Terytorialne zróżnicowanie współczesnej polszczyzny

1. Cele lekcji

a) Wiadomości

Uczeń:

- zna i rozumie pojęcia: gwara, dialekt, regionalizm, kaszubienie, mazurzenie,

- zna polskie dialekty,

- wie, jak są rozmieszczone dialekty na mapie,

- zna językowe cechy polskich dialektów,

- zna pisarzy i poetów, którzy w swej twórczości posługiwali się gwarą,

b) Umiejętności

Uczeń:

- poprawnie posługuje się poznanymi pojęciami,

- rozumie znaczenie zróżnicowania dialektalnego,

- dyskutuje nad wartością gwar dla kultury i sztuki współczesnej.

2. Metoda i forma pracy

Praca zbiorowa, dyskusja, ćwiczeniowa, elementy wykładu.

3. Środki dydaktyczne

1. J. Kowalikowa, U. Żydek‑Bednarczuk, Współczesna polszczyzna. Podręcznik języka polskiego dla klas I – V szkół średnich, Wydawnictwo Od Nowa, Kraków 1996.

2. J. Klejnocki, B. Łazińska, D. Zdunkiewicz‑Jedynak, Język polski. Literatura i nauka o języku. Klasa 1. Podręcznik do pracy w domu, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2002, s. 34.

4. Przebieg lekcji

a) Faza przygotowawcza

Nauczyciel zapoznaje uczniów z celami i tokiem lekcji. Następnie zadaje uczniom kilka pytań, które mają za zadanie uświadomić istnienie gwar i dialektów. Nauczyciel może na przykład zapytać, czy wszyscy Polacy mówią tym samym językiem polskim oraz z jakimi różnicami w wymowie się spotykamy i gdzie.

b) Faza realizacyjna

1. Na konturową mapę Polski nauczyciel nanosi dialekty. Uświadamia uczniom, że istnieje 5 wielkich grup językowych zwanych dialektami.

2. Nauczyciel wprowadza pojęcie dialektu.

3. Nauczyciel zwraca uczniom uwagę, iż rozmieszczenie dialektów pokrywa się z krainami geograficznymi, następnie pyta, jak jest przyczyna takiego stanu rzeczy.

4. Nauczyciel zwraca uwagę uczniów na istnienie wielkiej grupy Nowych Dialektów Mieszanych i pyta, jak jest przyczyna powstania owej grupy oraz jakie cechy językowe będzie ona wykazywała.

5. Uczniowie zadają pytanie: co było pierwsze język literacki czy dialekty. Nauczyciel wprowadza opozycję jezyk literacki a dialekty.

6. Kolejna część lekcji poświęcona jest poznaniu różnic między dialektami. Nauczyciel wprowadza pojęcia: wymowa dźwięczna i wymowa bezdźwięczna oraz kaszubienie i mazurzenie. Bardzo istotne jest, by uczniowie dobrze zrozumieli te zjawiska, warto je zobrazować przykładami.

7. Nauczyiel na konturowej mapie Polski zaznacza zasięg mazurzenia oraz zasięg wymowy bezdźwięcznej.

8. By utrwalić poznane treści warto wykonać kilka ćwiczeń – ja proponuję ćwiczenie z podręcznika do pracy w domu Wydawnictwa Szkolnego PWN, w którym należy wskazać, w jakim dialekcie został zapisany dany tekst. Można też skorzystac z książki Kazimierza Nitscha pt. ,,Wybór polskich tekstów gwarowych”.

9. Nauczyciel wprowadza pojęcie gwary.

10. Nauczyciel pyta, jakim językiem mówią mieszkańcy miast. W tym momencie należy wprowadzić pojęcie regionalizmu oraz podać kilka przykładów obrazujących to zjawisko.

c) Faza podsumowująca

Lekcję kończy dyskusja nad wartością gwar. Nauczyciel pyta, czy zdaniem uczniów istnienie gwar ma sens, czy powinniśmy starać się je zachować. Nauczyciel zadaje pracę domową.

5. Bibliografia

1. Klejnocki J., Łazińska B., Zdunkiewicz‑Jedynak D., Język polski. Literatura i nauka o języku. Klasa 1. Podręcznik do pracy w domu, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2002, s. 34.

2. Kowalikowa J., Żydek‑Bednarczuk U., Współczesna polszczyzna. Podręcznik języka polskiego dla klas I – V szkół średnich, Wydawnictwo Od Nowa, Kraków 1996.

6. Załączniki

Zadanie domowe

Znajdź pisarzy i poetów, którzy w swej twórczości posługiwali się gwarą. Zapisz tytuły ich utworów.

7. Czas trwania lekcji

45 minut

8. Uwagi do scenariusza

W klasach profilowanych lub w klasach ze zwiększoną liczbą języka polskiego możemy wykorzystać teksty piosenek takich zespołów, jak: „Golec Orkiestra”. Jest to znakomity materiał do analizy językowej i poszukiwania cech charakterystycznych gwary góralskiej.