Trzeba z żywymi naprzód iść po życie sięgać nowe (Adam Asnyk). Społeczeństwo polskie po upadku powstania styczniowego

1. Cele lekcji

a) Wiadomości

Uczeń zna:

• sytuację społeczno‑polityczną na ziemiach polskich po upadku powstania styczniowego,

• strukturę społeczną ludności zamieszkującej ziemie polskie; migracje ze wsi do miast,

• powody migracji zarobkowej poza granice ziem polskich,

• skutki uwłaszczenie chłopów 1864.

b) Umiejętności

Uczeń potrafi:

• przeprowadzić analizę struktury społecznej narodu i jej znaczenia dla procesów społeczno‑politycznych zachodzących w jego granicach,

• wyjaśnić pojęcia: świadomość narodowa, praca organiczna, praca u podstaw,

• zdefiniować pojęcie uwłaszczenie.

2. Metoda i forma pracy

Metoda podająca: przedstawienie skutków klęski powstania styczniowego.

Sprawdzenie wiadomości dotyczących poprzednich zrywów narodowych (daty, najważniejsze nazwiska i miejsca potyczek).

W formie poszukującej – zastanowienie się nad przyczynami niepowodzeń polskich powstań narodowych.

Druga część zajęć będzie miała charakter problemowo‑ekspresyjny. Osią kształtującą przebieg lekcji będzie dyskusja na temat wyboru drogi ku wolności wobec klęski militarnej. Nauczyciel przedstawi fakty dotyczące przemian w strukturze społecznej na ziemiach polskich po 1864 roku. Uczniowie zaś spróbują odpowiedzieć na pytanie: Jaką rolę może odgrywać kształt struktury społecznej w formowaniu się wizerunku społeczeństwa? Wreszcie, na koniec, wspólne poszukiwanie definicji (objaśnienia) dla pojęcia świadomości narodowej.

3. Środki dydaktyczne

Mapa ziem polskich pod zaborami w II połowie XIX stulecia

4. Przebieg lekcji

a) Faza przygotowawcza

1. Przypomnienie dat związanych z poprzednimi zrywami przeciwko zaborcom.

2. Klęska powstania styczniowego; skutki polityczne (likwidacja autonomii Królestwa Polskiego) i społeczne (represje, konfiskata majątków, rusyfikacja).

3. Potrzeba określenia nowych dróg ku lepszej przyszłości.

b) Faza realizacyjna

1. Omówienie skutków uwłaszczenia chłopów – rozwarstwienie ekonomiczne ludności wiejskiej.

2. Przedstawienie powodów emigracji zarobkowej – głód ziemi.

3. Jakie znaczenie procesów migracyjnych dla kształtu struktury społecznej miały migracje do miast?

4. Znaczenie kultury i oświaty na ziemiach polskich dla przeciwstawiania się rusyfikacji i germanizacji.

5. W jaki sposób kształtowała się świadomość narodowa wśród mieszkańców wsi?

6. Wyjaśnienie założeń pozytywizmu – praca organiczna i praca u podstaw.

c) Faza podsumowująca

Zebranie wiadomości z lekcji prowadzących do konkluzji na temat nowych dróg ku niepodległości.

5. Bibliografia

1. Davies N., Boże igrzysko: historia Polski, T. 2, przekł. Elżbieta Tabakowska, Znak, Kraków 1996.

2. Ihnatowicz I., Społeczeństwo polskie 1864‑1914, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1988.

3. Kieniewicz S., Powstanie styczniowe, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1987.

6. Załączniki

a) Zadanie domowe

Napisz komentarz (min. 1500 znaków) do słów Wojciecha Dzieduszyckiego w odniesieniu do sytuacji, w jakiej znalazło się społeczeństwo polskie po upadku powstania styczniowego: Chcemy żyć; tyle się w nas wiary ostało, żeśmy przekonani, że żyć będziemy. Mamy jakoś przetrwać – tośmy postanowili. W przyszłość nie patrzymy; zacięliśmy zęby – i trwamy. Ale od szałów zachowaj nas Boże.

7. Czas trwania lekcji

2 x 45 minut

8. Uwagi do scenariusza

Scenariusz jest przewidziany na dwie godziny lekcyjne. Na pierwszej omówione zostaną skutki klęski powstania styczniowego i przyczyny niepowodzeń polskich zrywów przeciwko zaborcom (należy podkreślić obojętność dużej części społeczeństwa na kwestie narodowe).

Druga godzina lekcyjna będzie poświęcona kwestii poszukiwania nowych dróg ku niepodległości (reformy społeczne, oświata i budzenie świadomości narodowej).