Istnieją takie obszary na Ziemi, gdzie możesz chodzić po wierzchołkach drzew i nawet tego nie zauważyć. Karłowate brzozy i wierzby ścielą się tuż nad poziomem gruntu, sięgając człowiekowi do kostek, a najwyżej do połowy łydki. Takie są najwyższe drzewa tundry.

R13yZG0iPi4JQ
Krajobraz tundry, Alaska
Źródło: David Mark, Pixabay, domena publiczna.
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:
  • jakie wyróżniamy strefy klimatyczne,

  • jaka jest zależność między szerokością geograficzną, oświetleniem i klimatem.

Twoje cele
  • Opiszesz warunki klimatyczne panujące na obszarze tundry.

  • Wskażesz na mapie obszary, na których występuje tundra.

  • Wyjaśnisz związek między klimatem a krajobrazem tundry.

  • Przedstawisz, czym zajmują się ludzie zamieszkujący tundrę.

ijH7rKVZbf_d5e186

1. Klimat i krajobraz tundry

Na północ od tajgi rozciąga się strefa krajobrazu nazwanego tundrątundratundrą. Znajduje się ona w strefie klimatów okołobiegunowych. Występuje wyłącznie na półkuli północnej: w Ameryce Północnej, Azji i Europie. Na wybrzeżach wysp Arktyki sąsiaduje z krajobrazem pustyń lodowych. Klimat tundry jest jeszcze bardziej surowy niż tajgi, w jej strefie występuje wieloletnia zmarzlina. Obszary tundry w większości leżą poza kołem podbiegunowym, a więc przez kilka dni albo nawet przez wiele tygodni występuje tu zjawisko nocy polarnejnoc polarnanocy polarnej, podczas której Słońce nie pojawia się nad horyzontem ani na chwilę. Zimy są bardzo mroźne i długie. Latem co prawda występuje zjawisko dnia polarnegodzień polarnydnia polarnego, ale nawet wówczas Słońce znajduje się nisko nad horyzontem, dając niewiele ciepła. Lata są krótkie (trwają ok. 6–8 tygodni), pochmurne i chłodne – temperatura powietrza nie przekracza 15 °C. Wiatr wieje przez cały rok z prędkością 30 m/s lub więcej.

RD7NDqkCQnTc7
Ilustracja prezentuje wykres – klimatogram, klimatu tundry z Workuty w Azji. Na lewej osi wykresu wyskalowano średnie temperatury w stopniach Celsjusza, na prawej osi wykresu wyskalowano sumy opadów w milimetrach. Na osi poziomej zaznaczono cyframi rzymskimi kolejne miesiące. Różowa linia na wykresie oznacza średnie temperatury w poszczególnych miesiącach. Tutaj linia rozpoczyna się na wysokości –25 °C w styczniu i wznosi się w poszczególnych miesiącach do około 13 °C w lipcu, po czym opada do –20 °C w grudniu. Niebieskie słupki to wysokości sum opadów w poszczególnych miesiącach. Najwyższe opady, powyżej 40 mm, w miesiącach czerwiec–październik. Opady poniżej 30 mm w miesiącach listopad–maj.
Roczny przebieg temperatury powietrza i opadów w okolicach Workuty w tundrze na północnym Uralu
Źródło: epodreczniki.pl, licencja: CC BY 3.0.
RJEAp770tXm7C1
Mapa świata prezentuje występowanie tundry na Ziemi. Tundra, oznaczona kolorem jasnoniebieskim, występuje w okolicach koła podbiegunowego i obejmuje północną cześć Alaski, Kanady, Skandynawii, Rosji, Islandii oraz południe Ameryki Południowej.
Rozmieszczenie tundry na kuli ziemskiej (skala 1 : 35 000 000)
Źródło: Aleksandra Ryczkowska, Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

Warunki klimatyczne są zbyt surowe nawet dla wytrzymałych na zimno drzew iglastych. Tak daleko na północy występują drzewa zrzucające liście, przy czym są one zupełnie inne od naszych drzew. Najwyższą warstwę roślin tworzą karłowate brzozy i wierzby polarne, które nie osiągają wysokości większej niż 30 cm. Ich gałęzie rosną poziomo i mogą mieć kilka metrów długości. Dzięki temu wiatr nie jest w stanie ich połamać, a zimę spędzają przykryte warstwą śniegu, co chroni je przed mrozem. Na całym obszarze tundry występują mchy, porosty i nieliczne rośliny kwiatowe, a także trawy i krzewinki (borówka, bażyna, chrobotek reniferowy, malina moroszka). Są one jedynymi roślinami występującymi na obszarach tundry znajdujących się najbliżej biegunów. Na całym terenie tundry znajduje się wieczna zmarzlina: grunt jest zamarznięty od samej powierzchni do setek metrów w głąb. W krótkim okresie lata, które trwa 2–3 miesiące, odmarza jedynie powierzchniowa warstwa do głębokości nie większej niż 1 m. Kwitną wtedy karłowate drzewa, krzewinki i rośliny kwiatowe, aby wydać owoce i rozsiać przed zimą nasiona.

1

Cechą charakterystyczną zwierząt tundry jest mała liczba gatunków reprezentowanych przez dużą liczbę osobników. Występują tu ssaki, np.: lemingi, gronostaje, lisy polarne, piżmowoły, renifery oraz ptaki: myszołowy, sowy, pardwy.

1
Ciekawostka

Obszary pokryte tundrą leżą na tyle blisko bieguna, że zimą można tam oglądać niezwykłe zjawisko zorzy polarnejzorza polarnazorzy polarnej. Powstaje ona, gdy naładowane elektrycznie cząstki ze Słońca dotrą do atmosfery ziemskiej.

RuXsWZlvVpxCW
Ilustracja interaktywna. Zdjęcie przedstawia niebo z zorzą polarną. Po kliknięciu widoczna jest mapa z oznaczonym Archipelagiem Spitsbergen, gdzie zostało wykonane zdjęcie.
Zorza polarna nad norweskim archipelagiem Spitsbergen
Źródło: JHGilbert, Pixabay, domena publiczna.
Ważne!

Tundra ma swój odpowiednik w piętrach górskich – są nimi piętro kosodrzewiny i hale. Kosodrzewina odpowiada tym obszarom tundry, które są porośnięte niskimi drzewami, zaś hale – wysuniętym na północ obszarom bezdrzewnej tundry. Dzieje się tak, gdyż na wysokich piętrach roślinności panują warunki jak w tundrze: temperatury są niskie, a wiatr – silny.

ijH7rKVZbf_d5e248

2. Mieszkańcy tundry

Tundra ma niewielu mieszkańców. Jakakolwiek działalność rolnicza, poza pasterstwem, jest tu niemożliwa – gleby są zbyt ubogie, temperatury za niskie, a wiatr – zbyt silny. Tutejsi mieszkańcy żyją głównie z rybołówstwa, polowania na inne zwierzęta morskie (w tym foki i wieloryby), a także na zwierzęta lądowe. Zajmują się także hodowlą reniferów.

Pierwotnymi mieszkańcami tundry w Ameryce Północnej są InuiciInuiciInuici (nazywani także Eskimosami). Północne obszary Norwegii, Szwecji, Finlandii i europejskiej części Rosji zamieszkują LapończycyLapończycyLapończycy, którzy poza polowaniem i rybołówstwem, trudnią się głównie hodowlą reniferów. Podobne zajęcia wykonują członkowie licznych, ale niewielkich narodów zamieszkujących rozległe obszary tundry syberyjskiej, np. CzukczeCzukczeCzukcze.

Na obszarze tundry występują liczne surowce, np. złoża kamieni szlachetnych na Syberii czy ropa naftowa na Alasce. W zakładach przemysłowych pracują Rosjanie, Norwegowie, Amerykanie, Kanadyjczycy i inni. Niektórzy mieszkają na obszarze tundry na stałe, inni przyjeżdżają tylko na pewien czas.

1
Ćwiczenie 1

Wypisz czynniki uniemożliwiające rozwój rolnictwa w tundrze.

R1EiaC2RdX6bt
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Inuici są wynalazcami kajaków – wąskich, szybkich i lekkich łodzi, które w razie potrzeby można transportować lądem lub po lodzie. Mimo niewielkich rozmiarów i lekkiej konstrukcji kajak ma duży udźwigudźwigudźwig, a dzięki wąskiemu kadłubowikadłubkadłubowi można za jego pomocą poruszać się między wystającymi z wody skałami lub pływającymi kawałkami lodu.

ReT6zKiTbTBXO
Inuici budowali kajaki z kawałków drewna wyrzuconych przez wodę na brzeg. Drewniany szkielet obijali foczą skórą, a na dziobie i rufie mocowali kości morsów, które pełniły funkcję zderzaków. Na drugim zdjęciu przedstawiono qamutiik – tradycyjne sanie
Źródło: Ansgar Walk, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5, Ville Miettinen, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.
Uwaga!

Postęp techniczny i cywilizacyjny powoduje, że coraz mniejsze grupy ludzi należących do narodów zamieszkujących tundrę zajmują się tradycyjnymi zajęciami i żyją w tradycyjny sposób. Pierwotni mieszkańcy tundry prowadzili koczowniczy tryb życia: latem mieszkali w namiotach ze skóry, zimą – w chatach lub igloo. Rozwój gospodarczy sprawił, że większość z nich zamieszkało w miastach i miasteczkach. Obecnie do polowania zamiast łuków i strzał używają strzelb, a do przemieszczania się służą im skutery, zastępując psie zaprzęgi. Zanikają także ich ojczyste języki.

ijH7rKVZbf_d5e313

Podsumowanie

  • W tundrze można zaobserwować zjawisko dnia polarnego i nocy polarnej.

  • Lato w tundrze jest krótkie, chłodne i pochmurne, zaś zima – długa, wietrzna i mroźna.

  • Roślinność tundry to głównie mchy, porosty i nieliczne rośliny zielne, a także karłowate drzewa.

  • Mieszkańcy tundry tradycyjnie zajmują się połowami ryb, polowaniami na ssaki morskie, wypasem reniferów.

Praca domowa

1
Ćwiczenie 2

Przedstaw, jaki wpływ – twoim zdaniem – może mieć uwspółcześnienie stylu życia Inuitów na środowisko, w którym żyją.

R58GWB8Pa3eoE
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik

Czukcze
Czukcze

rdzenny lud syberyjski

dzień polarny
dzień polarny

dzień trwający ponad 24 godziny, występuje w strefach polarnych (najdłużej trwa na biegunach)

Inuici
Inuici

ludność zamieszkująca północne wybrzeża Ameryki Północnej, od Zatoki Św. Wawrzyńca po Alaskę (z wyjątkiem południowo‑zachodniego wybrzeża Zatoki Hudsona), północno‑wschodni skraj Syberii oraz południowe wybrzeża Grenlandii

kadłub
kadłub

element konstrukcji kajaku stanowiący jego trzon, łączący w jedną całość pozostałe części, zespoły i podzespoły

Lapończycy
Lapończycy

grupa etniczna mieszkająca w rozproszeniu na obszarze Laponii

noc polarna
noc polarna

noc trwająca ponad 24 godziny, występuje w strefach polarnych  (najdłużej trwa na biegunach)

tundra
tundra

bezdrzewna formacja roślinna występująca na półkuli północnej w bardzo surowych warunkach cieplnych klimatu okołobiegunowego

udźwig
udźwig

największe dopuszczalne obciążenie pojazdu

zorza polarna
zorza polarna

zjawisko świetlne w postaci kolorowych łuków, wstęg, promieni, draperii itp. występujące na niebie na obszarach polarnych

ijH7rKVZbf_d5e395

Zadania

1
Pokaż ćwiczenia:
11
Ćwiczenie 1
R1YkYomfvQc3d
Zaznacz po trzy przymiotniki pozwalające opisać wskazane pory roku w tundrze. Zima w tundrze jest: słoneczna, krótka,długa, łagodna, letnia, mroźna, ciepła, natomiast lato: gorące, długie, chłodne, krótkie, upalne, słoneczne, mroźne, pochmurne.
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 2
R1enWdSjpH6yw1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
1
RYjfL8o7wfu0221
Ćwiczenie 3
Zaznacz na mapie kraje, na terenie których występują rozległe obszary tundry.
Źródło: Clker-Free-Vector-Images, Pixabay, domena publiczna.
R1HdnkWFOKc6h
Ćwiczenie 3
Zaznacz kraje, na terenie których występują rozległe obszary tundry.
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
2
Ćwiczenie 4
R1XgXnpOPeiRp1
Zaznacz nazwę równoleżnika, w sąsiedztwie którego występują najbardziej rozległe obszary tundry. Możliwe odpowiedzi: 1. koło podbiegunowe północne, 2. koło podbiegunowe południowe, 3. równik, 4. zwrotnik Raka., 5. zwrotnik Koziorożca.
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
R1C6SskEYJnXn2
Ćwiczenie 5
Wskaż zdjęcie zwierzęcia hodowanego przez Lapończyków.
Źródło: Kotaro-Studio, Christel SAGNIEZ, Etienne Calmelet, Pexels, Наталья Коллегова (Natalia_Kollegova), Pixabay, domena publiczna.
R11O0ExjkJz6h
Ćwiczenie 5
Zaznacz zdjęcie zwierzęcia hodowanego przez Lapończyków.
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑azure

Notatnik

RKUuAaXjKiRPL
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.