R6GK4dZcWE7Bf
Obraz przedstawia wnętrze pomieszczenia. Po prawej stronie obrazu, jeden z posłów, Tadeusz Rejtan, leży na podłodze i w geście rozpaczy rozdziera na sobie szaty. Swoim ciałem blokuje drzwi. Po drugiej stronie obrazu stoją posłowie. Jeden z nich wskazuje ręką na drzwi, gdzie stoją rosyjscy żołnierze.

Upadek Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Obraz przedstawia scenę z obrad sejmu rozbiorowego 1773 roku
Źródło: Jan Matejko, Rejtan - upadek Polski, 1866, olej na płótnie, Zamek Królewski w Warszawie, domena publiczna.
RZsODZHZyYXLI
Oś czasu – upadek Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
1764 - 1795 panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego,
1768 - 1772 Konfederacja barska,
1772 pierwszy rozbiór Polski,
3 maja 1791 Konstytucja 3 Maja,
1793 drugi rozbiór Polski,
1795 trzeci rozbiór Polski,
1788 - 1792 obrady Sejmu Wielkiego
Oś czasu – upadek Rzeczypospolitej Obojga Narodów
Źródło: licencja: CC BY 3.0.

Wprowadzenie

Była późna jesień 1797 roku. W Pałacu Marmurowym w ówczesnej stolicy Rosji
– Petersburgu - panowała cisza. Ogromny budynek, cały zbudowany z różnych gatunków drogocennego marmuru, sprowadzanego z najodleglejszych części Europy, zamieszkany był przez jedną osobę – Stanisława Augusta Poniatowskiego. Były król ogromnego, ale słabego państwa – Rzeczypospolitej Obojga Narodów – po likwidacji swojego kraju w 1795 roku zrzekł się korony i na rozkaz carycy Katarzyny II został przewieziony do stolicy Imperium Rosyjskiego. W swojej ostatniej siedzibie stary i opuszczony Poniatowski, zdany na łaskę cesarzowej, poświęcił się pisaniu pamiętników. Czynność ta zajmowała mu całe dnie i nikt ze służby nie śmiał przeszkadzać. Były król chciał przed śmiercią zapisać jak najwięcej, wytłumaczyć się ze swych działań przed następnymi pokoleniami Polaków, zachować w pamięci minione wydarzenia. Pamiętnik stale się rozrastał i liczył już 10 tomów zapisanych drobnym, mało czytelnym pismem. Były król bardzo się spieszył, ponieważ wiedział, że nie zostało mu dużo czasu... Stanisław August Poniatowski, ostatni król Polski, zmarł w Petersburgu trzy lata po utracie swojego państwa, 12 lutego 1798 roku.

RXlqxJDgDYD4l
Nabrzeże Pałacowe w Petersburgu
Źródło: A. Savin, licencja: CC BY-SA 3.0.

Zadanie na rozgrzewkę

Ćwiczenie 1
R19qTOOTGnePl1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000008VSB6v32_0000000K

Sąsiedzi Rzeczypospolitej w XVIII wieku

W XVIII wieku Rzeczpospolita Obojga Narodów otoczona była przez trzech potężnych sąsiadów.
Od wschodu graniczyła z Cesarstwem Rosyjskim, rządzonym przez Katarzynę II.
Na południu znajdowało się rosnące w siłę Cesarstwo Austriackie, w którym panowała cesarzowa Maria Teresaj0000008VSB6v32_000tp001Maria Teresa i jej syn Józef IIj0000008VSB6v32_000tp002Józef II. Od zachodu i północy państwo polsko‑litewskie graniczyło z Prusami. Kraj ten był o wiele mniejszy od Rzeczypospolitej, ale miał olbrzymią armię. Jego władca Fryderyk IIj0000008VSB6v32_000tp003Fryderyk II był najbardziej zainteresowany zagarnięciem części ziem polskich. Chciał w ten sposób powiększyć swój niewielki kraj i poprzez większy pobór do wojska rozbudować armię. Jedynym sąsiadem, który wówczas nie zagrażał polskim granicom, była Turcja.

1
R1dvIr0WKO48l
Rzeczpospolita i jej sąsiedzi w XVIII w.
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY 4.0.

Mapa - Rzeczpospolita i jej sąsiedzi w XVIII wieku

Sąsiedzi Rzeczpospolitej:

  • Austria;

  • Prusy;

  • Rosja;

  • Imperium Osmańskie.

Granice państw:

  • Rzeczpospolita;

  • Prusy i Prusy Wschodnie;

  • Saksonia;

  • Rosja;

  • Austria;

  • Hospodarstwo Mołdawskie;

  • Turcja.

Granice inne:

  • Śląsk;

  • Czechy;

  • Kurlandia i Semigalia.

Rzeczpospolita i jej lenna w 1772 roku:

  • Lębork, Bytów;

  • Kurlandia i Semigalia.

Rzeczpospolita: 730 tys. kmIndeks górny 2, 13,5 mln ludzi, 2,8 mln talarów skarb państwa, 17 tys. żołnierzy;

Prusy: 159 tys. kmIndeks górny 2, 4,9 mln ludzi, 23 mln skarb państwa, 195 tys. żołnierzy;

Rosja: 4400 tys. kmIndeks górny 2, 27 mln ludzi, 27 mln skarb państwa, 350 tys. żołnierzy;

Austria: 530 tys. kmIndeks górny 2, 17 mln ludzi, 40 mln skarb państwa, 184 tys. żołnierzy.

Ćwiczenie 2

Rzeczpospolita graniczyła w XVIII wieku zaledwie z czterema państwami.
Wypisz te państwa.

R14hV9Jkalocm
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
j0000008VSB6v32_000tp001
j0000008VSB6v32_000tp002
j0000008VSB6v32_000tp003
j0000008VSB6v32_0000001O

Pierwszy rozbiór Polski 1772 roku

Stanisław August Poniatowski został w 1764 roku władcą Rzeczypospolitej dzięki poparciu Rosji. Cesarzowa Katarzyna IIj0000008VSB6v32_000tp004Katarzyna II sądziła, że nowy król będzie jej zupełnie uległy. Król Stanisław August Poniatowski od początku rządów starał się wzmacniać swoje państwo.
Nie podobało się to Katarzynie II, która przy pomocy swojego ambasadoraj0000008VSB6v32_000tp005ambasadora, rezydującego w Warszawie, podburzała szlachtę przeciw proponowanym przez nowego króla reformom. W kraju na stałe przebywały wojska rosyjskie, którym
nie mogła się przeciwstawić niewielka i źle wyszkolona armia Rzeczypospolitej.

Podczas sejmów Rosjanie stosowali przekupstwo, a wobec opornych Polaków i Litwinów uciekali się do przemocy. Kilku polskich senatorów, protestujących przeciw bezprawiu wojsk carskich, zostało uwięzionych i wywiezionych w głąb Rosji. Bezwzględne działania rosyjskie doprowadziły do masowych wystąpień szlachty przeciw Rosjanom. Przez cztery lata (1768–1772) - podczas
tzw. konfederacjiKonfederacja konfederacji barskiej - w całym kraju trwały walki. Z licznymi oddziałami szlacheckimi nie potrafiły poradzić sobie przebywające w Polsce wojska rosyjskie. Katarzyna II, która początkowo miała plany opanowania całej Rzeczypospolitej, zdała sobie sprawę, że nie jest w stanie tego zrobić sama. Zgodziła się więc na pomysł króla pruskiego Fryderyka II, aby dokonać częściowego rozbioru ziem polskich. Do planu rozbiorów przyłączyła się również Austria. W 1772 roku wojska trzech zaborców wkroczyły na ziemie Rzeczypospolitej i siłą zagarnęły część jej terenów. Rozbiór został zatwierdzony przez polski sejm w 1773 roku.

1
RrFzvOsoMr2R6
I rozbiór Rzeczypospolitej
Źródło: Krystian Chariza i zespół.

Mapa - I rozbiór Polski

Granice państw 1772: Prusy, Rosja, Austria, Imperium Osmańskie;

Granice inne: Kurlandia i Semigalia, Hospodarstwo Mołdawskie, Śląsk, Galicja;

Zawiązanie konfederacji barskiej 1768 rok: Bar;

Ziemie zabrane Rzeczypospolitej w 1772 roku przez:

  • Rosję: województwa: inflanckie, mścisławskie, część witebskiego i potockiego;

  • Austrię: województwa: ruskie, bełskie, część krakowskiego i sandomierskiego;

  • Prusy: województwa: chełmińskie, malborskie, pomorskie, część inowrocławskiego i kaliskiego.

Rzeczpospolita i jej lenna po I rozbiorze:

  • Kurlandia i Semigalia.

Obrady sejmu zatwierdzajacego I rozbiór Rzeczypospolitej w 1773 roku:

  • Warszawa.

Powstanie Komisji Edukacji Narodowej 1773 roku:

  • Warszawa.

Obrady Sejmu Wielkiego (Czteroletniego) 1788‑1792;

  • Warszawa.

Uchwalenie Konstytucji 3 maja w 1791 roku.

  • Warszawa.

Ćwiczenie 3
RUZs3rwqS2dgn1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000008VSB6v32_000tp004
j0000008VSB6v32_000tp005
Konfederacja 
j0000008VSB6v32_00000028

Sejm rozbiorowy w 1773 roku

Kraje zaborcze domagały się od Polaków, aby zatwierdzili rozbiór i sami zrezygnowali z terenów zagarniętych przez sąsiadów. W tym celu Rosjanie nakazali królowi polskiemu zwołanie w 1773 roku sejmu rozbiorowego. Niemal wszyscy posłowie zostali przekupieni przez rosyjskiego ambasadora, dlatego podczas obrad prawie nikt
nie sprzeciwił się tak jawnej niesprawiedliwości. Jednym z nielicznych protestujących był Tadeusz Rejtan, ale jego protest został zignorowany.

R6GK4dZcWE7Bf
Obraz przedstawia scenę z obrad sejmu rozbiorowego 1773 roku
Źródło: Jan Matejko, Rejtan - upadek Polski, 1866, olej na płótnie, Zamek Królewski w Warszawie, domena publiczna.
Ćwiczenie 4
RQRLavyPlQmBV1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R1EuAbZHEmPnt
zadanie interaktywne
ĆWICZENIE: Czy potrafisz rozpoznać na obrazie Jana Matejki „Rejtan – upadek Polski”
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000008VSB6v32_0000002J

Drugi rozbiór Polski

Po pierwszym rozbiorze wśród Polaków i Litwinów rosła świadomość konieczności przeprowadzenia reform. Zwołany w 1788 roku Sejm Wielki miał na trwałe zmienić cały kraj. Po uchwaleniu w 1791 roku Konstytucji 3 maja Katarzyna II zdała sobie sprawę, że zreformowana Rzeczpospolita może wkrótce stać się silnym i samodzielnym krajem. Caryca wcale nie miała zamiaru rezygnować z podporządkowania sobie sąsiada, dlatego niemal natychmiast po uchwaleniu Konstytucji rozpoczęła wojnę z państwem polsko‑litewskim, zakończoną kapitulacją Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wkrótce po zwycięstwie wojsk carskich rozpoczęto prusko‑rosyjskie rozmowy na temat kolejnego rozbioru. Drugi rozbiór ziem Rzeczypospolitej, tym razem bez udziału Austrii, przeprowadzony został
w 1793 roku. Podobnie jak po pierwszym rozbiorze, zaborcy nakazali polskiemu sejmowi zaakceptować zmiany granic. Uczynił to sejm grodzieński zwołany w  1793 roku. Był on jednocześnie ostatnim sejmem Rzeczypospolitej szlacheckiej.

1
RqdlKLzUD8Bne
II rozbiór Polski
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY 4.0.

Mapa - II rozbiór Polski

Ogłoszenie konfederacji targowickiej w maju 1792 roku (związanej w Petersburgu w kwietniu 1792 roku): Targowica.

Wojna polsko‑rosyjska w 1792 roku:

  • Kierunki najazdu wojsk rosyjskich:

  • Dyneburg‑Wilno‑Grodno‑Krzemień‑Warszawa;

  • Mińsk‑Mir‑Grodno‑Krzemień‑Warszawa;

  • Słuck‑Zelawa‑Krzemień‑Warszawa;

  • Kijów‑Zieleńce‑Dubienka‑Lublin;

  • Działania obronne wojsk koronnych:

  • Berszada i Tetyjów‑Zieleńce‑Łuck‑Dubienka‑Lublin‑Radom.

Ważniejsze bitwy:

  • 11.06. Słuck, 4.07. Zelawa, 23.07. Brześć Litewski, 18.06. Zieleńce, 18.07. Dubienka;

Ustanowienie Orderu Virtuti Militari w 1792 roku: Warszawa;

Ziemie zabrane Rzeczypospolitej w 1793 roku przez:

  • Rosję:

  • województwa: kijowskie, bracławskie, podolskie, mińskie, cześć wołyńskiego, brzesko‑litwskiego i wileńskiego;

  • Prusy:

  • województwa: poznańskie, gnieźnieńskie, kaliskie, sieradzkie, inowrocławskie, brzesko‑kujawskie, płockie, cześć mazowieckiego i rawskiego, ziemia dobrzyńska, Gdańsk, Toruń.

Rzeczypospolita i jej lenna po I rozbiorze:

  • województwa kijowskie, bracławskie, podolskie, mińskie, cześć wołyńskiego, brzesko‑litewskiego i wileńskiego, poznańskie, gnieźnieńskie, kaliskie, sieradzkie, inowrocławskie, brzesko‑kujawskie, płockie, cześć mazowieckiego i rawskiego, ziemia dobrzyńska, Gdańsk, Toruń, Kurlandia, większość Litwy, część Białorusi, Wołyń, Małopolska z Krakowem, ziemia lubuska, Mazowsze z Warszawą, Podlasie.

Obrady sejmu zatwierdzającego II rozbiór Rzeczypospolitej w 1793 roku: Grodno.

Ćwiczenie 5
RAdmUcVNVrzYX
zadanie interaktywne
ĆWICZENIE: Na podstawie mapy uzupełnij tabelę, przeciągając do niej prawdziwe informacje. 2
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Rgt5NGyue3JR6
Ćwiczenie 5
asdasdas Możliwe odpowiedzi: 1. Leży z rozdartą koszulą przed drzwiami, nie chcąc wypuścić innych z sali., 2. Siedzi na balkonie zajęty rozmową z dwiema damami., 3. Stoi, wskazując ręką na drzwi.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000008VSB6v32_0000002U

Rzeczpospolita przestaje istnieć

Mieszkańcy Rzeczypospolitej nie chcieli się pogodzić z utratą większości ziem. Potężny niegdyś kraj został okrojony do niewielkiego państewka, na którego terenie stacjonowały wojska zaborcze. W 1794 roku Polacy pod wodzą Tadeusza Kościuszki jeszcze raz porwali się do walki. Mimo bohaterskiej postawy części szlachty, mieszczan, a nawet chłopów, powstanie zakończyło się klęską. Los Rzeczypospolitej został przesądzony. Po długich targach trzy kraje zaborcze postanowiły w 1795 roku dokonać trzeciego, ostatniego rozbioru. Rzeczpospolita Obojga Narodów przestała istnieć. Król Stanisław August Poniatowski abdykowałj0000008VSB6v32_000tp006abdykował i został wywieziony do Rosji, gdzie wkrótce zmarł. Dla wielu obywateli Rzeczypospolitej rozbiory były wielką tragedią, dlatego w następnych latach podejmować będą działania w celu odbudowania niepodległego państwa polskiego. Uda się to dopiero po 123 latach.

1
RtVvZNiMZUxfo
Rozbiory Polski i zyski terytorialne państw zaborczych
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY 4.0.

Mapa - rozbiory Polski i zyski terytorialne państw zaborczych

Ziemie zabrane Rzeczypospolitej w 1772 roku przez:

  • Rosję: województwa: inflanckie, mścisławskie, część witebskiego i potockiego;

  • Austrię: województwa: ruskie, bełskie, część krakowskiego i sandomierskiego;

  • Prusy: województwa: chełmińskie, malborskie, pomorskie, część inowrocławskiego i kaliskiego.

Ziemie zabrane Rzeczypospolitej w 1793 roku przez:

  • Rosję:  województwa: kijowskie, bracławskie, podolskie, mińskie, część wołyńskiego, brzesko‑litewskiego i wileńskiego;

  • Prusy:  województwa: poznańskie, gnieźnieńskie, kaliskie, sieradzkie, inowrocławskie, brzesko‑kujawskie, płockie, część mazowieckiego i rawskiego, ziemia dobrzyńska, Gdańsk, Toruń.

Ziemie zabrane Rzeczypospolitej w 1795 roku przez:

  • Rosję: Kurlandia, większość Litwy, część Białorusi i Wołyń;

  • Austrię: pozostała część Małopolski z Krakowem, ziemia lubelska i część południowego Mazowsza

  • Prusy: część Mazowsza z Warszawą, część Litwy i Podlasie.

Ćwiczenie 6
R16C2a5MzRhM0
zadanie interaktywne
ĆWICZENIE: Na podstawie mapy uzupełnij tabelę, przeciągając do niej prawdziwe informacje.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
RiUxDv8PqmQS4
Ćwiczenie 6
Możliwe odpowiedzi: 1. Prusy zagarnęły Gdańsk., 2. Rosja zagarnęła wschodnie ziemie białoruskie i Litwę., 3. Austia zajęła Galicję.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000008VSB6v32_000tp006
j0000008VSB6v32_00000038

Przyczyny upadku kraju

Władcy Rosji, Prus i Austrii tłumaczyli w całej Europie, że rozbiory Rzeczypospolitej były konieczne, ponieważ w kraju panował chaos, bałagan i anarchiaj0000008VSB6v32_000tp007anarchia. Zdaniem zaborców dopiero rozbiory miały wprowadzić na ziemiach polskich ład i porządek. Było jednak zupełnie odwrotnie. Dopóki Rzeczpospolita była słaba i bezbronna, sąsiedzi nie próbowali dzielić się jej ziemiami. Co więcej, przez wiele lat, przekupując posłów sejmowych, nie pozwalali na przeprowadzenie żadnych reform. Dopiero gdy Polacy i Litwini rozpoczęli naprawianie kraju, zaborcy przystąpili do dzieła. Poczuli się bowiem zagrożeni. Zreformowana Rzeczpospolita, ze sprawnym rządem i dużą armią, mogła być dla nich niebezpieczna. Za próbę unowocześnienia swojego państwa Polacy zapłacili najwyższą cenę.

Rozbiory Rzeczypospolitej wywołały w Europie duże poruszenie. Francuski rysownik Nicolas Noël Le Mire [czytaj.: nikola noel lemir] wykonał rysunek przedstawiający pierwszy rozbiór i władców targujących się o zajmowane ziemie. Niemal w tym samym czasie (zapewne pod wpływem władz z krajów zaborczych) powstała nieco zmieniona kopia tego rysunku, stworzona przez Johannesa Nilsona [czyt.: johanes nilson], która miała na celu usprawiedliwić władców rozbiorowych.

Rysunek 1.

RG1fMN1NKCJGE
Kołacz królewski – alegoria rozbioru Polski
Źródło: Noël Le Mire, Kołacz królewski – alegoria rozbioru Polski, 1773, miedzioryt, domena publiczna.

Rysunek 2.

RNKZvs0rSLKDI
Rysunek 2.
Źródło: Johannes Nilson, domena publiczna.
1
Ćwiczenie 7
RZRylZi0Zl4wB1
Ilustracja przedstawia władców, którzy dokonali rozbioru Polski: cesarzową Rosji Katarzynę II siedzącą przy stole, władcę Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego cesarza Józefa II, króla Prus Fryderyka II. Władcy rozdzierają mapę Polski. Wraz z nimi przebywa król Polski Stanisław II August. Patrzy na mapę, jedną ręką trzyma ją, drugą ma uniesioną w górę, jakby chciał zaraz wskazać palcem na mapę.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o.
Ćwiczenie 7

Na podstawie opisu drugiego rysunku wymień przedstawionych na nim władców.

R10sCA7xIVbOk
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
1
Ćwiczenie 8
RwZJ2Vcx0jdhV1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 9
R1RnpZpJzlDOI1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000008VSB6v32_000tp007
j0000008VSB6v32_00000044

Podsumowanie

Co wiem?

Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego doszło do trzech rozbiorów ziem Rzeczypospolitej w latach 1772, 1793 i 1795. Brały w nich udział trzy kraje: Rosja, Prusy i Austria (która nie uczestniczyła w drugim rozbiorze). W wyniku rozbiorów w 1795 roku Rzeczpospolita Obojga Narodów zniknęła z mapy Europy. Rozpoczęły się długotrwałe wysiłki Polaków, aby odbudować swoje państwo.

Co potrafię?

Wskazać na mapie państwa zaborcze i zagarnięte przez nich ziemie. Analizować ilustracje z epoki. Zanalizować prawdziwe przyczyny rozbiorów Rzeczypospolitej. Nad czym warto się zastanowić: Czy gdyby Rzeczpospolita nie podjęła reform, doszłoby do rozbiorów?

Zapamiętaj!

Gdyby Rzeczpospolita nie podjęła reform, mogłoby nie dojśc do kolejnych rozbiorów.