Ważne daty
313 r. n.e. - edykt w Mediolanie ogłoszony wspólnie przez cesarza zachodniej części Imperium Rzymskiego Konstantyna Wielkiego oraz cesarza wschodniej części Licyniusza. Zaprowadzał wolność wyznania wiary w Cesarstwie Rzymskim. Od tej pory chrześcijanie bez przeszkód mogli wyznawać swoją religię. Na mocy edyktu nastąpił zwrot budynków i gruntów kościelnych gminom chrześcijańskim.
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych i środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:
I.2. wymienia cechy sztuki poszczególnych epok, kierunków i tendencji;
I.3. rozumie konteksty kulturowe i uwarunkowania przemian w dziejach sztuki (w tym historyczne, religijne, filozoficzne);
I.4. prawidłowo sytuuje w czasie i w przestrzeni geograficznej poszczególne epoki, style, kierunki i tendencje w sztuce;
I.5. charakteryzuje i opisuje sztukę powstałą w obrębie poszczególnych epok, kierunków i tendencji;
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi osiągnięciami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
II.1. wymienia i rozpoznaje najbardziej znane dzieła sztuki różnych epok, stylów oraz kierunków sztuk plastycznych;
II.10. określa funkcję dzieła i wskazuje jej wpływ na kształt dzieła;
II.12. wskazuje w dziele sztuki symbol i alegorię, potrafi wytłumaczyć ich znaczenie;
II.13.a) w architekturze: planu, układu przestrzennego, opisu fasady i elewacji, wnętrza,
II.13.b) w rzeźbie: bryły, kompozycji, faktury, relacji z otoczeniem,
II.13.c) w malarstwie i grafice: kompozycji, koloru, sposobów ukazania iluzji przestrzeni, kształtowania formy przez światło, w dziełach figuratywnych stopnia oddania rzeczywistości lub jej deformacji;
II.15. rozpoznaje w dziele sztuki temat i wskazuje jego źródło ikonograficzne;
II.16. rozpoznaje podstawowe motywy ikonograficzne, świętych chrześcijańskich, bogów greckich i alegorie wybranych pojęć na podstawie atrybutów;
II.17. analizuje dzieła pod względem ikonograficznym, z wykorzystaniem słowników symboli;
II.18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.
II.3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
II.4. zna plany i układy przestrzenne najbardziej znanych dzieł architektury oraz dzieł charakterystycznych dla danego stylu i kręgu kulturowego;
II.5. wymienia podstawowe gatunki w dziełach sztuk plastycznych, m.in. portret (w tym autoportret, portret psychologiczny i oficjalny), pejzaż (w tym: weduta, marina, pejzaż ze sztafażem), sceny: rodzajowa, religijna, mitologiczna, historyczna (w tym batalistyczna), martwa natura, akt;
II.7. rozróżnia podstawowe motywy ikonograficzne;
II.8. wymienia różne funkcje dzieł sztuki, takie jak: sakralna, sepulkralna, estetyczna i dekoracyjna, dydaktyczna, ekspresywna, użytkowa, reprezentacyjna, kommemoratywna, propagandowa, kompensacyjna, mieszkalna i rezydencjonalna, obronna, magiczna;
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką, techniką wykonania. Uczeń:
IV.1. definiuje terminy związane z opisem formy i struktury dzieła architektonicznego, w tym określenia dotyczące typów i elementów planów budowli, elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych (dekoracji fasady i wnętrza) oraz układu przestrzennego;
IV.2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;
IV.4.c) w rzeźbie: chryzelefantyna, rzeźba w drewnie, kamieniu, złocie, odlew w gipsie, odlew w brązie,
IV.5. analizując i opisując dzieła architektoniczne, właściwie stosuje terminy i pojęcia dotyczące struktury architektury;
IV.6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;
IV.8. wiąże technikę wykonanego dzieła z jego funkcją (fresk, miniatura, malarstwo tablicowe, sztalugowe);
IV.9.c) wczesnochrześcijańskich,
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
V.4. łączy dzieło z fundatorem, mecenasem lub marszandem, dla którego powstało.
opowiadać o chronologii oraz zasięgu terytorialnym sztuki wczesnochrześcijańskiej;
wymieniać cechy sztuki wczesnochrześcijańskiej;
dostrzegać dziedzictwa antycznego w sztuce wczesnochrześcijańskiej;
identyfikować i charakteryzować zabytki tej sztuki.
Wprowadzenie do sztuki wczesnochrześcijańskiej
Religia chrześcijańska wywodzi się z monoteistycznej religii judaistycznej. Jej zasady zostały zawarte w religijno‑historycznej księdze narodu żydowskiego - Starym Testamencie, a także w Nowym Testamencie obejmującym dzieje Chrystusa i pierwszych chrześcijan.
Zasady chrześcijaństwa stały się powodem prześladowania jego wyznawców w pierwszych wiekach n.e. Nie oddawali oni cesarzom czci boskiej i przyjmowali do swych gmin ludzi wszystkich narodowości, stanów i klas, również niewolników, naruszając tym samym ustalony porządek społeczny.
Religia chrześcijańska rozpowszechniła się na terenach cesarstwa rzymskiego bardzo szybko. Najwcześniej gminy chrześcijańskie założono w Jerozolimie, Efezie, Antiochii, Damaszku, Smyrnie, Rzymie, w Egipcie. U jej podstaw stoi więc spuścizna kultury grecko‑rzymskiej wraz z wpływami wschodu.
Edykt Mediolański wydany przez Konstantyna w 313 r. wprowadził równouprawnienie religii chrześcijańskiej. Odtąd zaczęła być religią panującą. W 392 r. Teodozjusz Wielki wydał zakaz kultów pogańskich, rozpowszechniła się w całej Europie wyznaczając na długie wieki drogę kulturze i sztuce.
Jedną z przyczyn słabego rozwoju architektury w pierwszym okresie chrześcijaństwa były prześladowania wyznawców nowej wiary.
Nie zachowała się architektura chrześcijańska sprzed epoki Konstantyna.
Wspólnoty wiernych użytkowały głownie wówczas do liturgii niewielkie budynki z reguły o charakterze prywatnym, nie wyróżniały się na zewnątrz spośród pozostałej miejskiej zabudowy i podzieliły los zwykłych mieszkalnych siedzib.
Dlatego też wyjątkowe miejsce w sztuce ma tzw. Dom Kościoła – jak nazywano najstarsze budowle kultowe – odkopany w Dura Europos, wymieniany jako pierwszy zachowany przykład architektury chrześcijańskiej.
Sztuka wczesnochrześcijańska
Freski
Pierwszymi zabytkami sztuki wczesnochrześcijańskiej dostępnymi dzisiejszym badaczom są malowidła na ścianach rzymskich katakumb.
Pierwsi chrześcijanie byli obywatelami rzymskimi przyzwyczajonymi do wyrażania swoich myśli i uczuć w sposób zgodny z wielowiekową tradycją, w której się wychowali. Cała sztuka wczesnego okresu chrześcijaństwa jest próbą pogodzenia tradycyjnego sposobu wyrażania z nową zupełnie różną od antycznej wiarą. A więc nowe treści religijne ubierano w starą tradycyjną formę. W konsekwencji dawne motywy i tematy nabierały nowego, ukrytego znaczenia. W ten sposób powstał język symboli, rodzaj szyfru dostępnego tylko dla wtajemniczonych. Symboli - widzialnych znaków treści wiary i pojęć. Mit o Erosie - bogu miłości i Psyche (dusza w języku greckim) stał się symbolem miłości Boga do duszy ludzkiej. Przekonanie Rzymian, że mięso pawia nie ulega zepsuciu, pozwoliło wprowadzić motyw pawia jako symbol nieśmiertelności. Wyobrażenie pasterza niosącego na ramionach owieczkę, znane już w okresie archaicznym starożytnej Grecji, stało się symbolem Chrystusa - Dobrego Pasterza.
Utworzyły się też symbole nowe: Najpopularniejszy był symbol ryby, gdyż pierwsze litery zdania „Jezus Chrystus, Boga Syn, Zbawiciel” tworzyły greckie słowo ichtis, co znaczy ryba. Był także symbol okrętu – wędrówki ziemskiej ku przystani nieba oraz symbol kotwicy - nadziei i oparcia w Bogu. Ważnym symbolem było światło świecy, kaganka lub pochodni wyrażające oświecenie wiarą lub Chrystusa światłość świata. Wśród wielu innych symboli: przedmiotów, zwierząt, liter, scen figuralnych, szczególnej rangi nabrał symbol krzyża - upokarzającego w starożytności narzędzia tortur, który wedle wiary chrześcijańskiej stał się narzędziem zbawienia ludzi. W malarstwie występuje często postać modlącego się stojącego z wzniesionymi rękami - orantaoranta, orantki.
Mozaiki
W katakumbach znajdujemy także mozaikimozaiki, przykładem może być mozaika z grobu Juliuszów na watykańskiej nekropoli, ukazująca na tle winnej latorośli Chrystusa – słońce na kwadrydze.
Sarkofagi
Godną zauważenia grupą rzeźb są sarkofagisarkofagi wczesnochrześcijańskie. Bogata tradycja pogańskich rzeźb sepulkralnych jest istotnym punktem odniesienia, kiedy analizujemy styl i ikonografię plastyki chrześcijańskiej.
Dekorację sarkofagów charakteryzuje swobodna kompozycja i pejzażowe tło, podczas gdy w epoce Konstantyna poszczególne elementy na ścianach sarkofagów ułożą się w ciągły fryz. W jednym albo dwóch rzędach sceny ze Starego Testamentu przeplatają się ze scenami z Ewangelii, bardzo często przedstawiającymi cuda Chrystusa i dopełniającymi w ten sposób obszerny temat historii Zbawienia. Niekiedy w środku fryzu, w muszli lub laurowym wieńcu, widnieje portret zmarłego wyobrażonego w popiersiu. Istnieje również typ sarkofagu o gładkiej ścianie czołowej, schematyczny program ikonograficzny jest wówczas redukowany do ścian bocznych.
Motyw dobrego pasterza
Bazylika wczesnochrześcijańska – schemat i plan
Połącz w pary symbol w sztuce wczesnochrześcijańskiej z jego znaczeniem.
Chrystus, pobożność, nieśmiertelność
orant | |
paw | |
ryba |
Połącz w pary symbol w sztuce wczesnochrześcijańskiej z jego znaczeniem.
męka, narzędzie zbawienia ludzi, wędrówka ziemska do nieba
okręt | |
krzyż |
Słownik pojęć
(apsyda, absyda) w architekturze (głównie sakralnej) pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy, trójliścia, podkowy, trapezu lub wieloboku, zamykające prezbiterium lub nawę (niekiedy nawy boczne i ramiona transeptu), o równej lub mniejszej od nich wysokości i szerokości, wyodrębnione lub wtopione w bryłę budynku. Absyda pojawiła się w świątyniach i bazylikach starożytnego Rzymu; stąd przejęła ją chrześcijańska architektura sakralna; w najwcześniejszych kościołach chrześcijańskich absyda kierowana była ku zachodowi, od ok. V w. ku wschodowi; najbogatszy system absyd wytworzyła architektura koptyjsko‑nubijska i romańska.
(epistyl, nadsłupie) belka spoczywająca na kolumnach (filarach, pilastrach), najniższy i najważniejszy człon belkowania; pierwotną funkcją architrawu było podtrzymywanie belek stropu ukrytych za fryzem. Architraw występuje we wszystkich porządkach architektonicznych.
profilowane lub ornamentowane czoło arkady, element dekoracyjny, pokrywający krzywiznę konstrukcyjnego łuku. Archiwolty stosowano w architekturze wszystkich okresów i kierunków, zwłaszcza okresie wczesnochrześcijańskim, bizantyjskim, przedromańskim, romańskim, gotyckim, barokowym;
- łuk konstrukcyjny w zamknięciu górą portali romańskich i gotyckich, powtarzający się kilkakrotnie w biegnących w głąb uskokach, najczęściej ozdobiony rzeźbą.
w architekturze wczesnochrześcijańskiej dziedziniec otoczony ze wszystkich stron kolumnadą, poprzedzający właściwy kościół, pełnił rolę —> narteksu; pośrodku atrium znajdował się zbiornik wody do ablucji.
współcześnie tym terminem najczęściej określa się chrześcijańską świątynię wielonawową (niezależnie od pełnionych funkcji kanonicznych) z nawą główną wyższą od naw bocznych posiadającą okna ponad dachami naw bocznych.
technika malarstwa ściennego polegająca na malowaniu na mokrym tynku farbami odpornymi na alkaliczne działanie zawartego w zaprawie wapna. Inne nazwy to al fresco i buon fresco.
*Potocznie (nieprawidłowo) określeniem fresk nazywa się wszelkie malowidła ścienne, wykonane różnymi technikami.
Prawidłowo jednak nazwa fresk odnosi się tylko do tych, które zostały wykonane na mokrym tynku.
Fresk jest jedną z najtrudniejszych technik malarstwa, ponieważ przy jej stosowaniu dokonywanie jakichkolwiek poprawek i zmian w malowaniu jest praktycznie niemożliwe. Należy jednak do najtrwalszych rodzajów malarstwa ściennego.
nazwa od miejsca przy Via Appia w pobliżu Rzymu, gdzie nastąpiło zawalenie terenu ponad podziemnymi korytarzami cmentarza; z czasem nazwę przyjęto dla wszelkich cmentarzy podziemnych. Zwyczaj grzebania zmarłych w podziemnych cmentarzach występował u Etrusków, Żydów i Rzymian i od nich przyjęty został przez wczesne chrześcijaństwo. Katakumby znane były na Bliskim Wschodzie, w basenie Morza Śródziemnego, a głównie w Rzymie i jego okolicy. Katakumby wczesnochrześcijańskie powstawały od I w. n.e., w Rzymie od II w.; rozwój ich osiągnął punkt szczytowy w IV w.; najdłużej (do X w.) użytkowane w Neapolu. Katakumby stanowiły sieć drążonych w ziemi korytarzy, rozplanowanych przeważnie nieregularnie, biegnących często w kilku kondygnacjach; od korytarzy głównych rozgałęziały się węższe i niższe - boczne. Groby mieściły się w zagłębieniach wydrążonych w ścianach korytarzy i zamykane były zwykle płytą kamienną z nazwiskiem zmarłego; miejscami korytarze rozszerzały się tworząc duże pomieszczenia (cubiculum) dla kilku większych grobów lub grobowców; większe cubicula służyły również jako miejsca kultu. Ściany korytarzy i kaplic podziemnych zdobiono malowidłami ściennymi, wykazującymi bliskie związki z ówczesną sztuką świecką.
pionowa podpora architektoniczna o przekroju kolistym lub wielokątnym, pełniąca również funkcje dekoracyjną; składa się z trzech części: głowicy, trzonu, bazy
technika dekoracyjna zaliczana do malarstwa monumentalnego, polega na układaniu wzoru z drobnych, różnego kształtu barwnych kamieni, szkła i ceramiki na odpowiednio przygotowanym podłożu (świeża zaprawa wapienna, cement, mastyks). Mozaika daje efekty zbliżone do malarstwa, odznacza się niezwykłą trwałością, dzięki czemu znalazła zastosowanie głównie jako dekoracja architektoniczna; używana również do zdobienia wyrobów rzemiosła artystycznego.
kryty przedsionek przed wejściem do nawy w bazylikach wczesnochrześcijańskich, bizantyńskich i wczesnośredniowiecznych; w architekturze romańskiej przekształcił się w kruchtę.
część kościoła między prezbiterium a kruchtą, przeznaczona dla wiernych. W zależności od liczby n. rozróżnia się kościoły jedno-, dwu-, trzy-, pięcio- i siedmionawowe. W założeniach wielonawowych rozróżnia się nawę główną, sytuowaną na osi budynku, zazwyczaj szerszą od naw bocznych, oddzielonych od niej najczęściej rzędem podpór (kolumny, filary), oraz nawę poprzeczną (transept), która przecina n. główną pod kątem prostym, tworząc po jej obu stronach dwa ramiona. W najprostszym układzie nawa poprzeczna krzyżuje się z nawą główną tuż przy prezbiterium (tzw. rzut krzyża łacińskiego); w większych założeniach średniowiecznych spotyka się dwie nawy poprzeczne (np. dwie równolegle od strony prezbiterium lub w kościołach dwuchórowych jedna od wschodu, druga od zachodu.
w ikonografii chrześcijańskiej, przedstawienie stojącej frontalnie postaci w długiej szacie, w pozie modlitewnej (ze wzniesionymi ku górze rękami i rozwartymi dłońmi); postacie orantów symbolizujące dusze zmarłych znajdujących się w raju występowały w sztuce wczesnochrześcijańskiej (malarstwo katakumbowe) i bizantyjskiej, w której w pozie orantki wyobrażano także Marię.
chór, przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa, zazwyczaj wydzielona od nawy głównej lekkim podwyższeniem, balustradą i tęczą; wyodrębniona także w bryle zewnętrznej. Prezbiterium zamykała zwykle ściana prostokątna, półkolista (apsyda) lub wieloboczna; rzut i bryłę prezbiterium wzbogacały (głównie w architekturze średniowiecznej) apsydiole, obejście, wieniec kaplic. W średniowieczu prezbiterium było z reguły orientowane (skierowane na wsch.); w niektórych kościołach (zwłaszcza w romańskich tzw. bazylikach dwuchórowych) występowały dwa prezbiteria: od wschodu i zachodu W prezbiterium znajduje się sanktuarium z ołtarzem głównym, stalle dla kleru oraz wyposażenie służące do obrzędów liturgicznych.
zewnętrzna część budynku, otwarta przynajmniej z jednej strony kolumnadą lub rzędem filarów, sięgających jednej lub dwu kondygnacji, osłaniająca najczęściej główne wejście, często (w architekturze nawiązującej do antyku) zwieńczona trójkątnym frontonem; wysunięta ku przodowi lub wgłębiona (portyk wgłębny). Forma portyku wykształciła się w starożytności; od czasów renesansu stosowana powszechnie w architekturze świeckiej, a także sakralnej.
zdobiona trumna w kształcie skrzyni ceramicznej lub kamiennej, dekorowana techniką malarską lub rzeźbiarską, znana od czasów starożytnych.
zespół elementów konstrukcyjnych rozdzielających w poziomie poszczególne kondygnacje budynku lub ograniczających go od góry; elementy te dźwigają obciążenie użytkowe, zapewniają ochronę termiczną i akustyczną pomieszczeń oraz usztywniają konstrukcję budynku.
sztuka pierwszych chrześcijan, wyrażająca ich przynależność religijną, powstająca w basenie Morza Śródziemnego. Do zachowanych dziś zabytków sztuki wczesnochrześcijańskiej należy malarstwo katakumbowe, architektura, rzeźba (głównie sarkofagi, pojedyncze figurki, rzeźba w kości słoniowej), wyroby rzemiosła. Do najstarszych zaliczane są przykłady malarstwa, odnalezione w katakumbach przede wszystkim rzymskich.
w sztukach plastycznych znak umowny posługujący się przedstawieniem przedmiotu konkretnego jako ekwiwalentu określonej zwięzłej treści pojęciowej (gołąb = pokój, krzyż = chrześcijaństwo). W różnych epokach mogą zmieniać się treści, które dany symbol wyraża (np. wąż - w starożytności symbol zbawienia, w sztuce chrześcijańskiej - zła, grzechu). Symbole bardzo często bywają wieloznaczne (np. róża = pycha, cnota, miłość). Symboliką pewnej sztuki lub epoki nazywa się zasób symboli w nich stosowanych.
w kościołach rzymskokatolickich mała, zamykana na klucz szafka stojąca pośrodku tylnego brzegu mensy ołtarzowej, przeznaczona do przechowywania hostii i komunikantów; tabernakula wykonywano zwykle z drewna, wewnątrz obijano białym jedwabiem; zdobiono zwłaszcza od czasów baroku -dekoracją rzeźbiarską, polichromowaną.
nawa poprzeczna.
Słownik pojęć powstał na podstawie:
http:www.pk.org.pl/panoramakultur/node/2398 (dostęp z dnia 31.03.2018)
http:www.sztukateria.biz/kat,43,slownik‑terminow‑stiuk‑sztukateria.html (dostęp z dnia 31.03.2018)
http:www.templariusze.org/slowniki.php?lang=pl&slownik=pojecia&action=pojecia&lit=P (dostęp z dnia 31.03.2018)
http:www.zabytki.pl/sources/slownik/slownik‑a.html (dostęp z dnia 31.03.2018)
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
B. Osińska, Sztuka i czas. Podręcznik dla Liceum Sztuk Plastycznych, cz.1, Warszawa 1994.
E. Jastrzębowska, Sztuka wczesnochrześcijańska, Warszawa 1998.
P. de Palol, Wczesnochrześcijańska sztuka zachodu, [w:] Sztuka Świata, t.3, Warszawa 1993, s. 7‑48.
http://www.pk.org.pl/panoramakultur/node/2398 (dostęp z dnia 31.03.2018)
http://www.sztukateria.biz/kat,43,slownik‑terminow‑stiuk‑sztukateria.html (dostęp z dnia 31.03.2018)
http://www.templariusze.org/slowniki.php?lang=pl&slownik=pojecia&action=pojecia&lit=P (dostęp z dnia 31.03.2018)
http://www.zabytki.pl/sources/slownik/slownik‑a.html (dostęp z dnia 31.03.2018)