opierając się na wybranych przykładach;
rozróżniać na ilustracjach miniatury oraz wskazywać ich pochodzenie;
porównywać i analizować wpływ sztuki wczesnochrześcijańskiej i bizantyjskiej na sztukę wczesnego średniowiecza;
analizować wybrane obiekty architektury, uwzględniając cechy formalne, wyróżniające dzieło oraz wskazywać ich klasyfikację stylową;
definiować terminy: plecionka, ornament zoomorficzny, ewangeliarz, westwerk, wirydarz, kapitularz, refektarz, dormitorium, zakrystia, skryptorium;
identyfikować elementy składowe budowli na podstawie analizy ich planów i przekrojów.
Dzieła i wydarzenia kształtujące sztukę przedromańską
Sztuką wczesnego średniowiecza nazywamy okres w dziejach historii architektury i sztuki od momentu upadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego (od ok. V w.) do początków sztuki romańskiej w Europie Zachodniej (ok. XI w.).
I sztukę plemion (od V do VIII w.);
II sztukę karolińska (od 2 poł. VIII do końca IX w.);
III sztukę ottońska (od przełomu IX i X w. do XI w.).
Podczas, gdy na terenie Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego rozwijała się architektura i sztuka (najpierw wczesnochrześcijańska, a potem bizantyjska, kontynuujące tradycję antyku), na zachodzie Europy pojawiały się, coraz bardziej widoczne wpływy kultury ludów barbarzyńskich – Wikingów, Celtów, Germanów – Gotów, Ostrogotów, Longobardów, Galów czy Franków. Choć plemiona te przyjmowały chrzest i idee chrześcijaństwa, to nie rezygnowały z kultywowania i podkreślania elementów swej wcześniejszej tradycji. Odzwierciedleniem tych działań stała się sztuka oraz architektura plemion.
Budowle, zarówno świeckie, jak i sakralne ludów barbarzyńskich, spełniały głównie funkcję ochronną. Często adaptowano pozostałości starożytnej architektury. Kościoły dekorowano według tradycji ludowej, a ruiny i pozostałości po zabudowie Rzymian wzmacniano zabudowaniami fortyfikacyjnymi, np. palisadą. Najstarszym przykładem architektury plemienia Ostrogotów była budowla mauzoleum Teodoryka w Rawennie z 520 r.
Do zachowanych przykładów sztuki rękodzielniczej należą liczne ozdoby – ze złota, brązu, miedzi lub innych metali, kości słoniowej, zdobionych techniką filigranufiligranu, drogimi kamieniami czy dodatkowo złocone, np. metalowe zapinki do spinania odzienia, zwane fibulamifibulami, grzebienie, bransolety, kolczyki. Dekorowano je najczęściej motywem geometryzującym (zwłaszcza tzw. plecionkąplecionką), roślinnym, zoomorficznym, symboliką lunarną czy solarną, niekiedy runami czy innym rodzajem pisma.
Kaplica Karola Wielkiego w Akwizgranie
Kiedy Karol Wielki zjednoczył plemiona i odnowił Święte Cesarstwo Rzymskie, nastąpił rozkwit, nie tylko architektury, ale również malarstwa, rzemiosła artystycznego i, w niewielkim stopniu, także rzeźby. Każde dzieło miało odzwierciedlać sukcesy, bogactwo i siłę polityczną imperium oraz jego władcy. Inspirowano się rozwiązaniami, technikami oraz stylem czasów świetności starożytnego Rzymu. Do konstrukcji i zdobień wykorzystywano przedstawienia oraz symbolikę chrześcijańską. Najsławniejszym przykładem nowej tendencji jest kaplica pałacowa w Akwizgranie, wzniesiona przez Karola Wielkiego.
Kaplica Karola Wielkiego w Akwizgranie
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1YM2rJ5tc9Om
Film: Kaplica Karola Wielkiego w Akwizgranie Tekst lektora: Kaplica pałacowa w Akwizgranie, autorstwa architekta Ody z Metzu została wzniesiona przed 800r. przy kompleksie pałacowym (palatium) Karola Wielkiego. Miała służyć nie tylko celom religijnym, ale także upamiętniać ważny moment w historii – zjednoczenie ludów Europy zachodniej i odnowienie Świętego Cesarstwa Rzymskiego. To wydarzenie połączyło wiele tradycji: starożytną, chrześcijańską oraz barbarzyńską, co wpłynęło na ówczesną architekturę i sztukę, m.in. na budowę kaplicy. W tle widoczna jest kaplica pałacowa, jako część rozległego kompleksu pałacowego. Całość utrzymana jest w szarej kolorystyce. Tekst lektora: Plan przedstawia centralną przestrzeń, na rzucie oktogonu, którą okala obejście na planie szesnastoboku, odseparowane od niej arkadami na masywnych filarach. Na osi wschód-zachód, symetrię budowy podkreślają: od strony wschodniej - chór (pierwotnie dwukondygnacyjna apsyda na rzucie prostokąta,) a od zachodniej – westwerk, ujęty dwoma wieżami ołówkowymi (o przekroju koła). Rzut centralny – oktogon – odwołuje się do antycznej i chrześcijańskiej symboliki liczby osiem. Liczba ta to symbol doskonałości oraz przypomnienie oktawy Zmartwychwstania Pańskiego. W tel przekazywanych informacji widoczne są rysunki omawianych planów. Tekst lektora: Inspiracje: 1.Pierwowzorem kaplicy w Akwizgranie, którą nazwano „Lateranem” (Akwizgran stał się drugim Rzymem), mogło być baptysterium laterańskie. 2.Wg innych badaczy przypomina ona (wg opisu z X w.) nieistniejący Chrysotriclinion z pałacu Justyna II (565-578) w Konstantynopolu - pomieszczenie na rzucie oktogonu z niszami, które służyło celom religijnym oraz politycznym. Cesarz Justyn ponoć nawet umieścił swój tron w miejscu ołtarza, po wschodniej stronie. Wnętrze tej budowli było bogato dekorowane mozaikami z przedstawieniami tronującego Chrystusa (nad siedziskiem cesarza) oraz Matki Boskiej nad wejściem. 3. Trzecią budowlą, która mogła inspirować Karola Wielkiego, był wczesnochrześcijański kościół San Vitale w Rawennie (527-548). Poligonalny plan, centralna ośmioboczna przestrzeń z obejściem, apsyda po stronie wschodniej, narteks ujęty wieżami oraz atrium, wykorzystane z Rawenny spolia - wskazują silne podobieństwo z akwizgrańską kaplicą. Kaplica wzniesiona z kamienia, była pierwotnie trójkondygnacyjna, przekryta ośmiobocznym sklepieniem klasztornym, z mozaiką, która przedstawiła prawdopodobnie 24 starców apokalipsy adorujących tronującego Chrystusa. Obecna mozaika nie jest oryginalna, ponieważ od XVII w. podwyższono budowlę o kolejny poziom i zwieńczono kopułą na tamburze. Obejście, do dziś posiada sklepienie krzyżowe. Ściany przepruwają liczne okna zamknięte półkolistym łukiem, ujęte zdwojonymi filarami, wydatne gzymsy i arkadkowy fryz. Od strony zachodniej znajduje się westwerk, z wejściem, wielką niszą w licu ściany z oknem, biegnącą przez dwie kondygnacje (loża) oraz mniejszą niszą nad nią, która wiodła do kaplicy. Masyw ujmują 2 wieże. Kamienna, ośmioboczna kopuła na tamburze. Zachowana część centralna ma wysokości dwóch kondygnacji. 3-kondygnacyjne obejście, prawie w całości przeprute do wewnątrz arkadami. W przyziemiu nawy zewnętrznej (obejścia) znajdują się arkady wsparte na zdwojonych, masywnych filarach, dźwigających, wydatny gzyms, nad którym opiera się 2 kondygnacyjna empora. Niższy poziom tworzy balustrada z brązu, na której znajdują się trójdzielne arkady, który tworzą pary korynckich, marmurowych kolumn (32). 22 z nich to wspomniane antyczne spolia, pochodzące z Rzymu i Rawenny. Łuki arkad wszystkich kondygnacji wykonane są naprzemiennie ułożonymi pasami jasnego i ciemnego kamienia. Pierwotnie bęben nad emporą był ozdobiony parami podwójnych pilastrów o korynckich kapitelach, pomiędzy którymi znajdowały się okna. Obecnie 8-boczny tambur przepruwają również małe, półkoliście zakończone okna. Po stronie wschodniej – pierwotnie była prosto zamknięta absyda, obecnie mieści się gotyckie, XIV w., wielobocznie zamknięte prezbiterium. --> 00:05:04.000 Po stronie zachodniej znajduje się trójkondygnacyjny masyw zachodni z wejściem, oflankowany dwoma półokrągłymi wieżami, które posiadają klatki schodowe. Ponad wejściem znajdowała się ogromna i przechodząca przez cała wysokość drugiej kondygnacji półkoliście zakończona nisza. Pierwotnie w przyziemiu tej części kaplicy znajdował się przedsionek, na wysokości strefy empor loża cesarska z tronem, a nad nim – mniejsza kaplica z relikwiami. Całość wieńczył spadzisty dach. Wnętrze było zdobione marmurowymi płytami, dekoracjami w tynku, mozaikami oraz przedmiotami z brązu. Masywny westwerk oraz prezbiterium podkreślały pozycję cesarza w świecie świeckim oraz sakralnym, a wieże miały symbolizować władzę i sprawiedliwość. Cesarz, siedząc w loży, miał widok na wnętrze oraz apsydę. Będąc wyżej niż wierni, siedząc na tronie był w ich oczach pośrednikiem między ziemią a niebem. Dekoracje wewnątrz kaplicy nawiązywały do tradycji antycznych – ażurowe balustrady na emporze, naśladowały klasyczne starorzymskie pierwowzory np. kompozytowe kapitele kolumn, motyw dekoracyjny wici roślinnej, głowy lwów jako kołatki brązowych drzwi, prowadzących do kaplicy. Oprócz tego, w kaplicy znajdował się posąg wilczycy, inspirowany wilczycą kapitolińską. Na terenie kompleksu pałacowego był również w atrium posąg konny Teodoryka, przywieziony w 801 r. z Rawenny.
Architektura wczesnośredniowieczna
Dalsze budowle z tego okresu w dziejach sztuki to m.in.: Oratorium w Germigny‑des‑Prés, opactwo w Centuli, kościół opactwa benedyktyńskiego w Corvey, brama klasztoru w Lorsch. Do cech charakterystycznych tych budowli należą: addycyjność form, monumentalizm, gracja (nawiązanie do budowli antycznych zawierających, arkadyarkady, z kolumnamikolumnami i filarami o akantowych i wolutowych głowicach), symetria. Budowle charakteryzowała również wielokondygnacyjność, umieszczenie przedsionka po stronie zachodniej, wznoszenie wież, a wewnątrz - emporyempory i podziemne krypty. Małe wieże lub wieża na planie czworoboku, znajdowały się na skrzyżowaniu naw w części wschodniej, w budowlach typubazylikowegobazylikowego, a każda z części budowli posiadała osobne przekrycie. Budowy na planie centralnymplanie centralnym kryto kopułą, nawiązując do tradycji wczesnochrześcijańskiej.
Wraz z chrystianizacją zachodnich i północnych terenów Europy, którą wspierał cesarz Karol, powstało wiele klasztorów – ośrodków religijnych, w których nie tylko nawracano do chrześcijaństwa, ale również dbano o rozwój edukacji, literatury oraz sztuki w społeczeństwie. Aby mnisi mogli wykonywać swoją pracę, zarówno duchową, jak i fizyczną, oraz aby zakon był w stanie utrzymać się oraz kształcić lub leczyć, konieczne było rozsądne i funkcjonalne zaprojektowanie jego siedziby. W tym celu stworzono ok. 820 r. w Sankt Gallen we Francji, plan idealnego klasztoruplan idealnego klasztoru, który miałby spełniać wszystkie najważniejsze funkcje. Misterne plany tego założenia, zachowane do dzisiaj, przedstawiają szczegółowe rozmieszczenie pomieszczeń, połączeń komunikacyjnych w opactwie (wzorowanych na obozie rzymskim), które stały się wzorem dla architektury klasztornej na wiele stuleci.
To właśnie w średniowiecznych klasztorach powstały misterne rękodzieła w postaci wyszywanych szat, dekorowanych przedmiotów liturgicznych, manuskrypty, a przede wszystkim dzieła iluminatorskie. Czasochłonne, przepisywane i zdobione ręcznie księgi liturgiczne zawierały modlitwy, teksty biblijne, pieśni oraz były bogato oprawiane. Okładki wykonywano nie tylko z drewna czy skóry, ale traktowano je jako rzeźbę – dekorowano kaboszonami, płaskorzeźbą, złocono lub obkładano innymi materiałami, np. masą perłową czy kością słoniową.
Do przykładów iluminacjiiluminacji z tego okresu należą zarówno ewangeliarzeewangeliarze z VII w. – z Durrow czy Kells (ok. 800 r.), a także powstałe później najsłynniejsze ewangeliarze: z LorschLorsch (I poł. IX w.), Ebbona (IX w.), Ottona III (X/XI w.) lub Henryka II (XI w.).
Rzeźba preromańska jest istotną częścią architektury, jej dopełnieniem pełnym symboliki. Przykładem są chrzcielnice – wykonane z kamienia lub brązu, wzniesione często na lwich łapach, z wybijanymi przedstawieniami chrztu (technika repusowania). Do wybitnych dzieł należą również drzwi, najczęściej odlane z brązu, podzielone na kwatery, w których za pomocą technik np. repusowania (puncowania, trybowania, czyli wybijania wzoru w powierzchni metalu), rytowania czy złocenia - wykonywano przedstawienia ze Starego i Nowego Testamentu lub cykle hagiograficznehagiograficzne. Sceny były powiązane ze sobą, tworząc logiczną całość. Przykładem są drzwi w kościele św. Michała w Hildesheim, które powstały za czasów kolejnego wybitnego władcy – cesarza Ottona III. Dtalego też działalność artystyczną i architekturę tego okresu na terenie Świętego Cesarstwa Rzymskiego nazywa się ottońską.
Na przełomie IX i X w. kontynuowano rozwiązania stylowe, które zaproponował Karol Wielki, natomiast w czasie X i XI w. zaczęto rezygnować z widocznych inspiracji wcześniejszym budownictwem. Oznaczało to przede wszystkim rezygnację z wznoszenia budowli na rzucie centralnym na rzecz układu bazylikowego, wprowadzenie drugiego transeptutranseptui chóru po przeciwnej stronie prezbiterium oraz oflankowanie chórów wieżami w typie ołówkowym – na planie koła, nie kwadratu. Ponadto architekturę ottońską cechuje minimalizm, zastosowanie nowych, prostszych form kapiteli: kostkowego, grzybkowego, czy z uproszczoną według germańskich wzorów plecionką lub motywem animalistycznym, zoomorficznym. Doskonałym przykładem jest m.in. kościół św. Michała w Hildesheim wzniesiony w latach 1010 - 1022 r.
Przykłady sztuki przedromańskiej - architektura
Przykłady malarstwa i rzemiosła artystycznego
Krypta Lucyny (pomimo ówczesnego braku akceptacji chrześcijaństwa) przedstawia symbole o tematyce religijnej: chleb i rybę. Katakumby stanowią grupę zabytków sztuki, powstały w latach 20. III wieku, są jedną z ikon obrazów zawierających ikonografię chrześcijańską, zaliczaną do malarstwa rzymskiego.
Ewangeliarz z Kells z ok. 800 r., to przykład iryjskiej sztuki iluminatorskiej. Manuskrypt, który powstawał przez kilka stuleci, został bogato ozdobiony iluminacjami, zawiera również wielobarwne motywy dekoracyjne o tradycji celtyckiej, czyli geometryzację, nagromadzenie form, złocenia, inicjały, zdobienia plecionką, zwierzętami, roślinami, postaciami oraz niekiedy inskrypcją.
Ewangeliarz z Durrow z drugiej połowy VII w. przedstawia ewangelie pisane majuskułą, które są zdobione ornamentowymi bordiurami (nie ma dwóch identycznych kart). Poprzedzone zostały „kartami dywanowymi” z symbolem ewangelisty. Znajdziemy w nim dekoracje celtyckie, czyli plecionkę, zwierzęta, pasy oraz bogatą kolorystykę.
Ewangeliarz z Lorsch Karola Wielkiego ze szkoły pałacowej w Akwizgranie z połowy IX w., to złoty kodeks, bogato iluminowany.
Okładka została wykonana z kości słoniowej z płaskorzeźbą (całe postacie). Strony są wielokolorowe, pełne symboli z formami zoomorficznymi oraz roślinnymi. Postacie Ewangelistów pod arkadą osadzone są w architekturze. Zwierzęta, przedstawione za pomocą wyraźnych linii i detali, zostały uchwycone w ruchu.
Ewangeliarz Ebbona ze szkoły w Reims z IX w. stanowi charakterystykę przedstawienia ewangelisty. Cechują go ekspresja, nasycenie barw, układ ciał, bordiura, linearyzm, bogate plamy barwne, wyraźne kontury, miękko spływające szaty, proporcje, monumentalizm postaci oraz bogata symbolika.
Ewangeliarz Ottona III z X/XI wieku przedstawia cesarza siedzącego na tronie, w otoczeniu dworu. Jest to opis formalny, który za pomocą personifikacji ilustruje pokłon terenów Cesarstwa.
Otton III został ujety w sposób frontalny na tronie. Cechuje go silny linearyzm, statyka i znaczenie symboliczne (władza, zwierzchnictwo, potęga, cesarstwo).
Relikwiarz św. Fides z Conques z IX w. posiada bogate formy i zdobienia relikwiarzy. Formy są skrzynkowe, w postaci cało‑figurowej, badź części ciała. Rolą relikwiarzy w społeczeństwie było krzewienie kultu religijnego, stanowienie celu pielgrzymek, podnoszenie znaczenia danego kościoła lub ośrodka religijnego. Św. Fides (Foy) siedzi na tronie, jego cała figura jest złocona oraz zdobiona kamieniami drogocennymi. Dzieło stanowi jeden z pierwszych przykładów rzeźby kultowej.
Krzyż Lotara to krzyż procesyjny, który powstał przed 1000 r. i został wykonany na zlecenie władcy Lotaryngii, Lotara I, aby uczcić jego syna, Lotara II.
Jego portret z postacią cesarza Augusta na skrzyżowaniu ramion krzyża znajduje się w Gemmie pod Kameą. Krzyż łaciński wykonany został z drewna pokrytego srebrną blachą, którą następnie pozłocono filigranem, kameryzowano (kolejna technika złot.) kaboszonami (symetrycznie) i drogocennymi kamieniami) oraz emalią komórkową (technika złotnicza). Krzyż wzoruje się na architekturze (zakończenia ramion, podstawa) oraz odwołuje do symboliki chrześcijańskiej (układ kamieni ma odzwierciedlać Nową Jerozolimę).
Przykłady rzeźby przedromańskiej
Kolumna Chrystusa/Św. Bernwarda z ok.1020 r., to wolnostojąca kolumna, składająca się z bazy, trzonu oraz kapitelu. Wykonana została z brązu. Prawdopodobnie zamówiono ją przez św. Bernwarda – biskupa w Hildesheim. Kolumnę udekorowano przedstawieniami z cyklu chrystologicznego, ze szczególnym uwzględnieniem scen chrztu. Występuje tu nawiązanie do tradycji Starożytnego Rzymu – kolumn, stawianych przez cesarzy rzymskich, dekorowanych scenami wojennych zwycięstw.
Drzwi z Hildesheim, to druga fundacja św. Bernwarda z 1015 r., na co wskazuje inskrypcja. Są one jednym z najważniejszych zabytków sztuki rzeźbiarskiej. Drzwi z Hildesheim są dwuskrzydłowe (w każdym skrzydle 8 kwater), całkowicie odlane z brązu, udekorowane puncowanymi scenami zarówno ze Starego, jak i Nowego Testamentu.
Jednym z najstarszych przykładów rzeźby wotywnej jest „Złota Madonna z Essen”, powstała ok. IX/X wieku.. Dzieło cechują nierealistyczne proporcje oraz prostota form.
Poniżej widzisz budowlę wczesnochrześcijańską – San Vitale w Rawennie oraz Kaplicę w Akwizgranie. Porównaj obie budowle.
 San Vitale, Rawenna, wnętrze, Wikipedia, Fot. Gianni Careddu |  Kaplica pałacowa w Akwizgranie - wnętrze, Wikipedia, Fot. Uwe Aranas |
PodpowiedźPodpowiedź
Na przykładzie kościoła w Hildesheim wymień charakterystyczne elementy architektury ottońskiej.
PodpowiedźPodpowiedź
Przyjrzyj się okładce z Ewangeliarza z Lorsh i zaznacz, w jaki sposób ją ozdobiono.
- Puncowanie
- Kameryzowanie
- Złocenie
- Technika filigranu
- Gemma z reliefem
- Repusowanie (trybowanie)
- Rytowanie
- Kość słoniowa z reliefem
Czym różni się kościół na planie centralnym z okresu panowania Karola Wielkiego od bazyliki powstałej za Ottona III? W czym są podobne? Wskaż najważniejsze podobieństwa i różnice. Możesz wybrać dwa dowolne przykłady budowli lub podać generalne cechy.
PODOBIEŃSTWA | RÓŻNICE |
PodpowiedźPodpowiedź
Co to jest transept?
- Nawa poprzeczna, znajdująca się między prezbiterium a nawą główną i/lub nawami bocznymi.
- Technika zdobnicza polegająca połączeniu kości słoniowej ze złotem.
- Pomieszczenie w klasztorze, służące mnichom do spania.
- Zachowany fragment starszej budowli, wykorzystany w nowej, np. kolumna.
- Wyraźnie rozbudowana zachodnia część bazyliki (w opozycji do prezbiterium
Połącz w pary daty z powstaniem budowli.
mauzoleum Teodoryka w Rawennie, kościół św. Pantaleona w Kolonii, westwerk kościoła opactwa benedyktyńskiego w Corvey, kościół św. Cyriaka w Gernrode, kościół Św. Michała w Hildesheim, kościół w Germigny-des-Prés, kaplica pałacowa Karola Wielkiego w Akwizgranie
| 520 r. | |
| 805 r. | |
| ok. 806 r. | |
| 873-885 | |
| X wiek | |
| 1010-1022 | |
| ok. 980 r. |
Słownik pojęć
Naprzemienne zastosowanie kolumn i filarów np. w arkadzie, głównie w celach dekoracyjnych.
Pomieszczenie w architekturze sakralnej na rzucie półkola, półelipsy lub trójliścia, podkowy, trapezu lub wieloboku, zamykające prezbiterium lub nawę/y, występujące lub nie w ścianę budowli.
To część arkady w postaci profilowanego lub dekoracyjnie zdobionego czoła, wykonane wzdłuż linii łuku. Archiwoltą nazywamy również zwieńczenie portalu w postaci zwielokrotnionych, uskokowo rozmieszczonych łuków.
To element architektoniczny w formie łuku, wspartego na dwóch kolumnach lub filarach. Spełnia zarówno funkcję dekoracyjną, jak i odciążającą. Może występować pojedynczo lub w rzędzie, dzieląc przestrzeń budowli.
Pomieszczenie w klasztorze, gdzie przechowuje się księgi i inne materiały piśmiennicze.
Wielonawowy kościół chrześcijański zbudowany na planie prostokąta, z nawą główną szerszą i wyższą od naw bocznych.
Dwudzielne, arkadowe okno, charakterystyczne dla architektury romańskiej i gotyckiej.
Technika rzeźbiarska polegająca na połączeniu kości słoniowej, złota i kamieni szlachetnych.
To pomieszczenie w klasztorze, służące mnichom do spania.
Wyższa kondygnacja wewnątrz kościoła, tzw. trybuna, oddzielona od nawy głównej otworami okiennymi w formie tryforium. Celem było stworzenie dodatkowej przestrzeni do odprawiania nabożeństwa lub oddzielenia specjalnej grupy uczestników liturgii.
Księga zawierająca wybrane na poszczególne dni wyjątki z Ewangelii.
To rodzaj zapięcia szat w postaci klamry: posiada kabłąk, sprężynę i szpilę, wykonane z jednego kawałka metalu (brązu, żelaza, metali szlachetnych). Charakterystyczny rodzaj biżuterii z czasów antycznych oraz wędrówki ludów, dekorowany kamieniami szlachetnymi lub emalią.
Technika wykonywania ornamentów i przedmiotów z cienkich drucików złota łączonych w misterne desenie; też: przedmiot wykonany tą techniką.
To miejsce w klasztorze, w którym mnisi wykonują prace rękodzielnicze.
To kamień szlachetny, zdobiony reliefem – wklęsłym (intaglio) lub wypukłym (kamea).
Dział piśmiennictwa kościelnego obejmujący żywoty świętych oraz legendy o nich.
Ikonografia przedstawiająca sceny męki pańskiej np. Ukrzyżowanie, Arma Christi (Narzędzia Męki Pańskiej), Wniebowstąpienie.
Ikonografia przedstawiająca życie i mękę Chrystusa.
Bogato dekorowana obrazowa część manuskryptu.
Nasada nad kapitelem, której funkcją jest dodatkowe wsparcie konstrukcji.
Litera rozpoczynająca rozdział lub partię tekstu, wyróżniająca się wielkością oraz dekoracyjnością.
To rodzaj zdobienia, znany od czasów starożytnych, kamień, dekorowany reliefem wypukłym. Najczęściej kameę tworzono z dwóch kamieni, aby uwidocznić płaskorzeźbiony motyw.
Kamień szlachetny lub półszlachetny oszlifowany kuliście, półkuliście lub elipsoidalnie.
To technika zdobnicza, polegająca na zdobieniu przedmiotu kamieniami szlachetnymi.
Zwieńczenie kolumny w formie woluty, kosza, dekoracji roślinnej i in.
To pomieszczenie w klasztorze, w którym odbywają się zebrania zakonników, służące spowiedzi, nauce, informacji.
To część klasztoru, niedostępna dla nikogo, oprócz mnichów. Zazwyczaj to czteroskrzydłowa budowla z centralnie umiejscowionym dziedzińcem z ogrodem, tzw. Rajski ogród. W klauzurze znajdują się określone pomieszczenia, które są przeznaczone zarówno do celów religijnych, jak i pracy czy wypoczynku.
To pionowy element architektoniczny, w postaci słupa o przekroju kołowym, spełniający funkcję dekoracyjną oraz stanowiący podporę konstrukcji. Kolumnę tworzy baza (kolumna dorycka nie posiada bazy), trzon oraz kapitel.
To typ sklepienia – półkolistego, półeliptycznego, ostrołukowego lub cebulastego, w formie czaszy, opartej na bębnie albo murze.
To typ kościoła jednonawowego.
To obejście w formie zadaszonego korytarza, obiegającego dziedziniec, np. w zamku czy klasztorze. Może być jedno- lub wielokondygnacyjny.
To wyznaczone miejsce w klasztorze, służące do utrzymania higieny – mycia się, golenia, prania.
Od „manus” – z łac. ręka, rękopis, czyli tekst przepisany ręcznie na papirusie, pergaminie czy innym, odpowiednio trwałym materiale.
Przedsionek w kościele m.in.: wczesnośredniowiecznym.
To specjalnie wydzielone miejsce dla określonej grupy społecznej, służące do modlitwy, np. kaplica.
To wczesny rodzaj fortyfikacji w postaci naostrzonych pali, ciasno związanych ze sobą, wbitych ukośnie, tworzących ogrodzenie, nierzadko o wysokości nawet kilku metrów. Chętnie stosowano ten rodzaj konstrukcji w osadach czy obozach.
Pomieszczenie w klasztorze wyznaczone do rozmów z gośćmi.
To pomieszczenie po jednej ze stron ołtarza, naprzeciwko zakrystii, w którym przechowuje się stroje i naczynia liturgiczne.
To plan lub budowa stworzone tak, by wszystkie elementy architektoniczne odpowiadały zasadom ścisłej symetrii – złotego podziału, idealnych figur geometrycznych i wyliczeń. Budowle najczęściej wznoszono na planie koła, oktogonu, kwadratu oraz krzyża równoramiennego, będącego podstawą dla cylindrycznej lub graniastej budowy. Niejednokrotnie środek planu czy bryły jest akcentowany. W przypadku budowli jest to np. wywyższenie centralnej części budynku, zwieńczenie jej kopułą. Elementy konstrukcyjne i dekoracyjne ściśle trzymają się podziałów wertykalnych lub horyzontalnych, a jedyną asymetrię wprowadzać może wyraźniej zaakcentowane wejście.
To typ ornamentu chętnie stosowanego od prehistorii, w którym dekorację tworzy splot linii, pasów, taśm czy wstęg.
To technika opracowania powierzchni metalu, która polega na matowieniu lub wybijaniu na niej puncem – specjalnym narzędziem – wzorów.
Sala jadalna w klasztorze lub seminarium duchownym.
To ozdobny przedmiot w formie zamykanej skrzynki, ampułki czy sarkofagu. W nim przechowuje się relikwie – szczątki lub przedmioty, należące do osób świętych lub tych, które otaczane są kultem. Mogą być wykonane z różnych materiałów oraz być bogato dekorowane.
To technika opracowania metalu, polegająca na wykuwaniu wzorów i przedstawień na powierzchni przedmiotu na zimno, za pomocą wbijania młota lub punca. To jedna z najstarszy technik dekoracyjnych, stosowana od starożytności.
To typ budowli centralnej, wzniesionej na planie koła, której wnętrze stanowi jedno pomieszczenie, kryte kopułą. Często centralną formę podkreśla dodatkowo kolumnada, wewnątrz lub na zewnątrz budowli.
Typ sklepienia, przypominającego przekrój przez formę walca. Po wyznaczeniu przekątnych jego powierzchnia dzieli się na części składowe: tzw. koleby oraz kozuby. Różne kombinacje tych elementów tworzą różne warianty sklepienia, np. kolebkowo‑krzyżowe, beczkowe czy klasztorne.
Rodzaj sklepienia kolebkowego, które składa się z przecięcia dwóch sklepień kolebkowych i zestawienia powstałych w wyniku przecięcia 4 równych wycinków – kozub. Taka konstrukcja pozwala na przeniesienie ciężaru budowli na linię przecięcia, na filary lub naroża pomieszczenia.
Miejsce w klasztorze, w którym kopiowano i dekorowano manuskrypty, iluminacje, księgi.
To element starszej budowli, wykorzystany w nowej budowli, (np. kolumna).
To dorobek przedromańskich: architektury, sztuki oraz rzemiosła, powstałego za panowania Karola Wielkiego i jego następców (2 poł. VIII w.- IX) na obszarze odnowionego Cesarstwa Rzymskiego. Dzieła charakteryzowała widoczna inspiracja antykiem – stosowanie zasad jej estetyki, rozwiązań konstrukcyjnych czy technik, wzbogaconych o ideologiczną symbolikę zw. z odnowieniem cesarstwa oraz motywy zw. z tradycją barbarzyńską.
To przedromańska działalność artystyczna na terenie Świętego Cesarstwa Rzymskiego, w czasie panowania cesarza Ottona III i po jego śmierci (ok. 950‑1050). W architekturze zarówno kontynuowano karolińskie wzorce stylowe, ale stopniowo odchodzono od tradycji bizantyjskiej oraz wczesnochrześcijańskiej na rzecz nowych rozwiązań. Wyraźnie rozwija się złotnictwo, malarstwo książkowe oraz naścienne, które coraz częściej i szerzej zdobi wnętrze surowych kamiennych kościołów.
To rodzaj techniki dekoracyjnej, gdzie różnokolorową emalią wypełnia się tzw. „komórki” – małe, oddzielne pola. Powstają one na powierzchni zdobionego przedmiotu za pomocą przylutowanych cienkich blaszek lub drucików.
To w kościele nawa poprzeczna, znajdująca się między prezbiterium a nawą główną i/lub nawami bocznymi.
To trójdzielny otwór okienny, którego pola rozdziela arkada.
To w architekturze, zwł. przedromańskiej, wyraźnie rozbudowana zachodnia część bazyliki (w opozycji do prezbiterium). Dwu lub więcej kondygnacyjny westwerk wznoszono na planie kwadratu lub prostokąta. Na wyższych poziomach umieszczano empory, które otwierały się arkadkami do wnętrza kościoła. Tamże odprawiano niektóre liturgie, a w czasie ważnych uroczystości czy wydarzeń, zasiadali tam ważni dostojnicy – duchowieństwo, możni i ich dwór. Dopełnieniem tej wyraźnej części, stanowiącej przeciwwagę dla strony prezbiterium, było zwieńczenie westwerku jedną lub dwoma wieżami.
To ogród w klasztorze, zwany „rajskim dworem”, umiejscowiony na rzucie kwadratu lub prostokąta, znajdujący się wewnątrz klauzury. Sadzono tam na zaplanowanych precyzyjnie grządkach zioła i kwiaty, przeznaczone głównie do celów medycznych, zaś w centrum znajdowała się studnia lub fontanna. Wirydarz otoczony był krużgankiem, najczęściej w formie otwartych arkad.
Źródła:
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. Krystyna Kubalska‑Sulkiewicz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
sjp.pwn.pl