Każda aktywność fizyczna może skończyć się złamaniem ręki czy skręceniem nogi. Prawidłowe opatrzenie złamania, zwichnięcia czy skręcenia zmniejsza dolegliwości bólowe, prawdopodobieństwo kalectwa pourazowego i ryzyko wystąpienia powikłań. Ponieważ wszyscy jesteśmy narażeni na tego typu urazy, rzetelna wiedza na temat udzielania poszkodowanemu pierwszej pomocy jest niezwykle cenna.

W celu zrozumienia treści zawartych w tym materiale znajdź w dostępnych Ci źródłach lub przypomnij sobie z innych lekcji podstawowe informacje dotyczące zabezpieczenia miejsca wypadku, pierwszych czynność z zakresu pierwszej pomocy, zagrożeń związanych z krwotokiem.

i3WwOhKwvd_d5e192
Nauczysz się
  • rozróżniać złamanie, zwichnięcie i skręcenie;

  • opisywać rodzaje złamań;

  • unieruchomić uszkodzoną kończynę.

i3WwOhKwvd_d5e192

1. Złamania kończyn

Układ kostny dorosłego człowieka składa się z 206 kości. Połączone ze sobą, tworzą rusztowanie dla ciała człowieka, nadają mu jego kształt. Niektóre kości pełnią funkcje ochronne, jak np. klatka piersiowa czy czaszka, a inne magazynują sole mineralne i wytwarzają krew. Wszystkie one mogą ulec złamaniu, czyli przerwaniu ciągłości tkanki kostnej w wyniku urazu, który przekraczał granice jej elastyczności. Najbardziej narażone na złamania są tzw. kości długie, czyli kość udowa, piszczelowa, strzałkowa, promieniowa, ramienna i łokciowa, zaznaczone na poniższym szkielecie.

Złamanie należy podejrzewać, jeśli stwierdzi się następujące objawy:

  • ból nasilający się przy ruchu;

  • obrzęk;

  • wylew krwawy, miejscowe zasinienie;

  • zniekształcenie, nienaturalne ułożenie kończyny;

  • ograniczenie ruchomości kończyny;

  • tarcie odłamów – objaw, który można zauważyć, ale nie należy go wywoływać ani szukać na siłę;

  • rana, z której mogą wystawać odłamy kostne – w przypadku złamań otwartych.

RJ5xXJCUiwzIx
Szkielet kostny człowieka
Źródło: Dariusz Adryan, LadyofHats (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY 3.0.

Jeżeli osoba, która doznała urazu, ma jeden albo kilka z powyższych objawów, z dużym prawdopodobieństwem możemy założyć, że doszło do złamania.
Złamania klasyfikuje się na podstawie towarzyszących im uszkodzeń, przebiegu szczeliny złamania oraz wzajemnego położenia względem siebie odłamów kostnych. Ich rodzaje wraz z obrazowym przedstawieniem uszkodzeń prezentuje galeria poniżej. Informacje te pozwalają dokładnie opisać rodzaj uszkodzenia i zaplanować optymalne leczenie.

Ważne!

Złamane fragmenty kostne są bardzo ostre i stanowią zagrożenie dla tkanek miękkich, naczyń krwionośnych i nerwowych okolicy złamania. W przypadku złamania otwartego poszkodowany jest dodatkowo narażony na zakażenie i utratę krwi.

Polecenie 1

Zastanów się i podaj przykłady okoliczności, w jakich najczęściej dochodzi do złamań. Zapisz odpowiedź poniżej.

R1RKJQrLob2nM
(Uzupełnij).
i3WwOhKwvd_d5e270

2. Zwichnięcia

Zwichnięcia są bardzo bolesne i polegają na wzajemnym przemieszczeniu się względem siebie powierzchni stawowych kości wraz z uszkodzeniem struktur współtworzących stawstawstaw (więzadła, torebka stawowa). Przyczyną zwichnięcia jest przekroczenie zakresu ruchu stawu. Najczęściej zwichnięciu ulega staw skokowy, kolanowy, ramienny i biodrowy. Zwykle łatwo je rozpoznać, ponieważ powodują widoczne zmiany w prawidłowych obrysach stawów, co można zaobserwować w galerii poniżej.

Ważne!

Bez konsultacji lekarskiej i dodatkowych badań w postaci m.in. zdjęcia rentgenowskiego nie można stwierdzić, czy zwichnięciu towarzyszy złamanie
czy nie.

Zwichnięcia są bardzo bolesne, ale nie stanowią zagrożenia życia. Każde zwichnięcie musi być nastawione przez lekarza (nie wolno tego robić samodzielnie!). Im szybciej po wypadku poszkodowany znajdzie się u specjalisty, tym łatwiej będzie nastawić przemieszczoną kość.

Ważne!

Zwichnięcia dużych stawów często wymagają natychmiastowego leczenia z powodu obrażeń naczyniowo‑nerwowych, które mogą prowadzić nawet do amputacji kończyny.

Polecenie 2

Wyjaśnij, dlaczego zwichnięcia zazwyczaj są bardziej bolesne od złamań.

R1OsfHv4Vg93b
(Uzupełnij).
i3WwOhKwvd_d5e327

3. Skręcenia

Skręcenie, tak jak zwichnięcie, spowodowane jest przekroczeniem zakresu ruchu stawu. Również dochodzi tu do urazu struktur współtworzących staw (więzadeł, torebki stawowej; patrz druga ilustracja poniżej), jednak różnica polega na tym, iż po skręceniu powierzchnie stawowe kości wracają do fizjologicznej pozycji. Typowe objawy skręcenia to ból, (w spoczynku lub przy ruchach), obrzęk stawu, zasinienie jego okolicy (jak na fotografii niżej), czasem zwiększony zakres ruchu w stawie.

R1eSs7qgAHSae
Skręcenie stawu skokowego
Źródło: Boldie, dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sprained_foot.jpg [dostęp 28.07.2022], domena publiczna.

W lżejszych przypadkach skręceń uraz ten kończy się na łagodnych zasinieniach i obrzękach, z zachowaniem stabilności stawu. W ciężkich skręceniach, przebiegających z całkowitym rozerwaniem więzadeł, objawy początkowo mogą być identyczne, jednak po ustąpieniu obrzęku staw jest niestabilny.

Rpo7Hts74gsyA
Budowa stawu
Źródło: Anita Mowczan, dostępny w internecie: epodreczniki.pl [dostęp 28.07.2022], licencja: CC BY 3.0.
Ważne!

Leczenie skręceń obejmuje oszczędzanie kończyny, zimne okłady lub unieruchomienie przy lżejszych postaciach. W przypadkach poważnych, czasem potrzebna jest operacja, dlatego w pierwszej pomocy należy unieruchomić uszkodzoną kończynę i jak najszybciej skonsultować się z lekarzem.

Polecenie 3

Wyjaśnij, dlaczego intensywne ćwiczenia fizyczne, bez wcześniejszej rozgrzewki, często doprowadzają do kontuzji.

R1QKkndqU9sEz
(Uzupełnij).
i3WwOhKwvd_d5e452

4. Unieruchamianie kończyn

Udzielanie pomocy przy urazach kostno‑stawowych rozpoczynamy rutynowo od oceny bezpieczeństwa miejsca zdarzenia oraz czynności życiowych poszkodowanego (przytomności i oddechu). Czasem rzucające się w oczy i często groźnie wyglądające urazy kończyn odwracają uwagę od możliwych współistniejących obrażeń, które mogą mieć dramatyczne skutki.
Pierwsza pomoc w przypadku złamań, zwichnięć i skręceń opiera się na bardzo prostych zasadach – należy unieruchomić kończynę w możliwie komfortowy i stabilny sposób oraz nie powodować niepotrzebnych ruchów ani wstrząśnień. Takie postępowanie ma na celu zapobieganie przemieszczaniu się kości oraz zmniejszenie dolegliwości bólowych. Unieruchamiając kończyny, robimy to w pozycji najwygodniejszej dla poszkodowanego. Pamiętając przy tym, że w przypadku uszkodzenia kości unieruchamiamy uszkodzoną kość z dwoma sąsiadującymi stawami, a w przypadku uszkodzenia w stawie – uszkodzony staw z dwiema sąsiednimi kośćmi (zasada Potta).

Zapamiętaj!

Jeżeli mamy do czynienia ze złamaniem otwartym, przed unieruchomieniem trzeba zabezpieczyć ranę jałowym opatrunkiem. W przypadku silnego krwotoku, ratując życie, należy zastosować opaskę uciskową. Można ją wykonać np. z chusty trójkątnej i kawałka drewna, postępując zgodnie z informacjami zawartymi w poniższej galerii.

Złamanie zamknięte jednej kości udowej może powodować utratę nawet 1 l krwi, złamanie obu kości udowych może więc być przyczyną krwotoku zagrażającego życiu.
Do unieruchomienia złamania najlepiej stosować specjalnie przeznaczony do tego sprzęt – druciane szyny Kramerai3WwOhKwvd_d547e267szyny Kramera lub szyny próżniowei3WwOhKwvd_d547e261szyny próżniowe, które można łatwo dopasować do kształtu i położenia kończyny. Jeżeli jednak nie dysponujemy takim sprzętem, możemy użyć każdej rzeczy, która znajduje się na miejscu, jeśli tylko pozwoli ona na stabilizację kończyny (deski, kije, koce, swetry, itp.).
Do unieruchomienia kończyny górnej można użyć chusty trójkątnej lub wykonać prowizoryczny temblak wywijając podkoszulkę, sweter czy marynarkę osoby poszkodowanej. Kilka takich sposobów prezentuje galeria poniżej.

Prostym i skutecznym sposobem unieruchomienia kończyny dolnej jest przymocowanie jej do kończyny zdrowej, o ile stan poszkodowanego i ułożenie kończyny na to pozwalają – nie należy wykonywać tego manewru na siłę. Stopy i dłonie można unieruchomić np. poduszkami czy kocem, jak zaprezentowano poniżej.

Podczas unieruchamiania nie rozbieramy poszkodowanego ani nie prostujemy uszkodzonych kończyn. Należy zapewnić poszkodowanemu komfort cieplny i wsparcie psychiczne oraz regularnie monitorować jego stan. Należy także pamiętać, żeby ze złamanej kończyny możliwie szybko usunąć wszelką biżuterię, szczególnie pierścionki i bransoletki. Jeżeli dojdzie do obrzęku, po pewnym czasie może się to okazać niemożliwe. Nie podajemy także nic do jedzenia i picia, ponieważ złamanie może wymagać nastawienia podczas zabiegu operacyjnego, który wiąże się ze znieczuleniem ogólnym.

Polecenie 4

Wyobraź sobie, że stojąc na przystanku autobusowym, jesteś świadkiem następującego zdarzenia: Starsza kobieta w trakcie wysiadania z autobusu poślizgnęła się. Próbuje się podnieść, lecz okazuje się, że nie może stanąć na nogę i uskarża się na ból w kostce. Opisz właściwą kolejność postępowania w celu udzielenia jej pomocy.

R1emgZDx8uqjy
(Uzupełnij).
i3WwOhKwvd_d547e261
i3WwOhKwvd_d547e267
i3WwOhKwvd_d5e559

5. Podsumowanie

  • Wskutek działania na organizm człowieka znacznych sił zewnętrznych może dojść do urazów w obrębie układu kostnego. Złamania, zwichnięcia czy skręcenia same w sobie nie stanowią zagrożenia życia, powodują jedynie znaczny ból. Jednak urazy wtórne, takie jak np. rozerwanie ostrymi krawędziami złamanej kości naczyń krwionośnych czy uszkodzenie przy zwichnięciu połączeń nerwowych, mogą spowodować trwałe kalectwo a nawet śmierć.

  • Stabilizowanie uszkodzonych kończyn musi odbywać się tak, aby nie dochodziło do dalszych przemieszczeń, a w konsekwencji do powstawania nowych lub pogłębiania już istniejących urazów.

  • Przy złamaniach otwartych poszkodowany jest dodatkowo narażony na zakażenia i utratę krwi – złamanie jednej kości udowej może prowadzić do utarty nawet 1 litra krwi.

  • Udzielając pierwszej pomocy, nie należy różnicować złamań, skręceń i zwichnięć, tylko wszystkie urazy traktować jak złamanie, czyli unieruchomić i przetransportować poszkodowanego do szpitala lub wezwać pogotowie ratunkowe.

  • Unieruchamiając kończyny, należy stosować następujące zasady:

    • przy uszkodzeniu kości unieruchamiamy kość i dwa sąsiadujące z nią stawy,

    • przy uszkodzonym stawie – staw i dwie sąsiadujące z nim kości.

  • Największym błędem przy urazie jest nadmierne poruszanie uszkodzoną kończyną, co może powodować dalsze powikłania, np. przerwania ciągłości naczyń krwionośnych i spowodowanie obfitego krwawienia.

  • Wzywając pomoc, pamiętaj o numerach alarmowychi3WwOhKwvd_1443527564024_0numerach alarmowych.

6. Praca domowa

Polecenie 5

Większości z nas złamanie kości kojarzy się z opaską gipsową. Tymczasem służby medyczne opatrując urazy kończyn wykorzystują różne inne metody, jak np. szyny wyciągowe. W dostępnych źródłach poszukaj informacji o nich. Dowiedz się, kiedy zostały użyte po raz pierwszy i na jakie kończyny się je stosuje. Zapisz znalezione informacje poniżej.

R1LxC4DeaJVio
(Uzupełnij).
i3WwOhKwvd_1443527564024_0
i3WwOhKwvd_d5e626

7. Słownik

staw
Definicja: staw

aparat łączący dwie kości

zdjęcie rentgenowskie
Definicja: zdjęcie rentgenowskie

zdjęcie wykonywane specjalnym aparatem, wykorzystującym promieniowanie rentgenowskie, umożliwiające zobrazowanie kości znajdujących się wewnątrz ciała człowieka

i3WwOhKwvd_d5e687

8. Zadania

Ćwiczenie 1
R1RqPojEBFTYD1
zadanie interaktywne
Źródło: Sławomir Ochrem, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
RwGLSEsCnkSBG1
zadanie interaktywne
Źródło: Sławomir Ochrem, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R1ATT3jpgeOCv1
zadanie interaktywne
Źródło: Sławomir Ochrem, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R1dWMuwUH8YUv1
zadanie interaktywne
Źródło: Sławomir Ochrem, licencja: CC BY 3.0.