Ubiór w Grecji i Rzymie
Wprowadzenie
omawiać uwarunkowania geograficzne, klimatyczne i gospodarcze, kształtujące ubiór w poszczególnych kulturach antycznych
charakteryzować różnorodność ubioru na podstawie liczby poziomów piramidy społecznej
nazywać i rozróżniać podstawowe stroje greckie i rzymskie męskie i kobiece
wymieniać elementy stroju żołnierskiego, aktorskiego i cechy charakterystyczne ubioru gladiatora
opisywać przyczyny profesjonalizacji ubioru
charakteryzować cechy ubioru elity i władców
wykazywać ciągłość tradycji w strojach elity i władców oraz świadome nawiązania w stroju ceremonialnym
wskazywać podstawowe różnice między strojem antycznym a współczesnym
Co na siebie włożyć?
Ubrania, obuwie i prosta biżuteria były często głównym dobytkiem przeciętnego Greka czy Rzymianina. Choć ze strojem antycznym utożsamiamy pewne konkretne rodzaju ubioru (chitonchiton i chlamidęchlamidę z Grecją, tunikętunikę i togętogę z Rzymem), trzeba pamiętać, że choć stroje takie rzeczywiście w obu kulturach noszono, nie nosili ich wszyscy mieszkańcy świata antycznego, ale elementy ubioru były bardzo zróżnicowane. Tylko najzamożniejszych stać było na wiele drogich szat, natomiast większość ludności nosiła proste, tanie elementy odzieży.
Ze względu na specyfikę klimatu śródziemnomorskiego (upalne i suche lata, deszczowe i wietrzne, ale rzadko mroźne zimy) ubierano się w sposób przewiewny i nie mnożono warstw odzieży ponad potrzebę. Ubrania zarówno greckie, jak i rzymskie można podzielić na dwie kategorie: nakładane przez głowę (jak tuniki i chitony) i narzucane (takie, którymi się owijano, często dzisiaj nazywane płaszczami, ale trzeba pamiętać, że miały formę prostych płatów materiału, które upinano na ramieniu). Oba rodzaje zakładano często na gołe ciało.
W przeciwieństwie do dzisiejszej odzieży starożytni rzadko tylko nosili bieliznę (choć kobiece stroje kąpielowe z pierwowzorem majtek i biustonoszy pojawiły się właśnie w starożytności, a we współczesnej nauce zauważa się częstsze niż kiedyś myślano stosowanie swego rodzaju płóciennych okryć podbrzusza i pośladków, przypominających majtki), nie znali też spodni (które co najwyżej mogli kojarzyć z barbarzyńcami ze stepów euroazjatyckich lub Azji Środkowej i zaczęli nosić na północy cesarstwa dopiero od II w. n.e.) bądź spódnic. Ubrania upinano, przepasywano, spinano, ale nie zapinano na guziki, w tym okresie nieznane, zamiast których stosowano brosze i agrafy (fibulefibule). Nie licząc żołnierzy, nie tworzono strojów ze skóry. Nie znano skomplikowanych krojów, a nawet najbardziej uroczysta i ceremonialna odzież tworzona była z mniejszych lub większych (aż po kilkumetrowe) kawałków materiału, które odpowiedni układano. Znacznie więcej czasu poświęcano wobec tego na układanie takiego stroju – plisowanie, układanie falban, drapowanie (czyli układanie, zbieranie w fałdy).
Dbano o wygodę ubioru, choć należy podkreślić, że warstwy wyższe nosiły (zwłaszcza w Rzymie) ubiór, który wymagał pomocy przy założeniu, i nie pozwalał na zupełną swobodę ruchu, a tym bardziej wykonywanie pracy. W miarę, jak społeczności antyczne stawały się coraz bardziej wewnętrznie złożone, gdy chodzi o występowanie grup i klas społecznych, wyspecjalizowanych zawodów i funkcji, strój stawał się coraz bardziej wyróżnikiem poszczególnych ról społecznych. Ubiór różnicowano ze względu na płeć, wiek, zamożność, pełnione ceremonialne funkcje. Pewne kolory i rodzaje rezerwowano wyłącznie do stanowiska albo wykonywania funkcji ceremonialnych (kapłana, władcy, wodza, urzędnika, sędziego i tym podobne). Pewne okazje życia społecznego i prywatnego wymagały specyficznego stroju (pogrzeby, uroczystości ślubne). Różnice dodatkowo podkreślano biżuterią i fryzurą.
Materiałami najczęściej używanymi były wełna i len, a tylko najbogatsi byli w stanie pozwolić sobie na ubrania z jedwabiu i bisiorubisioru (jedwabiu morskiego). Większość ludzi nosiła materiały w ich naturalnym kolorze, choć ubiór kobiecy był częściej złożony z materiału barwionego. Wyższe grupy społeczne stać było na ubrania barwione i zwłaszcza w Rzymie rozwinięty był rynek produkcji i sprzedaży zarówno materiałów jak i odzieży. Cenne i pieczołowicie wykonane tkaniny importowano nierzadko z bardzo daleka. W bogatszych domach do przechowywania, utrzymywania i czyszczenia odzieży, nawet ubierania, posiadano specjalnych niewolników.
Mimo celowego nawiązywania do tradycji, moda nigdy nie była niezmienna, ulegano wpływom kulturowym i wzorowano się na autorytetach w dziedzinie stroju (dla jednych mógł być to cesarz rzymski, dla innych słynny sportowiec). Dotyczyło to także uczesania i zarostu. Zafascynowany Grecją cesarz Hadrian wprowadził modę na posiadanie obfitej, ale równo przystrzyżonej brody, podczas gdy wcześniejsi cesarze nie nosili zarostu zgodnie z dawniejszą rzymską tradycją.
Garderoba Greka i Greczynki, Rzymianina i Rzymianki
Zapoznaj się z mapą interaktywną, w której zaprezentowano wybrane, charakterystyczne elementy ubioru kojarzone z terenami starożytnej Grecji i Rzymu.
Po zapoznaniu się z mapą wykonaj polecenia.
![Mapa przedstawia tereny starożytnej Grecji i Rzymu. W prawym, górnym rogu znajduje się legenda mapy - na pomarańczowo zaznaczono tereny starożytnej Grecji, a na zielono - starożytnego Rzymu. Czarnym napisem z kropką zaznaczono miasta, a szarą linią - rzeki. Po prawej stronie znajduje się panel boczny z tytułem mapy: Typy ubiorów w starożytnej Grecji i Rzymie oraz są wypisane nazwy poszczególnych elementów ubioru. Pierwsza na liście znajduje się toga. Pochodzi ze starożytnego Rzymu. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Główna szata wierzchnia, noszona w sytuacjach uroczystych lub w prostszej wersji podczas publicznego pojawienia się. Pod tekstem umieszczono ilustrację trzech osób ubranych w togi. Są to długie do kostek, obszerne szaty przełożone przez ramię. Następne hasło to tunika. Pochodzi ze starożytnego Rzymu. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Najpowszechniejsza szata noszona pod togę lub jako jedyny strój, różnej długości, ale najczęściej sięgająca kolan lub dłuższa. Pod tekstem umieszczono ilustrację przedstawiającą mężczyznę ubranego w białą szatę z krótkimi rękawami, sięgającą do kolan, przewiązaną w pasie. Kolejne hasło to Caligae [czytaj: kalige]. Pochodzą ze starożytnego Rzymu. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Sandały wojskowe. Pod tekstem umieszczono ilustrację przedstawiającą rekonstrukcję sandałów wojskowych. Są to skórzane, brązowe buty z cienką podeszwą, składające się z cienkich pasków, sięgających za kostkę. Kolejne hasło to sagum. Pochodzi ze starożytnego Rzymu. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Szata wierzchnia, rodzaj prostego płaszcza. Pod tekstem umieszczono ilustrację przedstawiającą mężczyznę ubranego w sagum. Jest to szata w kształcie litery A, sięgająca przed kolano, a rękawy sięgają przed łokieć. Kolejne hasło to Pallium. Pochodzi ze starożytnego Rzymu. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Prosty narzucany płaszcz, prostokątny materiał upinany na ramieniu fibulą. Kolejne hasło to Soleae [czytaj: solee]. Pochodzą ze starożytnego Rzymu. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Codzienne sandały, nakładane na bosą stopę. Pod tekstem umieszczono zdjęcie przedstawiające współczesną rekonstrukcję tego obuwia. Są to sandały złożone z cienkiej, skórzanej podeszwy, oraz przywiązanych do niej rzemyków. Rzemyki przechodzą między dużym palcem u stopy a drugim oraz są zawiązane na supeł, oplatając się na nodze. Kolejne hasło to Calceae [czytaj: kalcee]. Pochodzą ze starożytnego Rzymu. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Buty skórzane, codzienne lub uroczyste, ze skóry naturalnej albo barwionej. Pod tekstem umieszczono zdjęcie przedstawiające współczesną rekonstrukcję tego obuwia. Jest to but z czarnej skóry, o cienkiej podeszwie, w większości obudowany, jednak zawiera otwory w kształcie okręgów. Kolejne hasło to Peplos. Pochodzi ze starożytnej Grecji. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Kobiecy strój pokrewny chitonowi, sięgający stóp. Pod tekstem umieszczono zdjęcie przedstawiające rzeźbę kobiety ubranej w peplos, prawdopodobnie bogini Afrodyty, z około piątego wieku przed naszą erą. Kobieta ma na sobie długą, zwiewną szatę, która jest szersza i bardziej luźna na wysokości torsu. Z boków, pod rękoma materiał nisko opada. Na rękawach znajdują się falowane linie. Kolejne hasło to himation. Pochodzi ze starożytnej Grecji. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Prosty płaszcz, który noszono jako długi kawałek materiału, którym owijano ciało. Pod tekstem umieszczono grafikę postaci ubranej w himation. Jest to długa szata, bardzo luźna, z opadającym w kształt fali materiałem. Jest ona zawieszona na ramionach, tak, że ręce są odkryte. Kolejne hasło to chiton. Pochodzi ze starożytnej Grecji. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Lekka szata lniana lub wełniana. Pod tekstem umieszczono ilustrację przedstawiającą kobietę ubraną w chiton. Jest to zielona szata, długa aż do stóp. Część górna, na torsie jest luźniejsza. Na ramionach szata jest spięta zapinkami. Kolejne hasło to chlamida. Pochodzi ze starożytnej Grecji. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Lekka szata, lekki materiał prostokątny w kształcie, spięty na ramieniu. Kolejne hasło to petasos. Pochodzi ze starożytnej Grecji. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Kapelusz podróżny z szerokim rondem. Pod tekstem umieszczono ilustrację mężczyzny w płaskim kapeluszu z okrągłym, średniej wielkości rondem. Ostatnie hasło to chlajna. Pochodzi ze starożytnej Grecji. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Inaczej himation.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1US36RS4UK79/1755851114/2IWIFBBlxDH9juQAxYXmT4FPPc3wfuAu.jpg)
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DOPp2VDo7
Mapa przedstawia tereny starożytnej Grecji i Rzymu. W prawym, górnym rogu znajduje się legenda mapy - na pomarańczowo zaznaczono tereny starożytnej Grecji, a na zielono - starożytnego Rzymu. Czarnym napisem z kropką zaznaczono miasta, a szarą linią - rzeki. Po prawej stronie znajduje się panel boczny z tytułem mapy: Typy ubiorów w starożytnej Grecji i Rzymie oraz są wypisane nazwy poszczególnych elementów ubioru. Pierwsza na liście znajduje się toga. Pochodzi ze starożytnego Rzymu. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Główna szata wierzchnia, noszona w sytuacjach uroczystych lub w prostszej wersji podczas publicznego pojawienia się. Pod tekstem umieszczono ilustrację trzech osób ubranych w togi. Są to długie do kostek, obszerne szaty przełożone przez ramię. Następne hasło to tunika. Pochodzi ze starożytnego Rzymu. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Najpowszechniejsza szata noszona pod togę lub jako jedyny strój, różnej długości, ale najczęściej sięgająca kolan lub dłuższa. Pod tekstem umieszczono ilustrację przedstawiającą mężczyznę ubranego w białą szatę z krótkimi rękawami, sięgającą do kolan, przewiązaną w pasie. Kolejne hasło to Caligae [czytaj: kalige]. Pochodzą ze starożytnego Rzymu. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Sandały wojskowe. Pod tekstem umieszczono ilustrację przedstawiającą rekonstrukcję sandałów wojskowych. Są to skórzane, brązowe buty z cienką podeszwą, składające się z cienkich pasków, sięgających za kostkę. Kolejne hasło to sagum. Pochodzi ze starożytnego Rzymu. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Szata wierzchnia, rodzaj prostego płaszcza. Pod tekstem umieszczono ilustrację przedstawiającą mężczyznę ubranego w sagum. Jest to szata w kształcie litery A, sięgająca przed kolano, a rękawy sięgają przed łokieć. Kolejne hasło to Pallium. Pochodzi ze starożytnego Rzymu. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Prosty narzucany płaszcz, prostokątny materiał upinany na ramieniu fibulą. Kolejne hasło to Soleae [czytaj: solee]. Pochodzą ze starożytnego Rzymu. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Codzienne sandały, nakładane na bosą stopę. Pod tekstem umieszczono zdjęcie przedstawiające współczesną rekonstrukcję tego obuwia. Są to sandały złożone z cienkiej, skórzanej podeszwy, oraz przywiązanych do niej rzemyków. Rzemyki przechodzą między dużym palcem u stopy a drugim oraz są zawiązane na supeł, oplatając się na nodze. Kolejne hasło to Calceae [czytaj: kalcee]. Pochodzą ze starożytnego Rzymu. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Buty skórzane, codzienne lub uroczyste, ze skóry naturalnej albo barwionej. Pod tekstem umieszczono zdjęcie przedstawiające współczesną rekonstrukcję tego obuwia. Jest to but z czarnej skóry, o cienkiej podeszwie, w większości obudowany, jednak zawiera otwory w kształcie okręgów. Kolejne hasło to Peplos. Pochodzi ze starożytnej Grecji. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Kobiecy strój pokrewny chitonowi, sięgający stóp. Pod tekstem umieszczono zdjęcie przedstawiające rzeźbę kobiety ubranej w peplos, prawdopodobnie bogini Afrodyty, z około piątego wieku przed naszą erą. Kobieta ma na sobie długą, zwiewną szatę, która jest szersza i bardziej luźna na wysokości torsu. Z boków, pod rękoma materiał nisko opada. Na rękawach znajdują się falowane linie. Kolejne hasło to himation. Pochodzi ze starożytnej Grecji. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Prosty płaszcz, który noszono jako długi kawałek materiału, którym owijano ciało. Pod tekstem umieszczono grafikę postaci ubranej w himation. Jest to długa szata, bardzo luźna, z opadającym w kształt fali materiałem. Jest ona zawieszona na ramionach, tak, że ręce są odkryte. Kolejne hasło to chiton. Pochodzi ze starożytnej Grecji. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Lekka szata lniana lub wełniana. Pod tekstem umieszczono ilustrację przedstawiającą kobietę ubraną w chiton. Jest to zielona szata, długa aż do stóp. Część górna, na torsie jest luźniejsza. Na ramionach szata jest spięta zapinkami. Kolejne hasło to chlamida. Pochodzi ze starożytnej Grecji. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Lekka szata, lekki materiał prostokątny w kształcie, spięty na ramieniu. Kolejne hasło to petasos. Pochodzi ze starożytnej Grecji. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Kapelusz podróżny z szerokim rondem. Pod tekstem umieszczono ilustrację mężczyzny w płaskim kapeluszu z okrągłym, średniej wielkości rondem. Ostatnie hasło to chlajna. Pochodzi ze starożytnej Grecji. Po kliknięciu w hasło, na panelu bocznym pojawia się następujący tekst: Inaczej himation.
Wymień rodzaje prostych płaszczy noszonych przez starożytnych Greków i Rzymian. Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
Podaj nazwy ubiorów starożytnych Rzymian. Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
Wymień rodzaje szat występujących w starożytnej Grecji. Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
Najbardziej typowym elementem greckiego ubioru pozostawał chiton, szata lekka i przewiewna, z reguły lniana lub wełniana. W najdawniejszej historii Grecji sięgała ona kostek, potem nad kolana (dłuższe chitony nosili dostojnicy, kapłani i opiekunowie świątyń, starsi mężczyźni oraz niezależnie od wieku - kobiety). Kobiece chitony zakładano tak, że górną część wywijano (odkładano) do zewnątrz, przez co górna część ciała okryta była podwójną warstwą materiału.
Odzieżą zewnętrzną, ale często noszoną bez chitonu pod spodem była chlamida – umownie dzisiaj nazywana płaszczem. Był to wydłużony, prostokątny materiał wełniany, naturalnie spinany fibulą na ramieniu lub na szyi. Dolny bok materiału zaczęto w okresie hellenistycznym zaokrąglać i ta moda przyjęła się na resztę antku. Chlamidy podczas odpoczynku można było używać jak koca i często tak robiono. Był to strój żołnierzy i podróżnych, stosowano go podczas jazdy konnej. Nie mniej popularny był w tej kategorii himation - zwany też chlajną duży, prosty narzucany płaszcz, a właściwie prostokątny materiał upinany na ramieniu fibulą, noszony na gołym ciele albo na chitonie. Himation w okresie klasycznym bywał większy od dawnej, zwykłej chlajny, owijano nim całe ciało, układając falbany, a koniec zarzucano na ramię. W takiej formie stał się symbolicznym strojem filozofów.
Kobiety nosiły z kolei peplos - pokrewny chitonowi, ale dłuższy strój, który na zewnątrz optycznie sięgał od szyi do stóp. Prostokątną tkaniną, z reguły z cienkiej wełny, owijano ciało, na obu ramionach upinano, a górną nadmiarową część wywijano do dołu, tak aby sięgała talii lub bioder. Często peplos w talii przepasano, a dla ozdoby układano w falbany. Już w okresie hellenistycznym zamiast peplosa kobiety zaczęły nosić odzież bardziej przypominającą himation, ale nadal w zimniejszych miesiącach i przez cały rok na wsi peplos pozostał codziennym strojem kobiecym.
Kolejnym przykładem odzieży zewnętrznej były nakrycia głowy, które były bardzo ważnym elementem ubioru ze względu na położenie geograficzne państw‑miast. Wyróżnić można nakrycia głowy dla kobiet oraz mężczyzn. Z kobiecych nakryć głowy wyróżnić można... peplos, który miał dwojaką funkcję - pełnił funkcję szaty, ale również służył do zakrywania włosów. Kolejnym przykładem jest kyniska - czyli rodzaj chusty, którym zasłaniano włosy i twarz. Z męskich nakryć głowy wyróżnić można pilos, petasos i kausia [czytaj: kausja]. Pilos to czapka, która miała formę lekkiego kapelusza bez daszka. Petasos to charakterystyczny kapelusz o szerokich brzegach, które zapewniały ochronę przed słońcem i deszczem. Był szczególnie popularny wśród podróżników i pasterzy. Ostatnie z wymienionych nakryć głowy (kausia) [czytaj: kausja] jest przykładem tradycyjnego ubioru powiązanego z Macedonią.
Obuwie w starożytnej Grecji nie było zbyt popularne. Istniały warstwy (szczególnie z nizin społecznych), które chodziły boso lub prostych sandałach (sandalia). Obuwie popularne było wśród aktorów (kothornos) [czytaj: kotornos], sportowców (endromis), robotników i niewolników (krepis). Kothornos [czytaj: kotornos] to było obuwie jak sama nazwa wskazuje - wysokie, na koturnach. Miały za zadanie zwiększyć wzrost aktora. Endromis to lekkie buty, które zapewniać miały komfort i mobilność. Krepis to obuwie najprostsze, wykonywane były z tanich, nietrwałych materiałów.
Rzymianie, którzy część elementów odzieży przejęli od Etrusków, a potem wzorowali się na Grekach, w tym zwłaszcza na swoich sąsiadach z południa Półwyspu Apenińskiego, nosili odpowiednik himationu, nazywany pallium (kobieca wersja to palla). Tym niemniej jako element zasadniczy odzienia wierzchniego już od czasów wpływów Etrusków na Lacjum zaczęli nosić togę, która z czasem i bardzo zwiększyła rozmiary, i skomplikowano sposoby układania materiału na ubieranym mężczyźnie. Przez cały okres znanej nam historii rzymskiej była wyróżnikiem obywateli. Duży prostokątny, a potem rombowy lub częściej półkolisty w kształcie płat materiału, w późnej republice i okresie cesarstwa osiągał znaczne wymiary (aż do 5 x 3 m). Okrywano nim całą postać dwukrotnie przerzucając przez lewe ramię, za pierwszym razem przerzucając pod prawą ręką, ale zostawiano prawe ramię i prawą rękę odsłonięte. Całość układano w liczne falbany. Najbardziej typowa była toga biała, ale obywatele ubożsi nosili togi w ciemnych, naturalnych kolorach niebarwionej wełny. Na specjalne okoliczności lub ze względu na wysokie funkcje zakładano specjalne, zdobione togi o innych kolorach. Z tego względu toga stała się elementem wyróżniającym.
Pod togę często zakładano tunikę, która była jednak noszona często bez okrycia wierzchniego albo z innym luźno narzuconym i upiętym płaszczem. Był to właściwie rzymski odpowiednik chitonu, wełniany ubiór noszony najbliżej ciała: szata z cienkiej wełny, z reguły prosta i z krótkimi rękawami lub bez rękawów, sięgająca ud albo kolan, czasem jeszcze dłuższa. Mogła być przepasana. Na specjalne okazje lub w związku z pełnionymi funkcjami noszono tuniki specjalnego kroju, nierzadko bogato zdobione.
Ponieważ nie wszyscy mieszkańcy państwa rzymskiego byli obywatelami, trzeba pamiętać, że toga nie była strojem dopuszczonym dla wszystkich. Tunika w różnych formach i kształtach była bardziej powszechna – na Rzymian mówiono tunicatus populus [czytaj: tunikatus populus] (z łacińskiego: „lud tunikowy”). W razie potrzeby na tunikę narzucano różnego rodzaju okrycia, z których popularnym było na przykład sagumsagum.
Strój uzupełniały noszone w sytuacjach mniej oficjalnych sandały (soleae) [czytaj: solee] albo odpowiedniki wsuwanych pantofli, a w sytuacjach bardziej uroczystych i poza domem buty z cholewami (calcei) [czytaj: kalcei]. Nie tylko żołnierze nosili wygodne sandały wycinane z jednego kawałka skóry, z przytwierdzoną ćwiekami skórzaną podeszwą (caligaecaligae). [czytaj: kalige].
Greckie i rzymskie ubrania, zwłaszcza wierzchnie, spinano zazwyczaj na prawym ramieniu ozdobną broszką (zapinką) nazywaną fibulą. Podłużna w kształcie przypominającym łuk albo agrafę, była elementem typowym, ale mogła być bardzo bogato zdobiona. Podboje rzymskie spopularyzowały ją w całym terenie Imperium Rzymskiego od Brytanii po Egipt.
Aktor grecki, gladiator rzymski
Aktorzy greccy podczas przedstawień nosili stroje konwencjonalne, które generalnie nie odpowiadały temu, co widownia znała z ulicy i agory (rynku) swojego miasta. Aktorzy grający w tragediach nosili dłuższe niż na co dzień chitony w intensywnych barwach, w dodatku z długimi rękawami i geometrycznymi zdobieniami, z narzuconym himationem lub chlamidą. Do tego nieodzownym elementem ubioru były buty z koturnami oraz maska. Aktorzy komediowi musieli wyglądać karykaturalnie, stąd ich maski miały szczególnie wykrzywione rysy, odzież wypychano, chitony skracano aż do przesady, dodawano garb, eksponowano genitalia. Dopiero w późniejszym antyku zaczęto naśladować kulturę materialną i stroje życia współczesnego.
Rzymscy gladiatorzy nosili stroje pozwalające i wyeksponować ich siłę fizyczną, i odróżnić poszczególne rodzaje. Wyróżnikiem było ich uzbrojenie:
sieciarz (retiarius, od rete, retis, sieć) – walczył z siecią i trójzębem;
Trak – z okrągłą tarczą (parmulą) i sierpowatym nożem (sica) [czytaj: sjika];
Samnita – z hełmem, długą tarczą, krótkim mieczem;
hoplomach – mający przypominać hoplitę greckiego. Uzbrojenie hoplitów składało się z włóczni, miecza, okrągłej lub owalnej tarczy, metalowego hełmu, pancerza oraz nagolennic;
myrmilion – gladiator z galijskim hełmem z rybą;
pętlarz (laquearius) [czytaj: lakwearius] od: łac. laqueus [czyt. lakweus] – walczący z pętlą przypominającą lasso i ze sztyletem;
pięściarz (caestus) [czytaj: cestus] – walczący rzemieniem zapaśniczym; pięściarze owijali rękę i przedramię rzemieniem z wołowej skóry, w celu ochrony i zwiększenia mocy ciosów.
dimacherus - walczący dwoma mieczami;
Stroje urzędników, władców i elity
W antycznej Grecji specyficzny strój przysługiwał władcom, kapłanom, a niektóre kategorie ludności wręcz musiały nosić określony ubiór. Efebowie, czyli mężczyźni w wieku 18‑20 lat, ubierali się w czarną chlamidę i szeroki kapelusz podróżny, tak zwany petasos.
Cesarze rzymscy pokazywali się w pierwszych wiekach cesarstwa publicznie albo w stroju obywatelskim, albo wojskowym. Każda z wersji była dostosowana do okazji. O ile strój obywatelski z togą miał pokazać władcę jako pierwszego z obywateli (często była to biała toga z szerokim purpurowym pasem, ale czasem dawny strój imperatora – czyli tunika i toga w całości purpurowe i zdobione złotym haftem), o tyle strój wojskowy pokazywał cesarza jako najważniejszego z wodzów, imperatora. Tylko cesarzowi przysługiwał płaszcz sagum (inaczej paludamentum) o kolorze purpurowym, a purpurapurpura z czasem stała się kolorem zarezerwowanym wyłącznie dla władcy.
W społeczeństwie rzymskim toga była elementem odzieży widocznie odróżniającym i ustalającym hierarchię. Warto zapamiętać zwłaszcza poniższe specjalne rodzaje togi (te noszone były niemal zawsze na tunikę):
toga praetexta [czytaj: preteksta]- biała ale z szerokim pasem purpurowym blisko obrzeża, przysługiwała urzędnikom państwa rzymskiego (konsulom, pretorom i tym podobne), członkom kolegiów kapłańskich (pontyfikom, augurom i tym podobne), dzieciom obywateli do 16 roku życia (dziewczynkom do wyjścia za mąż)
toga alba – zwana męską, przysługiwała obywatelom, ale nosili ją także senatorowie
toga pulla – barwiona na ciemne kolory, noszona była podczas uroczystości pogrzebowych obywateli rzymskich i podczas okresu żałoby, ale nie później; zgodnie ze zwyczajem, jeśli żałobnik nosił podczas tego okresu togę praetexta, musiał wywinąć ją na lewą stronę, by zakryć purpurowy pas na obrzeżu
toga candida [czytaj: kandida] – pobielana kredą, co dawało najbielszy efekt ze wszystkich wierzchnich rzymskich ubrań, noszona była przez osoby kandydujące na urzędy państwowe (stąd słowo kandydat)
toga picta [czytaj: pikta]– w całości intensywnie purpurowa i zdobiona złotym haftem, przysługiwała tryumfatorom podczas tryumfu, a w okresie cesarstwa – cesarzowi rzymskiemu. Zakładano ją na tunica palmata [czytaj: tunika palmata]– podobną w kolorze i zdobioną złotym wzorem w palmy. W świecie rzymskim był to najwyższy stopień dostojeństwa stroju, w świetle tradycji rzymskiej w początkach Rzymu przysługujący królom.
tunica angusticlava [czytaj: tunika angustiklawa] – z wąskim pasem purpurowym, widocznym podczas noszenia, przysługiwała wysokiej w pozycji społecznej grupie ekwitów (którzy ustępowali w randze jedynie senatorom)
tunica laticlava [czytaj: tunica laticlava]– z szerokim pasem purpurowym, przysługiwała senatorom
tunica picta [czytaj: tunika pikta]– haftowana, przysługująca niektórym kapłanom
Zapoznaj się ze strojem rzymskiego tryumfatora i wykonaj polecenia.
![Ilustracja interaktywna przedstawia rysunkową wizualizację uroczystego stroju rzymskiego tryumfatora. Z lewej strony postać tryumfatora, z prawej pasek boczny z hasłami, po kliknięciu wybranego wyświetli się informacja dodatkowa. Mężczyzna ubrany jest w purpurową tunica palmata [czytaj: tunika palmata] ze wzorem w złote palmy, na którą narzuconą ma toga picta [czytaj: toga pikta] - mocno purpurową szatę z gwiaździstym wzorem. Na szyi wisi srebrna bulla. W dłoniach trzyma symbole władzy - gałązkę oliwną oraz figurę rzymskiego orła. Na nogach wiązane sandały. Po kliknięciu na nazwę Tunica palmata [czytaj: tunika palmata] podświetli się ona na torsie mężczyzny i wyświetla się informacja dodatkowa: Purpurowa i zdobiona wzorem w palmy, zakładana pod togę tryumfatorów. Gałązki palmowe były widocznym symbolem zwycięstwa, dlatego zdobiły tryumfatora jako zwycięzcę wojennego. Po kliknięciu na Toga picta [czytaj: toga pikta] podświetli się ona na ciele mężczyzny i wyświetli się informacja dodatkowa: Intensywnie purpurowa i zdobiona złotym haftem, ta forma togi była najuroczystsza. Tradycyjnie była strojem królewskim, wcześniej obecnym w tradycji etruskiej. Po kliknięciu na hasło Kolor purpurowy wyświetli się informacja dodatkowa: Kolor purpurowy, w kosztowny sposób wytwarzany z mięczaków murex [czytaj: mureks], zastrzeżony był tylko dla tryumfatorów, a potem cesarzy. Po kliknięciu na hasło Vestis triumphalis [czytaj: westis triumfalis] wyświetli się informacja dodatkowa: Dosłownie ‘szata tryumfalna’, łączna nazwa całego stroju tryumfatora. Po kliknięciu na hasło: Calceus patricius [czytaj: kalceus patricius] podświetli się obuwie i wyświetli się informacja dodatkowa: Obuwie patrycjuszowskie, wywodzące się z tradycji jazdy królewskiej, były najuroczystszym obuwiem i niezbędnym uzupełnieniem stroju. Po kliknięciu na hasło Bulla podświetli się ona na postaci w formie naszyjnika i wyświetli się informacja dodatkowa: Wykonany ze złota amulet noszony podczas tryumfu. Po kliknięciu na hasło Symbole władzy podświetlą się symbole trzymane w dłoniach - gałązka oliwna i figurka orła.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1KC8C27XRKVS/1765446699/9789TBSFT16OJGHGJ2SPN18NFCANHEL6.png)
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DOPp2VDo7
Odpowiedz na pytanie. Czym różni się stój tryumfatora od stroju innych rzymskich urzędników? Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
Odpowiedz na pytanie. Co symbolizowały gałązki palmowe? Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
W okresie republiki rzymskiej odbyło się ponad 200 tryumfów wielkich wodzów po wygranych kampaniach. Przypadły w udziale np. Lucjuszowi Emiliuszowi Paulusowi, Gajuszowi Mariuszowi, Lucjuszowi Korneliuszowi Sulli, Gnejuszowi Pompejuszowi, Gajuszowi Juliuszowi Cezarowi, Oktawianowi. Gdy Rzym stał się cesarstwem, idea tryumfu i uprawnienia do niego przekształciły się. Komu przysługiwał w tym okresie strój tryumfatora i odbywanie tryumfu? Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
Kobiety nosiły specjalne tuniki podczas uroczystości ślubnych, a przedstawicielki elity również zaznaczały swój statut purpurowym lub złotym pasem.
Elementem dodającym dostojeństwa i odzwierciedlającym pozycję społeczną były także buty i stąd niektóre ich rodzaje rezerwowano dla dostojników (urzędnicy i senatorowie z rodów patrycjuszowskich – i tylko oni – mogli nosić buty cholewkowe z czerwonej skóry). Patrycjusze nosili dodatkowe elementy przysługujące tylko im, jak pierścień, srebrne dyski noszone na torsie i inne elementy, nawiązujące do dawniejszego stroju jazdy.
Scharakteryzuj antyczny strój dziecięcy i młodzieżowy.
Odpowiedz na pytanie: jakie znaczenie miała dla Rzymian toga i dlaczego wyszła z użycia?
Odpowiedz na pytanie, w jaki sposób zapinano długie luźne szaty?
Ćwiczenia
Test wiedzy z zakresu ubioru w starożytnej Grecji i Rzymie
Ułóż puzzle, a następnie uzupełnij nazwy poszczególnych elementów ubioru uroczystego stroju tryumfatora.
Toga to jeden z bardziej charakterystycznych strojów starożytnego Rzymu. Wyjaśnij, dlaczego Twoim zdaniem zrezygnowano z noszenia jej? Odpowiedz na pytanie, czy toga jako ubiór przetrwała do dzisiejszych czasów? Jeżeli tak, to wymień przynajmniej trzy profesje, w których nosi się togę.
1. Hoplomach, 2. Dimacherus, 3. Caestus, 4. Myrmilion – gladiator z galijskim hełmem z rybą.
1. Hoplomach, 2. Dimacherus, 3. Caestus, 4. Myrmilion - walczący dwoma mieczami.
1. Hoplomach, 2. Dimacherus, 3. Caestus, 4. Myrmilion - walczący rzemieniem zapaśniczym.
W starożytności rzadko noszono bieliznę. Wyjątkiem były zawody sportowe, w których występowały kobiety. Wymień elementy kobiecej bielizny sportowej w języku łacińskim oraz podaj ich funkcje.
Słownik pojęć
Bardzo drogi i luksusowy materiał starożytny, wytwarzany z jedwabistych nici, którymi niektóre małże śródziemnomorskie (na przykład szołdra), zwłaszcza na południowych wybrzeżach Italii przyczepiały się do podłoża. Wytwarzany ogromnym kosztem materiał miał niezwykłą połyskliwość i jasne pastelowe kolory, był też bardzo cienki.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DOPp2VDo7
Nagranie przedstawia wymowę słowa caliga, caligae w języku łacińskim.
(z łaciny: caliga, caligae f.), [czytaj: kalige]. Typowe rzymskie obuwie żołnierskie, rodzaj skórzanych sandałów, wycinanych z jednego kawałka skóry, najczęściej bydlęcej, z dodatkowo zamocowaną kilkuwarstwową, mocną, skórzaną podeszwą. Ich największą zaletą była przewiewność i wytrzymałość, dzięki czemu były zdatne do wielokilometrowego marszu.
Najpopularniejsza szata grecka, lekka i przewiewna, z reguły lniana lub wełniana. W najdawniejszej historii Grecji sięgała kostek, potem nad kolana (dłuższe chitony nosili dostojnicy i kobiety). Zszywany po bokach materiał na ramionach spinano fibulami. Dla ozdoby chitony plisowano lub drapowano (układano w falbany).
Grecka szata wierzchnia, noszona w podróży pieszej i konnej. Wydłużony, prostokątny materiał wełniany, spinany fibulą na ramieniu lub na szyi. Dolny bok materiału zaczęto w okresie hellenistycznym (czasy po Aleksandrze Wielkim) zaokrąglać na rogach, z wygody i dla dekoracji.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DOPp2VDo7
Nagranie przedstawia wymowę słowa fibula, fibulae w języku łacińskim.
(z łaciny fibula,-ae f.); ozdobna spinka (brosza), często podłużna i zdobiona, którą upinano płaszcze i inne elementy ubioru; była bardzo ważnym elementem uzupełniającym strój, ponieważ generalnie aż do średniowiecza nie stosowano guzików. Fibule wytwarzano z metali (zwykłe z brązu, luksusowe ze srebra lub złota), ale dodatkowo często dodawano ornamenty, na przykład kolorową emalią.
Zwany też chlajną, starożytny grecki prosty płaszcz, a właściwie prostokątny materiał upinany na ramieniu fibulą, noszony na gołym ciele albo na chitonie. Himation w okresie klasycznym bywał większy od dawnej, zwykłej chlajny, owijano nim całe ciało, układając falbany, a koniec zarzucano na ramię.
Grecki strój kobiecy, używany przez całą starożytność. Na zewnątrz optycznie sięgał od szyi do stóp. Prostokątną tkaniną, z reguły z cienkiej wełny, owijano ciało, na obu ramionach upinano, a górną nadmiarową część wywijano do dołu, tak aby sięgała talii lub bioder. Peplos często bywał przepasany w talii; dla ozdoby układano go w falbany.
Barwnik wytwarzany z małży‑rozkolców (z gatunku murex), początkowo u wybrzeży Fenicji (stąd nazwa purpura tyryjska, od fenickiego miasta Tyr). Barwnik był bardzo drogi, bo do wytworzenia 1 g barwnika potrzeba było prawie 9000 małż. Uzyskiwany kolor miał różne odcienie, od bordowego po głęboko fioletowy. Ze względu na koszty, produkcja purpury była ściśle kontrolowana, a materiały purpurowego koloru zarezerwowane dla władców.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DOPp2VDo7
Nagranie przedstawia wymowę słowa sagum, sagi w języku łacińskim.
(z łaciny sagum,-i n.); inaczej paludamentum. Rzymski półkolisty, długi płaszcz wełniany, spinany na prawym ramieniu fibulą.
Wierzchnia szata męska, noszona przez obywateli rzymskich. Duży prostokątny, a potem rombowy lub częściej półkolisty w kształcie płat materiału, w późnej republice i okresie cesarstwa osiągał znaczne wymiary (aż do 5 x 3 m). Okrywano nim całą postać dwukrotnie przerzucając przez lewe ramię, ale zostawiano prawe ramię i prawą rękę odsłonięte. Całość układano w liczne falbany. Najbardziej typowa była biała, a dla uboższych w ciemnych, naturalnych kolorach niebarwionej wełny. Na specjalne okoliczności lub ze względu na wysokie funkcje zakładano specjalne, zdobione togi o innych kolorach.
Kobiecym odpowiednikiem była tak zwana stola, nieco mniejsza, przepasywana w talii i upinana na ramionach, układana w pionowe falbany.
Rzymski odpowiednik chitonu, wełniany ubiór noszony najbliżej ciała, albo samodzielnie albo pod togę. Szata z cienkiej wełny, z reguły prosta i z krótkimi rękawami, sięgająca ud albo kolan, czasem jeszcze dłuższa. Mogła być przepasana.
Słownik pojęć został opracowany na postawie:
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. K. Kubalska‑Sulkiewicz, M. Bielska‑Łach, A. Manteuffel‑Szarota, Warszawa 2002.
Winniczuk L. (red.), Słownik kultury antycznej, Warszawa 1989.
Notatki ucznia
Galeria
Bibliografia
Arangio‑Ruiz V., Arias P.E., Carcopino J. i inni, W dawnym Rzymie, Wrocław‑Warszawa‑Kraków 1968, s. 81 - 90.
Carcopino J., Życie codzienne w Rzymie, tłum. M. Pąkcińska, Warszawa 1966.
Gabucci A., Rzym. Leksykon – cywilizacje, Warszawa 2010.
Hornblower S., Spawforth A., Eidinow E., The Oxford Classical Dictionary, Oxford 2012.
Ratto S., Grecja. Leksykon – cywilizacje, Warszawa 2011.
Kubalska‑Sulkiewicz K. (red), Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
Winniczuk L., Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1988, s. 537 - 541.
Winniczuk L. (red.), Słownik kultury antycznej, Warszawa 1989.