Twardy orzech do zgryzienia, czyli romantyczna baśń w interpretacji muzycznej
W dzieciństwie zapewne słuchaliście różnych baśni. Jeżeli rodzice czytali wam repertuar XIX‑wiecznego kanonu tego rodzaju opowieści, niektóre z nich mogły was porażać swoją grozą i fantasmagorycznąfantasmagoryczną wyobraźnią. Rodzi się pytanie, czy baśń jest za każdym razem umoralniającą przypowieścią o możliwości przezwyciężenia zła. Prawdą jest, że większość z nich kończy się szczęśliwie. Warto przy tym zauważyć, że niektóre cenione przez nas baśnie wyszły w XIX wieku spod pióra twórców romantycznej estetyki.
1) Przeczytaj Dziadka do orzechów Ernsta Theodora Amadeusa Hoffmanna.
2) Wynotuj ze słownika terminów literackich cechy gatunkowe baśni.
Dziadek do orzechów
Spośród wymienionych cech wybierz wyznaczniki gatunkowe baśni.
- folklor
- dokumentaryzm
- fantastyka
- realizm
- dziwność
- oniryzm
- dydaktyzm
Dziadek do orzechów to charakterystyczny przykład baśni romantycznej. Jej autorem jest Ernst Theodor Amadeus Hoffmann (1776‑1822), literat i powieściopisarz, a równocześnie kompozytor, dyrygent i krytyk muzyczny, szczególnie uwrażliwiony na rytmiczną strukturę tekstu literackiego. Baśń powstała w 1816 roku równolegle z operą Undine, dziełem nie tylko spełniającym wymogi syntezy sztuk, lecz także obejmującym typowo romantyczne motywy z antroponimizowaną nimfą w otoczeniu mściwych duchów, z siłami nadprzyrodzonymi w kosmicznej scenerii żywiołów. Utwór charakteryzuje się nastrojowością nawiązującą do starogermańskich mitów nacechowanych gotycyzmemgotycyzmem. Hoffmann sprawnie wykorzystywał zasadę synestezjisynestezji nie tylko na poziomie estetycznym, lecz także formalnym, konfrontując rozmaite gatunki i style. Dlatego Dziadek do orzechów, pozostając typowo romantycznym tekstem literackim, łączył realizm i fantastykę, świadomie infantylizowany świat przestrzeni baśniowej z ironią i groteską. Fabułę tej opowieści wyznacza (pozornie) drobny epizod świąt Bożego Narodzenia w pruskiej rodzinie mieszczańskiej.
W kręgu rodziny
Zwróć uwagę na hierarchiczną strukturę rodziny mieszczańskiej w baśni Dziadek do orzechów E.T.A. Hoffmanna i wskaż wartości wyeksponowane przez autora.
Określ prawa i obowiązki dziecka w strukturze XIX‑wiecznej rodziny.
W utworze została ukazana hierarchiczna struktura rodziny jako naturalnej kolebki moralności. W obyczajowości mieszczańskiej rodzina to struktura zracjonalizowana (czyli zakładana dobrowolnie), zjednoczona więzami zarówno duchowymi, jak i materialnymi. Stanowi ona wspólnotę nadrzędną wobec poszczególnych jej członków. Są oni zmuszeni podporządkować się panującej w domu hierarchii. W pierwszej połowie XIX wieku uważano dziecko za pełnoprawnego członka rodziny i jednostkę autonomiczną. Powinno ono podlegać wychowaniu pozbawionego nadmiernych pochlebstw, przyzwoleń i hojnych prezentów wyróżniających jego rolę. To surowe, pruskie
wychowanie w karności daje się zauważyć już w początkowym fragmencie baśni Hoffmanna. Został postawiony pierwszy (a przy tym niemożliwy do przekroczenia) próg: zakaz wchodzenia do salonu, w którym rodzice układali pod choinką gwiazdkowe prezenty dla dzieci. Stosownie dozowana radość młodych bohaterów nastąpiła w ściśle przewidzianym przez rodziców czasie, a więc po zakończeniu wigilijnej wieczerzy.
Wskaż wszelkie możliwe role, w które wciela się Droselmajer (lub jego sobowtór).
- Ojciec chrzestny
- Konstruktor skomplikowanych mechanicznych gadżetów
- Król Myszy
- Dobroczyńca Pirlipaty
- Figurka w zamku-zabawce
- Urządzenie do rozłupywania orzechów
- Narzeczony Klary
- Autor baśni
Uzupełnij brakujące wyrazy:
Droselmajera, sobowtóra, dom, kubka, łupinki, Dziadek do orzechów, Pirlipaty, figurki, Droselmajer, dziadka do orzechów, zamek
Spośród gwiazdkowych podarunków otrzymanych przez dzieci w wieczór wigilijny wyróżniała się zabawka skonstruowana przez ojca chrzestnego (Droselmajera). Był to ogromny ........................................, w którym poruszające się ........................................ monotonnie wykonywały wciąż te same ruchy. Nic dziwnego, że dzieci szybko się znużyły. Zaintrygowała je natomiast specyficzna zabawka (również dar Droselmajera) w roli przedmiotu użytkowego: drewniana figurka ........................................, w ironicznym uśmiechu przegryzającego ......................................... Ciekawa postać konstruktora tych skomplikowanych gadżetów ponownie pojawia się w postaci ........................................ jeszcze trzykrotnie: podobizna ........................................ jest zauważalna w zamku-zabawce, niekiedy sam ........................................ stanowi jego lustrzane odbicie, wreszcie – młody ........................................ odgrywa rolę wybawiciela księżniczki ........................................ i zostaje później narzeczonym głównej bohaterki.
W dziecinnym pokoju
Dziadek do orzechówWłaśnie zamknęła szafę i chciała się udać do dziecinnego pokoju, kiedy nagle – słuchajcie uważnie, dzieci! – nagle zaczęło coś po cichutku szeptać, mruczeć i trzeszczeć dookoła, za piecem, za krzesłem, za szafami.
Wielki zegar ścienny zaczął chrapać tymczasem coraz głośniej i głośniej, ale jakoś nie udało mu się wybić godziny. Klara podniosła głowę i ujrzała, że wielka złocona sowa, która siedziała na zegarze, opuściła skrzydła w ten sposób, że zakrywały całą tarczę, i wysunęła naprzód swoją kocią głowę z zakrzywionym dziobem. A teraz wyraźnie rozległy się chrapliwe słowa:Zegar, zegar, zegar, zegary,
Mruczcie cichutko, nowy i stary,
Król Myszy
Dobrze słyszy,
Co się dzieje wkoło,
Szurum‑burum,
Zanućcie mu piosnkę wesołą!
Szurum‑burum,
Zadzwoń, dzwonku, zadzwoń cicho,
Bo go wkrótce porwie licho!I głuche, chrapliwe
bum, bumzabrzmiało całe dwanaście razy. Klarę ogarnął lęk i już chciała uciec przerażona, kiedy nagle spostrzegła, że to wcale nie sowa, tylko ojciec chrzestny siedzi na zegarze, a poły żółtego fraka zwisają po obu strunach jak skrzydła. Dziewczynka opanowała przestrach i zawołała głośno i płaczliwie:
– Ojcze chrzestny, ojcze chrzestny!... Co ty tam robisz na górze? Zejdź na dół do mnie i nie strasz mnie tak, niedobry ojcze chrzestny!
Ale nagle usłyszała obok siebie jakieś bezładne syki i gwizdy, a zaraz potem tupot tysiąca nóżek za ścianami: jednocześnie tysiące małych świeczek zabłysło we wszystkich szparach podłogi. Nie były to jednak świeczki, o nie! To były małe błyszczące oczki i Klara zobaczyła, że zewsząd wyglądają myszy i starają się wydostać z ukrycia. [...]
Wtem podniósł się Dziadek do Orzechów, odrzucił daleko kołdrę i wyskoczył z łóżka obiema nogami na raz, wołając głośno:Bum, rrum, rrum,
Głupi mysi tłum,
Rrum, rrum — bim i bum,
Głupi tłum!
Wyciągnął z pochwy małą szabelkę, wywijał nią w powietrzu i krzyczał:
— Drodzy moi przyjaciele i bracia, czy chcecie stanąć przy moim boku w tej zaciętej walce?Pajac Pantaleon, czterej kominiarze, dwaj harfiarze i jeden dobosz zawołali jednocześnie:
— O, tak, staniemy wiernie przy tobie! Za tobą pójdziemy na śmierć, walkę i na zwycięstwo!
Z tymi słowami podbiegli do Dziadka do Orzechów, który z zapałem skoczył z górnej półki.Źródło: Ernst Theodor Wilhelm Hoffmann, Dziadek do orzechów, oprac. Krystyna Kuliczkowska, tłum. Józef Kramsztyk, Warszawa 1954, s. 7–8.
Scharakteryzuj atmosferę dziecinnego pokoju.
Wyjaśnij, czy zgadzasz się z określeniem Marty Piwińskiej, że romantyczne dzieci „mieszają jawę ze snem i muszą potem bez końca tańczyć w takt mechanicznych zabawek Hoffmannowskich zegarmistrzów, oślepia je Piaskun, atakują je rzeczy, zwierzęta, duchy. Chorują na dziwne choroby, chodzą i mówią we śnie…”. Uzasadnij swoją odpowiedź dwoma argumentami.
Określ, kim w tej onirycznejonirycznej rzeczywistości staje się dla Klary upersonifikowany Dziadek do orzechów.
Ustal przybliżony czas akcji i wyjaśnij, czy mógł on wywrzeć wpływ na kształtowanie się przeżyć wewnętrznych dziecka.
Baśń Hoffmanna jest przypowieścią mówiącą o konieczności poszanowania najdrobniejszych przedmiotów materialnych, które mogą stanowić klucz do prawdy o człowieczeństwie. Pokój dziecinny to uporządkowany świat dziecka, należą więc do niego zabawki, a także marzenia, fantazje, sny i gorączkowe zwidy dziewczynki. Fabuła jednak rozgrywa się w okresie wojny francusko‑pruskiej, a więc bitwa między żołnierzykami i myszami stanowić może projekcję wydarzeń prawdopodobnych, o których dzieci faktycznie miały okazję słyszeć (np. klęska armii pruskiej pod Auerstedt i Jeną). Kluczowym wątkiem fabuły jest fantasmagoriafantasmagoria dziewczynki, która w sennej wizji ujawnia skrywaną (czy też tłamszoną przez konserwatywne środowisko) potrzebę miłości. Uszkodzony w wyniku nadmiernej eksploatacji przyrząd do łuskania orzechów, widziany na jawie, budzi pozytywne odczucia i uruchamia instynkty opiekuńcze, we śnie staje się znakomitym kompanem emocjonujących przygód, odważnym wojownikiem, szlachetnym i opiekuńczym rycerzem oraz przyjacielem.
W świecie marzeń i lęków
Wymień, jakie czynniki zakłócają równowagę psychiczną Klary. Odwołaj się do przywołanego fragmentu i znajomości całości lektury.
W nocy biedna Klara miała okropne przejścia. Czułe zimne dotknięcia wśród ręki, potem coś chropowatego i obrzydliwego przylgnęło do jej policzka, płacząc straszliwie. Obrzydliwy Król Myszy siedział na jej ramieniu, czerwony ogień zionął z jego siedmiu szeroko rozwartych gardzieli. Potwór, zgrzytając zębami, świstał prosto do ucha Klary
.
Znajdź w Dziadku do orzechów cechy horroru. Wypisz je.
Mimo że przyjaźń dziewczynki z drewnianą figurką wpisuje się w obszar fantazmatu dziecięcego (zgodnego z wyobrażeniami dziecka), to ironicznie wykreowana scenka batalistyczna oraz pojawienie się myszy (z okrutnym ich przywódcą o siedmiu głowach) wywołuje w psychice małej bohaterki traumę, która ujawnia się w późniejszych koszmarach sennych. Świat wartości ilustrowanych przez Hoffmanna przynależy bardziej do romantycznej frenezji niż do baśni, przy czym wojenne tło epoki napoleońskiej wzmacnia traumatyczne przeżycia dzieci rozdwojonych między rzeczywistością na jawie i we śnie. Tajemniczy klucz do problemu wyeksponowanego w tej przypowieści stanowi bajka o twardym orzechu, włączona w tok opowieści wigilijnej (funkcjonująca na zasadzie utworu w utworze
). Spójna i przejrzysta pod względem kompozycyjnym opowieść tłumaczy tajemniczą genealogię bohatera.
Uzupełnij brakujące wyrazy:
orzech, Pirlipata, Krakatuka, Mysibaba, 15 lat, mysibaba, Droselmajera, chleba, słoniny, Pirlipacie, Pirlipata, Mysibaba, pułapki, 14 lat, mysibaba, sobowtór, owoc, Norymberdze, słoniny
Bezpośrednią przyczyną odwiecznego sporu między Dziadkiem a myszami okazał się niedobór ........................ w kiełbasie na dworze królewskim. Ofiarą tej kulinarnej kompromitacji stała się ........................ i jej dzieci, które zostały oskarżone o zjedzenie ......................... Lojalny wobec króla zegarmistrz Droselmajer z własnej inicjatywy rozprawił się z nimi, ustawiając skonstruowane uprzednio ......................... ........................ – mszcząc się za śmierć potomków – wyklęła królewską córkę, w konsekwencji czego księżniczka ........................ okrutnie zbrzydła. Rozzłoszczony król winą za to obarczył ........................, któremu postawił ultimatum, że jeżeli nie odnajdzie on cudownego antidotum na tę klątwę, przypłaci to życiem. Owym antidotum był magiczny twardy orzech ......................... Zegarmistrz doszedł do wniosku, że aby zrzucić czary i powrócić do pięknej urody – ........................ powinna była zjeść jego słodki ......................... Poszukiwał go po całym świecie przez ........................, by w końcu odnaleźć w ......................... Gdy Droselmajer (........................ Dziadka do orzechów) przegryzł ........................ – pomógł przywrócić ........................ niezwykłą urodę, ale ........................ zamieniła go wówczas w drewnianą figurkę służącą do rozłupywania orzechów. ........................ powraca w snach Klary i sadystycznie ją szantażuje aż do momentu, w którym Dziadek (w obronie damy swego serca) ją zastrzelił.
Wyjaśnij, jaką rolę odgrywa włączona w tok opowieści bajka o twardym orzechu.
Wynotuj różnice pomiędzy tonacją pieśni zemsty Mysibaby a baśnią Dziadek do Orzechów.
Twardy orzechu Krakatuka,
Przez ciebie śmierć już do mnie puka! […]
Lecz Dziadek długo nie pożyje,
Bo Mysi Król go wnet zabije.
Nie straszne mu złośliwe Dziadki,
On pomści śmierć swej drogiej matki!
Opisz baśniową krainę pozytywnych wrażeń, do której zaprowadził Klarę Droselmajer.
Znaleźli się na Łące Cukrowej, przeszli przez Bramę Migdałowo‑Rodzynkową zwaną Bramą Łakomczuchów, gdzie widać było złote i srebrne owoce wiszące na barwnych ogonkach, woń pomarańcz. Cienkie złote nitki, zwisające z drzew, dzwoniły jak muzyka, a błyszczące ogniki skakały i tańczyły do taktu
.
Określ, jakie wartości reprezentują Potok Pomarańczowy, Rzeka Limoniadowa, Jezioro Migdałowe, Piernikowo, Cukierkowo, Gaj Konfiturowy itp.
Opisz wątek miłosny w baśni Dziadek do orzechów.
Odkąd Klara wiedziała, że jej Dziadek do Orzechów jest w istocie młodym panem Droselmajerem, siostrzeńcem ojca chrzestnego, nie nosiła go więcej na ręku, nie pieściła go i nie całowała, a nawet lękała się go dotknąć. Po latach młodzieniec zajechał po nią złotą karetą zaprzężoną w srebrne konie. Na weselu tańczyło dwadzieścia dwa tysiące figurek ozdobionych perłami i diamentami i Klara została królową krainy pełnej błyszczących lasów gwiazdkowych, przeźroczystych pałaców marcypanowych, słowem najpiękniejszych i najcudowniejszych rzeczy, które się widzi, jeśli się patrzeć umie
.
Baśń i balet
Określ, do jakiego widowiska scenicznego nawiązuje zacytowany fragment.
W Lesie Gwiazdkowym pasterze z cukru i pasterki wykonali uroczysty taniec, a myśliwi rytmicznie przygrywali na rogach; potem wszyscy rozproszyli się po zaroślach. – Niech mi pani wybaczy, droga panno Klaro – powiedział Dziadek do Orzechów – że balet udał się tak marnie. Tancerze wchodzący w skład naszej trupy poruszają się na drutach, mogą więc tylko wykonywać jedne i te same ruchy. Strzelcy także trąbili nieco nudno i ospale
.
Wyszukaj w dowolnym źródle i obejrzyj wybrane sceny z inscenizacji Dziadka do orzechów.
Dziadek do orzechów został spopularyzowany przez słynny balet Piotra Czajkowskiego. Artysta, oprócz baletu, z wybranych fragmentów baśni Hoffmanna skomponował też ośmioczęściową suitę, ilustrującą realny świat doświadczeń dziecięcych skontrastowany ze sferą dziecięcej imaginacji.
Autorem libretta baletu Czajkowskiego był Marius Petipa – słynny tancerz i choreograf francuski, który przyjechał do Rosji w 1847 roku, by w Teatrze Maryjskim w Petersburgu stworzyć rosyjską szkołę tańca klasycznego. Czajkowski korzystał z francuskiej wersji baśni w tłumaczeniu Aleksandra Dumasa (ojca). Balet Czajkowskiego jest doskonałym świadectwem talentu symfonicznego kompozytora, umiejętnie łączącego liryzm z groteską, rozmach wielkiej formy muzycznej z akcentami humorystycznymi (o czym świadczą wstawki ludowych piosenek francuskich, np. Cadet‑Rouselle [czyt. kade rusel]). Prapremiera baletu zamówionego przez Teatr Maryjski odbyła się 6 grudnia 1892 roku i stała się ogromnym wydarzeniem.
Bajeczne królestwo romantyzmu
W kręgu secesji ukraińskiej: wybrane problemy poetyki twórczości pisarzy "Młodej Muzy"Rozpalone promienie przenikają mroczną noc tego królestwa. Gigantyczne, falujące cienie gonią za nami i napierając coraz bliżej, unicestwiając nas, lecz nie są w stanie ugasić cierpienia nieskończonej tęsknoty, w której pogrąża się i wypala wszelki nagły wybuch rozśpiewanej radości. […] Przedziwne postaci ze snu zaczynają powietrzny taniec, już to ginąc w punkcie świetlnym, już to oddalając się od siebie, dzieląc się na grupy, ścigając się i rozpraszając na przemian w roziskrzonej fantasmagorii”.
Jakże wzniosłą rzeczą jest muzyka – jakże głęboka i niezgłębiona jest jej tajemnica! Czyż nie mieszka ona w duszy człowieka? Czyż nie koi go najsłodszymi obrazami snu, przenosząc do życia innego, świetlistego, pozaziemskiego, w którym on, człowiek, znajduje schronienie przed przygniatającymi troskami tego świata?... Tak, wtedy przenika go boska siła. Kto zaś oddaje się z dziecięcą czystością uczuć poruszeniom fantazji, uczy się mówić językiem romantycznego, niezbadanego świata dusz; przyzywa nieświadomie (niczym uczeń czarnoksiężnika czytający na głos magiczną księgę mistrza) zastępy aniołów i cudownych duchów, które krążą po świecie w powietrznych, roztańczonych orszakach i budzą drgnienie nieskończonej tęsknoty w kimkolwiek, kto zdoła je spostrzec.Źródło: Agnieszka Matusiak, W kręgu secesji ukraińskiej: wybrane problemy poetyki twórczości pisarzy "Młodej Muzy", Wrocław 2006, s. 96.
Wyjaśnij, jaką rolę odgrywa muzyka w królestwie romantyzmu.
Walc kwiatów
Wyszukaj w dowolnym źródle i wysłuchaj utworu Piotra Czajkowskiego Walc kwiatów ze suity Dziadek do orzechów.
Opisz swoje uczucia po wysłuchaniu Walca kwiatów.
Znajdź w dowolnym źródle informacje o Walcu kwiatów. Sporządź krótką notatkę.
Napisz, w jakich okolicznościach używasz sformułowania twardy orzech do zgryzienia. Zastosuj je w odniesieniu do konkretnej sytuacji życia codziennego.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji.
Słowa klucze: Ernst T.A. Hoffmann, Dziadek do orzechów, baśń romantyczna, balet, muzyka epoki romantyzmu.