Trudne powroty – reemigracja Polaków po II wojnie światowej

Wprowadzenie

Skutkiem II wojny światowej był wzmożony ruch migracyjny, który objął powracających do kraju uchodźców wojennych, jeńców z lagrów żołnierskich, więźniów obozów koncentracyjnych, przymusowych robotników i rzesze dawnych migrantów ekonomicznych, którym wojna uniemożliwiła powrót do ojczyzny. Ponadto zmiana granic wymusiła wychodźstwowychodźstwowychodźstwo ze stron rodzinnych na terytorium kraju określone decyzją mocarstw. W ten sposób napłynęło do Polski ze wschodu 2 207 716 osób, z których większość urodziła się na obszarach utraconych na rzecz Związku Sowieckiego. W tej grupie obok repatriantówrepatriacjarepatriantów w kraju znaleźli się na powrót uciekinierzy wojenni wywiezieni w głąb ZSRS, w tym ponad 140 tysięcy Żydów, z których połowa wyjedzie do Izraela i Stanów Zjednoczonych. Z zachodu natomiast napłynie 1 949 000 Polaków, głównie przebywających na terenie Niemiec w obozach przesiedleńczych dla tzw. dipisówdipisidipisów w tym więźniów obozów koncentracyjnych i lagrów pracy przymusowej. W tej liczbie napływających do Polski znajdą się też reemigrancireemigracjareemigranci ekonomiczni z krajów europejskich w liczbie 298 500 osób oraz osiem tysięcy Polaków spoza Europy, którzy nie zdążyli powrócić przed wojną do kraju. Na swobodny przepływ ludzi nałoży się działalność agitacyjna władz polskich zainteresowanych powrotem wykwalifikowanych kadr pracowników, w tym górników, którzy wspomogliby odbudowę kraju i jego rozwój ekonomiczny. Ponadto w interesie polskiego rządu będzie wspomóc nowymi przybyszami akcję zasiedleńczą na ziemiach zachodnich i północnych przyłączonych do Polski decyzją mocarstw.

Powroty z Francji

Reemigranci z Francji wywodzili się z rzesz bezrobotnych, którzy przybywali z przeludnionych polskich wsi i zniszczonych po I wojnie światowej miast do przemysłowych rejonów północno‑wschodniej Francji, okręgu Saary, Lotaryngii i Pikardii oraz innych centralnie położonych rolniczych obszarów Francji. Z grupy ponad 500 tysięcy osób, która osiedliła się nad Loarą po 1923 roku, połowę stanowili robotnicy zamieszkujący górnicze okręgi Flandrii w departamentach Nord i Pas‑de‑Calais [czyt.: pa‑dy‑kale]. Centrum życia polskiego dla tej społeczności stanowiło miasto Lille [czyt.: lil]. Tu osiedliła się m.in. rodzina Edwarda Gierka, który sam zaczął pracę na miejscowej kopalni w 1926 roku. Po dziesięciu latach wrócił do kraju, ożenił się i przeniósł do Belgii, gdzie w czasie wojny działał w komunistycznym ruchu oporu. Płynnie władał językiem francuskim i flamandzkim, co w przyszłości pomogło mu w nawiązywaniu kontaktów z przywódcami świata zachodniego. Z opublikowanego w 1926 roku raportu o stanie francuskiej gospodarki wynikało, że 42% migrantów z Polski pracowało w kopalniach węgla, rud żelaza i potasu, 17% w rolnictwie, 12% w metalurgii i 9% w przemyśle włókienniczym. Pozostała część zatrudniona była w przemyśle chemicznym i usługach. Pomimo iż stale wzrastał status materialny polskich migrantów, żyli oni skromnie i nie mogli liczyć na awans społeczny. Wojna dodatkowo wzmogła niechęć między autochtonamiautochtonautochtonami a społecznościami napływowymi, co zaczęło odbijać się na stosunku Francuzów do Polaków w urzędach i zakładach pracy. Niebanalną rolę kształtującą nastroje pro–przesiedleńcze odgrywały napięcia w łonie samej polskiej społeczności nad Loarą, którą zasiliły po wojnie rzesze około 70 tysięcy nowych migrantów: byłych żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, więźniów obozów koncentracyjnych i lagrów pracy oraz wojennych uchodźców. Zbiorowości te odrzucały lewicowe hasła, popularne w grupach przedwojennej ekonomicznej diasporydiasporadiaspory, i wykazywały negatywny stosunek do komunistów w kraju.

Pomimo tego popierały swobodny powrót do Polski ludzi, którzy z przyczyn rodzinnych czy sentymentalnych chcieli tam być. Oficjalna reemigracja z Francji stała się możliwa dzięki podpisanym dwustronnym porozumieniom w 1946 roku i w 1948 roku. Na ich podstawie do Polski wróciło około 140 tysięcy osób. Po tym okresie polscy obywatele mogli starać się o powrót jedynie indywidualnie z powodu wzrostu napięć w relacjach między obu państwami. W 1948 roku wybuchła „wojna wizowa”, której ofiarą padł m.in. Edward GierekEdward GierekEdward Gierek, który na wezwanie partii komunistycznej opuścił Belgię, powrócił do Polski i miał wyjechać z misją Polskiego Czerwonego Krzyża do Francji, aby tam tworzyć od podstaw nową partię komunistyczną w miejsce zdelegalizowanych struktur poprzedniej organizacji. Nie otrzymał wizy francuskiej, podobnie jak rzesze innych Polaków, którzy zdaniem Paryża zagrażali jako szpiedzy bezpieczeństwu Francji. Podobny manewr zastosowała strona polska, dodatkowo aresztując i przetrzymując w więzieniach francuskich obywateli, w tym pracowników rozwiązanego Instytutu Francuskiego w Warszawie. W momencie podpisywania umów o przesiedleniu strona polska liczyła na powrót do kraju około 40 tysięcy rodzin. W rzeczywistości zaledwie dwie trzecie z przewidzianych przesiedleńców, czyli około 70 tysięcy osób, opuściło Francję jako reemigranci. Reszta napływała do kraju poza oficjalnymi kanałami przewozu, np. w transporcie uchodźczym lub sanitarnym.

O klęsce akcji repatriacyjnej zadecydowała przede wszystkim polska emigracja, która upowszechniała niepokojące informacje dochodzące od pierwszych 5 tysięcy rodzin górniczych, notabene o lewicowych poglądach, na temat warunków życia w Polsce. Pisano o niskich płacach, mizerii mieszkaniowej na Dolnym Śląsku, gdzie ich osadzano, kolektywizacji rolnictwa. Utwierdzały one pozostających we Francji Polaków w przekonaniu, że wyjeżdżając, stracą dorobek życia, a w Polsce nie uda im się osiągnąć podobnego standardu. W tych poglądach wspierali ich Francuzi, sabotując administracyjne czynności służące otrzymaniu przez Polaków stosownych pozwoleń. Osoby niezdecydowane skutecznie zniechęcano do powrotu trudnościami organizacyjnymi, kłopotami tranzytowymi i przymusowymi zatrzymaniami pociągów w amerykańskiej strefie Niemiec. Francja konsekwentnie robiła wszystko, aby zapobiec odpływowi polskich fachowców, których utraty nie rekompensowało przybycie robotników z Niemiec i Włoch. Podniesiono Polakom pensje w sektorze górniczym, uregulowano kwestie emerytalne i rentowe, a co najważniejsze wszystkim urodzonym we Francji Polakom z miejsca przyznano francuskie obywatelstwo, które umożliwiało im m.in. w Polsce staranie o powrót do Francji z tytułu niedotrzymania umów repatriacyjnych. Punkt dla rozpatrywania takich podań mieścił się w Katowicach i w pierwszym roku obowiązywania porozumienia o przesiedleńcach obsłużył 300 osób wracających do Francji. Gorzko zawiedzeni byli zwłaszcza ludzie o poglądach komunistycznych, którzy ulegli propagandzie rządowej „o lepszej przyszłości we własnym kraju”. Obiecywano im awans zawodowy, natomiast w rzeczywistości ilość osób na kierowniczych stanowiskach wśród reemigrantów była niewielka. Najbardziej znanym człowiekiem był wicedyrektor kopalni „Wieczorek” w Katowicach Czesław Zieliński, który jednak przez trzy lata po przyjeździe pracował jako rębacz dołowy w kopalni „Makoszowy” w Zabrzu, a awansował jedynie w celach propagandowych i dlatego że miał legitymację partyjną. Wyobcowana z rzeczywistości czuła się młodzież reemigrancka, która nie była w stanie zaakceptować stalinizmu.

Część jednak dała się omamić ideologii „sprawstwa” i obejmowała stanowiska w resortach służby bezpieczeństwa i milicji, walcząc we własnych szeregach z „imperializmem” i „wrogami ludu”. Rozczarowania Polską nie kryli rolnicy. Domy, które zostały im przydzielone na gospodarstwach, wymagały gruntownych remontów. Ich oburzenie wzbudzała również wprowadzana w kraju kolektywizacja rolnictwa i obowiązek przynależności do spółdzielni produkcyjnych. Opornym ograniczano dostęp do aprowizacji, towarów rolnych czy przydziałów inwentarza gospodarskiego. Górników osadzonych w Wałbrzychu czy Zabrzu oszukano na przydziałach mieszkaniowych, nie meblując im domów i nie zapewniając stosownych elektrycznych czy sanitarnych przyłączy. Prace początkowo wysokie sukcesywnie obniżano przez system akordowy i konieczność wypełniania norm wydobywczych. Karty uprawniające do zakupów w specjalnych punktach towarów dla przesiedleńców stawały się bezużyteczne w sytuacji ciągłych niedoborów nawet podstawowych towarów jak chleb czy mięso. Rzeczywistość życia w Polsce dla wszystkich grup reemigrantów z Francji stawała się z roku na rok coraz bardziej beznadziejna i w czasach stalinizmu bez możliwości rewizji.

Reemigracja z Belgii, Luksemburga i Niemiec

Społeczność reemigrantów z Belgii tworzyły rodziny górnicze na uprzemysłowionym obszarze Walonii oraz w graniczącym z Holandią regionie Campine [czyt.: kąpin]. Osadnictwo polskie na tym terenie zaczęło się rozwijać po 1911 roku i obejmować miejscowości na linii od Mons do Liège [czyt.: lież] przez La Louvière [czyt.: laluwier] i Charleroi[czyt.: szarlła]. Pomimo trudnych, zagrażających życiu, warunków pracy Polaków z Górnego Śląska, Nadrenii oraz Westfalii przyciągały do Belgii wysokie płace oraz rozbudowany system ubezpieczeń społecznych. Niemniej wskutek licznych pożarów i wybuchów gazu w kopalniach rotacja górników była znaczna. Wpływało to na radykalizację nastrojów społecznych oraz wysoki odsetek pracowników zrzeszonych w związkach zawodowych, które wymuszały, zwłaszcza po 1922 roku, poprawę bezpieczeństwa górników. Na przeszkodzie zmiany warunków pracy na bardziej nowoczesne stawał jednak kryzys gospodarczy, który narzucał konieczność zwiększenia wydajności. Kopalnie przechodziły na system trzyzmianowy i propagowały wśród brygad pracowniczych ruch współzawodnictwa. Na postawę polskich górników w Belgii wobec tych zjawisk największy wpływ będzie miała wizyta ówczesnego polskiego ministra przemysłu i handlu Eugeniusza Kwiatkowskiego w 1930 roku na polskich osiedlach robotniczych podczas oficjalnej podróży rządowej po tym kraju.

W trakcie spotkania w Mons Kwiatkowski zaprezentował górnikom śmiały plan przebudowy systemu społecznego w Polsce na taki, w którym warunki życia rodzin robotniczych oraz dyrekcji zakładów przemysłowych miały być takie same. Kreślił wizję „mocarstwowej Polski”, która wspólnym wysiłkiem całego narodu stanie się państwem nowoczesnym i konkurencyjnym wobec innych krajów uprzemysłowionych. W jego planach polscy górnicy w Belgii wobec pogarszania się na miejscu warunków pracy winni reemigrować do Polski, która stwarza im realne szanse na poprawę ich losu. Pomimo iż zamierzeń tych nie udało się zrealizować przed wybuchem wojny, to jednak tzw. „syndrom Kwiatkowskiego” będzie miał wpływ na mentalność górników i ich sposób postrzegania możliwości przeniesienia się z powrotem nad Wisłę. Jednak pierwszą rotację liczebności polskiej społeczności w Belgii, która przed 1940 rokiem liczyła około 62 tysiące osób, nie przyniesie reemigracja, a wojna. Doprowadzi ona do zagłady około 23 tysięcy miejscowych polskich Żydów. Straty ludnościowe spowoduje również udział Polaków w lokalnym ruchu oporu oraz w walkach w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie, które będą wyzwalać Belgię. Po wojnie zostanie tutaj około 10 tysięcy Polaków, w tym żołnierze 1 Dywizji Pancernej gen. Stanisława Maczka. Tym samym Polacy w Belgii podzielą się na sympatyzujących z rządem londyńskim oraz tych, którzy będą uznawali władzę ludową w Polsce. W grupie tej będzie wielu przedwojennych migrantów ekonomicznych, którzy zradykalizowani przez miejscowe warunki życia przyjmą poglądy komunistyczne. Wśród nich będzie górnik z Sosnowca Wincenty Pstrowski, który przyjedzie do Mons w 1937 roku, aby pracować w kopalni jako rębacz. Zachęcony agitacją polskich władz w Warszawie powróci do kraju w 1946 roku, aby- jak sam mówił- „budować Polskę”. Osiedli się w Zabrzu, gdzie podejmie pracę w kopalni „Jadwiga”. Zainicjuje tam ruch przodowników pracy, z którym się zetknął już na terenie Belgii. Podobny krok jak Pstrowski uczyni wielu miejscowych górników polskiego pochodzenia. Do kraju w latach 1946‑1949 wyjedzie 3738 reemigrantów.

R151nowjoLgg1

Zdjęcie przedstawia Wincentego Pstrowskiego w mundurze górniczym i w czaku z pióropuszem na głowie. Górnik ma pociągłą twarz z niewielkim wąsem . Jest w dojrzałym wieku.

Reemigracja powojenna była również przewidywana z terenu Luksemburga, do którego po zakończeniu I wojny światowej napływali Polacy z Niemiec, Francji i Belgii. Osiedlali się głównie w południowej części księstwa w okolicach Esch‑sur‑Alzette [czyt.: eszuralzec], gdzie rozwijało się hutnictwo i górnictwo oraz przemysł chemiczny. Do prac sezonowych w rolnictwie sprowadzano też w latach 1937‑1939 pracowników z Poznańskiego, którzy powiększyli liczbę polskich osiedleńców do około 5 tysięcy osób. Polskiemu wychodźstwu sprzyjały dobre płace oraz najlepsze w Europie ubezpieczenia społeczne. Władze księstwa odznaczały się też znaczną tolerancją wobec przemytników, drobnych złodziei i chuliganów, co przekładało się na liczbę tzw. niepewnego elementu stale obecnego w grupie osiedleńców. Największa ich liczba zamieszkiwała przygraniczne miasto Esch [czyt.: eś], sąsiadujące z obszarem francuskich kopalń i fabryk, gdzie też pracowali Polacy. W tym też miejscu przebywało najwięcej komunistów, wydalonych z Francji za działalność wywrotową. Rozwijali oni na terenie księstwa działalność partyjną i związkową, również w środowisku miejscowych Polaków. Z czasem problemem w Luksemburgu stawało się bezrobocie w przemyśle, gdzie w związku ze światowym kryzysem redukowano miejsca pracy i usuwano zatrudnionych cudzoziemców z robotniczych osiedli. W ten sposób po 1931 roku zaczęły  pustoszeć polskie enklawy w Differdange [czyt.: diferdąż], Rumelange [czyt.: rimeląż], Rodange [czyt.: rodąż] i Dudelange [czyt.: dydeląż] na południu księstwa. Wobec zgłaszanych przez stronę luksemburską problemów z włóczęgostwem bezrobotnych Polaków władze w Warszawie rozpoczęły w 1938 roku procedurę przesiedleńczą dla około 3750 osób, ale przerwała ją wojna. W chwili wkroczenia Niemców do księstwa w 1940 roku przebywało w Luksemburgu 1023 Polaków, w tym 135 polskich Żydów. Ich liczba zaczęła się kurczyć w związku z ucieczkami do polskiej armii na Zachodzie oraz wywózkami miejscowych robotników do niemieckich fabryk. Po zakończeniu działań wojennych część dawnych migrantów powróciła do Luksemburga, w tym licząca około 600 osób grupa „dipisów”, głównie żydowskich więźniów obozów koncentracyjnych. Szacunkowo, że w 1945 roku na terenie księstwa przebywało do trzech tysięcy Polaków. W 1947 roku obywatelstwem polskim mogło się wylegitymować już tylko 1314 osób, gdyż reszta wyjechała głównie do Stanów Zjednoczonych, Kanady i Australii na statucie bezpaństwowca lub politycznego uchodźcy. Większość zaś przebywających wówczas w Luksemburgu polskich przedwojennych emigrantów zarobkowych nie była zainteresowana powrotem do kraju, gdyż zdołali wtopić się w lokalną społeczność, założyć mieszane małżeństwa, nabyć dobre prawa emerytalne. W swej niechęci do reemigracji kierowali się też brakiem akceptacji dla nowej władzy i ustroju w Polsce. Koncepcję przesiedlenia polskich wychodźców ekonomicznych lansowała natomiast strona luksemburska, ustalając w 1945 roku z władzami w Warszawie na zasadzie wzajemności przekazanie osób, które tymczasowo w okresie wojny znalazły się na obszarze państwa drugiego. Luksemburczykom chodziło o około 3 tysiące własnych obywateli, którzy jako jeńcy wojenni pracowali w kopalniach Górnego Śląska. Zamiast nich mieli się tam znaleźć górnicy polskiego pochodzenia z luksemburskich kopalń, w tym przetrzymywani na terenie księstwa jeńcy i dezerterzy z armii niemieckiej pochodzący z Górnego Śląska. Proces reemigracji Polaków z Luksemburga miały koordynować konsulaty w Antwerpii i Brukseli. W ramach ich prac do kraju wróciło w latach 1945‑1947 co najmniej 334 rodaków.

Naciski brytyjskich władz okupacyjnych, które nie były w stanie wyżywić mieszkańców północno‑zachodnich Niemiec, stały natomiast za reemigracją Polaków z Nadrenii i Westfalii. Ich zwarte skupiska znajdowały się w Bochum, Dortmundzie i Essen oraz w Bottrop i Gladbeck [czyt.: glatbek]. Liczyły w tym czasie blisko 300 tysięcy osób, głównie z tzw. „starej emigracji” z przełomu XIX i XX wieku. Odtworzone w 1946 roku polskie organizacje ujawniały podziały na tle gotowości współpracy z polskim rządem w Warszawie. Jej zwolennicy optowali za powrotem do kraju, zwłaszcza wykwalifikowanych robotników, hutników i górników, jednocześnie wskazując na konieczność zagwarantowania im transferu mienia oraz uprawnień emerytalnych. Wskazywali na możliwość przesiedlenia do 60 tysięcy osób, głównie z Westfalii. Pierwsze transporty wyruszyły do Zabrza w 1948 roku. Przybyłych osadzano w nowych, piętrowych domkach w kolonii Maciejów i zatrudniano w kopalni „Ludwik”. Kolejne transporty kierowano również do Szczecina i na Dolny Śląsk. Łącznie w 1948 roku w 25 pociągach repatriacyjnych znalazło się 4 328 Polaków. Do końca 1949 roku z Nadrenii i Westfalii reemigrowano 14 972 osoby. Stanowiło to ułamek wszystkich Polaków wywiezionych ze stref okupacyjnych Niemiec, których liczbę szacuje się na 1 642 500 osób.

Przebieg procesu reemigracji Polaków po II wojnie światowej

Poniżej znajduje się mapa interaktywna, obrazująca przebieg procesu reemigracji Polaków po II wojnie światowej. Przełączaj elementy, aby poznać szczegóły.

Jak Polacy wracali do kraju – animacja

Ważne!

Poniżej zamieszczono animację dotyczącą reemigracji Polaków po II wojnie światowej. Zapoznaj się z materiałem, a następnie rozwiąż polecenia zamieszczone poniżej multimedium.

R181RusRSFXms

Animacja przedstawiająca reemigracyjne losy Polaków po II wojnie światowej.

Animacja przedstawiająca reemigracyjne losy Polaków po II wojnie światowej.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R181RusRSFXms

Animacja przedstawiająca reemigracyjne losy Polaków po II wojnie światowej.

Powroty z Rumunii

Reemigracją z Rumunii zostali objęci potomkowie Polaków osiedlający się od końca XVIII wieku na austriackiej Bukowinie (tzw. górale czadeccy, z regionu na Słowacji przy granicy z Czechami i Polską, górale solni z Wieliczki oraz chłopi z GalicjiGalicjaGalicji), uchodźcy z zajętej przez Sowietów Besarabii i północnej Bukowiny oraz górnicy z osady Lupeni  w okręgu Hunedoara w Siedmiogrodzie, którzy od połowy XIX wieku falami napływali z Galicji do doliny wydobywczej Jiu. Z uwagi na statut Rumunii jako państwa pokonanego, które dodatkowo pozostawało w sporze z władzami polskimi co do zajętego mienia rządu przedwrześniowego oraz majątków polskich uchodźców wojennych, możliwości zorganizowania oficjalnego przesiedlenia były mocno ograniczone i objęły w latach 1946‑1950 jedynie 4858 osób na przeszło 20 tysięcy, które wróciły do kraju. Pierwsze transporty migrantów ruszyły z Czerniowiec na Dolny Śląsk i objęły ludność polską z obszarów Rumunii anektowanych przez Związek Sowiecki. Przesiedleńców, w przeważającej mierze będących rolnikami, osadzano w słabo zaludnionym rejonie Głogowa i Lwówka Śląskiego. Następnie transportowano chłopów z południowej Bukowiny z rejonów Nowego Sołońca i Polany Mikuli. Ci rozpierzchli się po całym Śląsku, w zwartej grupie osiedlając się jedynie w rejonie Prudnika na Opolszczyźnie. Niektórzy górale czadeccy wyjechali przy tym do Czechosłowacji. Ostatnią społecznością w liczbie około 600 osób, osadzonych w Kędzierzynie na Górnym Śląsku, byli górnicy z Lupeni. Aby mogli swobodnie opuścić Siedmiogród, władze polskie zapłaciły Rumunii dostawami węgla.

W odróżnieniu od innych przesiedleńców reemigranci z Rumunii nie mogli liczyć na całkowity transfer mienia i świadczeń socjalnych. Z banków wypłacano im jedynie 1/3 oszczędności, rekwirując depozyty kosztowności. Nie mogli też wywieść większej liczby gotówki, choćby ze sprzedaży mienia czy ruchomości, gdyż służby graniczne, przeszukując wagony, zabierały im nie posiadające administracyjnych pokwitowań fundusze. Ilość jadącego do Polski inwentarza żywego była również ograniczona. Rumuni rekwirowali chłopom przede wszystkim konie i ziarno na zasiew, tłumacząc postępowanie brakami we własnych zasobach. Ograbieni przesiedleńcy prezentowali więc godny pożałowania obraz nędzy, z którą zmagali się na miejscu przez wiele lat. W Rumunii po ich wyjeździe pozostało jeszcze około 6 tysięcy Polaków.

Reemigracja z obszaru Jugosławii

Społeczność polską w Jugosławii tworzyli przybyli na przełomie XIX i XX wieku osadnicy z Galicji. Ich duże skupiska, szacowane w okresie międzywojennym na około 10 tysięcy ludzi, znajdowały się w zachodniej Bośni w rejonie miast Banja Luka, Derventa, Doboj i Prnjavor. Po wybuchu II wojny światowej wraz z exodusem uchodźczym z kraju oraz zbiegostwem przymusowych robotników, pracujących w Serbii i Słowenii, liczebność Polaków wzrosła, stając się przedmiotem represji, głównie ze strony serbskich i chorwackich bojówek. Efektem terroru tych ugrupowań było wiązanie się Polaków z komunistyczną partyzantką, w składzie której nasi rodacy tworzyli nawet osobny batalion. Walczących polskich bojowników na terenie Jugosławii szacuje się na około 3 tysiące osób, z których niewielka część przeżyła wojnę. Po jej zakończeniu wobec tragicznych warunków bytowych oraz nacisku lokalnych władz co do rozliczeń wojennych na zjeździe Polaków w Prnjavorze podjęto decyzję o powrocie do kraju.

Niezależnie od tych działań akcję repatriacyjną w Jugosławii zaczęły organizować władze polskie, które w 1946 roku podpisały z miejscowym rządem układ o przesiedleniu. Na jego podstawie wyjeżdżający Polacy zbywali swój majątek na rzecz jugosłowiańskiego państwa, otrzymując w zamian nieruchomości w kraju. Opuszczającym Bośnię nie zapewniono ani żywności na drogę, ani transportu do stacji węzłowych, przez co polska ambasada musiała organizować samochody dla dzieci i osób starszych. Większość ludzi jechała na furmankach wraz z dobytkiem, pędząc żywy inwentarz. Władze jugosłowiańskie ograniczały ilość wywożonych worków z ziarnem na zasiew, bydła i koni, co zmuszało chłopów do sprzedaży majątku gospodarczego za bezcen. Polakom groziły również napady, dlatego pod wpływem nacisku dyplomatycznego strony polskiej władze Jugosławii wydały polecenie konwojowania wyjeżdżających. Transportów zorganizowano ponad trzydzieści z intensywnością dwóch lub trzech na miesiąc. Podróż koleją przez Węgry i Czechosłowację trwała dla rodaków dwa tygodnie z licznymi postojami. Przyjeżdżających kierowano w stronę Bolesławca i powiatów lwóweckiego, kłodzkiego oraz wałbrzyskiego, które były w tym czasie słabo zaludnione. W 1946 roku do Polski przybyło 2930 rodzin, czyli 15 301 osób. W następnym roku na powrót do kraju zdecydowały się jeszcze 54 rodziny, głównie mieszane, stąd duża liczba Bośniaków, Chorwatów i Serbów w tych transportach. W Jugosławii w okolicach Bosanskiej  Gradiški pozostało natomiast około 4 tysięcy Polaków, którzy nie zdecydowali się na wyjazd do kraju. Na miejscu osiedlenia w Polsce repatrianci z Bałkanów zachowali wiele ze swoich tradycji, zwłaszcza kulinarnych. Do dziś pieką  pitępitapitę, przyrządzają pleskawicępleskawicapleskawicę i piją rakijęrakijarakiję.

Podsumowanie

Słownik pojęć

Bibliografia

Kersten K., (1974), Repatriacja ludności polskiej po II wojnie światowej (Studium historyczne), Wrocław: Ossolineum.

Judt T., (2020), Powojnie. Historia Europy od roku 1945,  Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.

Wróbel J., (2009), Na rozdrożu historii. Repatriacja obywateli polskich z Zachodu w latach 1945–1949, Łódź: IPN. 

Notatnik