Anna Baran

Olkusz

Trudna afirmacja życia w Brzezinie Jarosława Iwaszkiewicza

(propozycja metodyczna – integracja tekstu literackiego, obrazu filmowego i malarskiego).

Sytuacja edukacyjna, w jakiej znaleźliśmy się w dobie reformy szkolnictwa, zmusza nas do integrowania wielu dziedzin sztuki w ramach lekcji języka polskiego.

Na co dzień spotykamy się z narastającym zjawiskiem odchodzenia uczniów od lektury i zastępowaniem jej ekranizacjami filmowymi dzieła. Warto więc szukać takich tekstów literackich, które dają możliwość łączenia literatury, malarstwa, filmu, pozwalają dostrzegać powiązania między znakami, łączyć zagadnienia literackie z nauką o języku, wprowadzać konteksty filozoficzne, wskazywać powinowactwa sztuk. W mojej praktyce szkolnej takim tekstem stała się Brzezina Jarosława Iwaszkiewicza. Opowiadanie to, tak często pomijane, podejmując problemy egzystencji ludzkiej, życia, śmierci, cierpienia i przemijania, stwarza bogate możliwości interpretacyjne. Pomysły lekcji, które chciałabym zaproponować, zostały przeze mnie sprawdzone w praktyce i spotkały się z żywą reakcją uczniów. Zajęcia poprzedziło obejrzenie filmu z 1970 roku w reżyserii Andrzeja Wajdy, powstałego na kanwie opowiadania. A. Wajda doskonale zrozumiał charakter prozy J. Iwaszkiewicza. Nawet odbiegając czasem od tekstu, odtwarza konsekwentnie wizję świata pisarza. Poszczególne ujęcia filmu stylizowane są na obrazy Jacka Malczewskiego (np. Zatruta studnia, Śmierć). Malarska symbolika podkreśla powagę spraw ostatecznych, a jednocześnie uruchamia wielopłaszczyznowy odbiór zarówno opowiadania, jak i filmu. Wcześniej odbyła się także lekcja wprowadzająca poświęcona życiu i twórczości J. Iwaszkiewicza, a także narracji w Brzezinie, zakończona opracowaniem schematu kompozycyjnego.

Ten schemat, zapisany na tablicy podczas pierwszej lekcji, stał się punktem wyjścia do interpretacji, a także porządkował pracę. Uczniowie uzupełniali go białymi i żółtymi kartkami papieru. Druga lekcja poświęcona została porównywaniu różnych systemów znakowych, jakimi są tekst literacki, obraz filmowy i malarski.

PROPOZYCJE METODYCZNE

Temat: Trudna afirmacja życia w Brzezinie J. Iwaszkiewicza.

(Sformułowany samodzielnie przez klasę pod koniec lekcji).

Cele:

– budzenie refleksji nad wagą podejmowanych decyzji i dokonywanych wyborów

(cel główny);

– doskonalenie charakterystyki porównawczej bohaterów;

– pogłębianie umiejętności samodzielnej pracy z tekstem i pracy w grupach;

– kształcenie precyzji języka.

Metody pracy:

– heureza, dyskusja, drama, metoda praktycznego działania, metoda poszukująca, elementy

metaplanu.

Forma pracy:

– samodzielna praca z tekstem.

Środki dydaktyczne:

– przyniesione przez uczniów egzemplarze opowiadania, białe i żółte kartki papieru, pisaki, literatura pomocnicza do lekcji.

– J. Iwaszkiewicz, Brzezina, [w:] tegoż, Opowiadania o miłości, wyd. Prószyński i S‑ka, Warszawa 1999 – wszystkie cytaty pochodzą z tego wydania (w dalszej części artykułu podaję według tego wydania numery stron przykładowych fragmentów odnoszących się do poszczególnych zagadnień);

– R. Przybylski, Eros i Tanatos, wyd. Czytelnik, Warszawa 1970, s. 137‑204;

– H. Zaworska, Opowiadania J. Iwaszkiewicza, WSiP, Warszawa 1985, s.35‑51.

Przebieg lekcji

1. Część wstępna

   1. Określenie problematyki opowiadania pt. Brzezina J. Iwaszkiewicza.

   2. Ustalenie tematu, motywu wiodącego (odwołanie do ankiety przeprowadzonej wcześniej na ten temat wśród uczniów).

      1. Śmierć

         1. Świadomość zbliżającej się własnej śmierci – Stanisław;

         2. śmierć żony – Bolesław.

   3. Postawienie problemu:
      Czy śmierć jako doświadczenie ostateczne pozostawia możliwość wyboru?
      Z pozoru odpowiedź na to pytanie jest oczywista – NIE. A jednak opowiadanie wydaje się kwestionować tę jednoznaczność.

   4. Podanie celu lekcji:
      Prześledzenie przeżywania tego doświadczenia przez bohaterów Brzeziny.
      Określenie wymowy opowiadania.

2. Część główna

   5. Odtworzenie na tablicy schematu kompozycyjnego utworu. Zapis schematu w zeszycie, będzie on uzupełniany przez uczniów w trakcie lekcji, a także komentowany wybranymi przez młodzież fragmentami tekstu.

   6. Praca w zespołach dwuosobowych, z których każdy koncentruje się na jednym wskazanym bohaterze.

      2. Polecenia:

         3. Na otrzymanych białych kartkach papieru należy wypisać wartości, idee, pojęcia, wśród których żyją bohaterowie w chwili spotkania. Będzie to punktem wyjścia do próby określenia ich oczekiwań wobec życia, stanu ducha, sposobu zachowania, wzajemnych relacji.

         4. Jako wprowadzenie do pracy – ćwiczenie dramowe – szczera rozmowa Stasia z Bolesławem, reakcja na spotkanie, próba wypowiedzenia tego, co nigdy nie zostało wypowiedziane.

   7. Prezentacja efektów pracy:

      3. umieszczenie kartek na tablicy wokół imion bohaterów;

– określanie oczekiwań bohaterów wobec życia, charakteryzowanie stanu ducha, sposobu zachowania, wzajemnych relacji (wzajemna obcość, a przecież łączy ich bliskość śmierci, brak oczekiwań wobec życia);

– komentowanie postaw bohaterów fragmentami tekstu i własnymi spostrzeżeniami;

– refleksje nad stratami, jakie ponoszą bohaterowie: Staś wybierając rezygnację z życia, traci szansę na choćby odrobinę szczęścia; Bolesław traci porozumienie z córką, sens istnienia*;*

– próba określenia wpływu spotkania na postawy braci;

– wskazanie nowych wartości, które pojawiają się w życiu bohaterów (fragmenty tekstu – na przykład: Nie był już tak obojętny (…) s. 107; Harmonia świata, która mu się odkryła tego wieczora (…) s. 102. [Por. J. Iwaszkiewicz, Brzezina, wszystkie pozostałe stosowane w artykule oznaczenia stron i cytaty odnoszą się do tego wydania. Wskazywane przeze mnie cytaty są przykładowe, możliwe jest korzystanie z innych fragmentów tekst].

4. Praca w zespołach dwuosobowych:

Na otrzymanych żółtych kartkach papieru należy wypisać wartości, które pojawiają się w życiu braci po przyjeździe Stasia.

– Umieszczenie żółtych kartek na tablicy.

– Przykładowe uzupełnienie schematu:

PRZYJAZD

STANISŁAW

SKAZANY NA ŚMIERĆ

• Świadomość zbliżającej się śmierci

• Miłość, Malina

• Spełnienie

• Niespełnienie, pogodzenie z losem, rezygnacja

• Prawdziwy świat pozostawiony za granicą

• Niepogodzenie się ze śmiercią.

ŚMIERĆ

BOLESŁAW

SKAZANY NA ŻYCIE

• Niechęć wobec brata

• Pragnienie ucieczki, zamknięcia się

• Podjęcie wyzwania, życie

• Żałoba, smutek

• Spokój

• Zazdrość.

ŻYCIE

– Zdjęcie niektórych białych kartek z zapisem tych wartości, które utraciły już

rację bytu.

WYJAZD

– Analiza przyczyn zmian postaw.

– Wskazanie punktów zwrotnych (fragmenty tekstu):

Staś – miłość, odczucie harmonii świata natury (s.129‑131),

Bolesław – zazdrość, słowa Oli: ja tak kocham Michała i mama, i mama…

(s. 116, 135);

W życiu Stanisława nowe wartości zaczynają „przybywać”, w życiu Bolesława

to, co wiązało się ze śmiercią, rezygnacją, zaczyna blednąć. Obaj uświadamiają sobie, że śmierć jest elementem świata natury, jest w ten świat wpisana.

– Ustalenie łańcuchowego cyklu przemian:

Staś [miłość (Malina); natura (deszcz)] <- Źródła życia -> Bolesław

WYJAZD

STANISŁAW

SKAZANY NA ŚMIERĆ

• Świadomość zbliżającej się śmierci

• Miłość, Malina

• Spełnienie

• Niepogodzenie się ze śmiercią

ŚMIERĆ

BOLESŁAW

SKAZANY NA ŻYCIE

• Podjęcie wyzwania, życie

• Spokój

• Zazdrość

ŻYCIE

III. Część końcowa

Podsumowanie:

– Określenie wymowy opowiadania, odczytanie przesłania utworu.

– Sformułowanie i podanie tematu lekcji:

TRUDNA AFIRMACJA ŻYCIA W BRZEZINIE J.IWASZKIEWICZA.

– Nawiązanie do filozofii H. Bergsona – élan vital.

– Wnioski: Miłość pozwala oswoić śmierć, która jest elementem świata natury.

Staś wybiera życie i „zaraża” swym witalizmem brata. Śmierć uczy nas życia, pokazuje jego wartość.

– Odwołanie do słów Wisławy Szymborskiej

„Nie ma takiego życia,

które by choć przez chwilę

nie było nieśmiertelne.

Śmierć

zawsze o tę chwilę przybywa spóźniona.

W. Szymborska, O śmierci bez przesady, [w:] tejże, Ludzie na moście, Warszawa 1988, s. 14‑15

Kontynuacją tej lekcji jest scenariusz „Sztuka słowa a sztuka obrazu na przykładzie Brzeziny Jarosława Iwaszkiewicza”.