Uwłaszczenie chłopów w zaborze rosyjskim, pruskim i austriackim
Nauczysz się:
wyjaśniać przyczyny przeprowadzenia uwłaszczenia
odróżniać sposoby przeprowadzenie uwłaszczeniauwłaszczenia w trzech zaborach
rozumieć znaczenie uwłaszczenia dla rozwoju społeczeństwa ziem polskich w XIX wieku
Jednym z najważniejszych problemów społecznych na ziemiach polskich było rozwiązanie kwestii chłopskiej. Był to problem odziedziczony po poprzednich wiekach. Ludność chłopska znajdowała się w położeniu niewiele różniącym się od położenia niewolników w koloniach. Chłopi przymuszani byli do darmowej pracy na ziemiach należących do szlachcica (pańszczyznapańszczyzna). Pozbawieni byli własnej ziemi, podlegali sądownictwu pańskiemu, nie mieli prawa opuszczać wsi. W XIX w. projekt rozwiązania tych problemów przybrał postać tzw. uwłaszczenia.
Wprowadzenie
Położenie ludności chłopskiej w czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów i jego następstwa
Na położenie ludności chłopskiej na ziemiach polskich wpłynęły zdarzenia sięgające średniowiecza. W czasach kolonizacji na prawie niemieckim (XIII i XIV wiek), właściciele ziemi (władcy, biskupi, możnowładcy, rycerstwo) sprowadzali ludność chłopską. Otrzymywała ona ziemię pod uprawę w zamian miała obowiązek oddawania części plonów, wnoszenia opłaty w pieniądzu oraz pracy na ziemi należącej do właściciela.
Wszystkie trzy powinności ludności chłopskiej nazywamy mianem renty feudalnej. Rola i znaczenie jej poszczególnych części w miarę upływu czasu ulegała zmianie. Na zachodzie Europy coraz większego znaczenia nabierała opłata w pieniądzu, czyli czynsz. Przyczyną tego zjawiska był rozwój gospodarki towarowo‑pieniężnej. Pieniądz nabierał coraz większego znaczenia.
Tymczasem na ziemiach polskich już od XV wieku rozwijała się gospodarka folwarczno‑pańszczyźniana. Szlachta czerpiąca coraz większe zyski ze sprzedaży taniej żywności na zachód Europ. Była więc zainteresowana zwiększaniem własnych dochodów poprzez przymuszanie chłopów do darmowej pracy. Taka praca na ziemi należącej do właściciela była nazywana pańszczyzną.
Szybkiemu zwiększaniu wymiaru pańszczyzny sprzyjał wielki sukces gospodarki folwarczno‑pańszczyźnianej. Już w początkach XVI wieku sejm wprowadził obowiązkowy wymiar pańszczyzny w postaci co najmniej jednego dnia pracy dla ludności chłopskiej. W tym samym stuleciu podporządkowano ludność chłopską sądownictwu sprawowanemu przez szlachtę.
Ludność chłopska została uzależniona od szlachty, stając się poddanymi. Władza państwowa w zasadzie nie ingerowała w relacje zachodzące między panami a poddanymi. Zwiększało to poziom uzależnienia chłopów od właścicieli ziemi.
W następnych stuleciach zmieniły się trendy rozwoju gospodarczego Europy. Szlachta wobec spadku dochodów czerpanych z gospodarki folwarczno‑pańszczyźnianej starała się narzucić ludności chłopskiej zwiększenie wymiaru pańszczyzny. Doszła ona do 5‑6 dni w tygodniu. Wielką rolę w upadku gospodarki odegrały zniszczenia wojenne, w tym szczególnie podczas Potopu szwedzkiego (1655‑1660).
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RbizmEys7CmNS
Na slajdzie umieszczony został film przedstawiający zamek w Olesku. Była to siedziba rodziny Sobieskich. Była to prawdziwie magnacka siedziba, położona w centrum rozległych majętności. Znajdujące się w okolicy folwarki produkowały zboże przeznaczone na eksport. Dochody z handlu zbożem stały się jednym ze źródeł zamożności polskiej szlachty i magnatów.
W Rzeczypospolitej rosły majątki szlacheckie i magnackie. Należący do Daniłowiczów a później do Sobieskich zamek w Olesku znajdował się w centrum rozległych dóbr, które były jednym ze źródeł ich fortuny. Fortuny te budowano na ciężkiej pracy chłopów pańszczyźnianych. Dzięki eksportowi zboża do Europy Zachodniej do Rzeczypospolitej płynął strumień złota.
Skutki opisanych zjawisk okazały się niekorzystne. Ludność chłopska była w pełni uzależniona od szlachty. Ruina gospodarki polskiej w wyniku wojen w XVII w. skutkowała nędzą rodzin chłopskich.
![Slajd zatytułowano: Strona tytułowa Ustawy Rządowej z 3 maja 1791 r. Na slajdzie przedstawiono ilustrację i napis: Strona tytułowa ustawy rządowej z 3 maja 1971 roku. Źródło: domena publiczna. Ilustracja to reprodukcja strony tytułowej Ustawy Rządowej, czyli prawa uchwalonego 3 maja 1791 r. Na pożółkłej i nieco wygniecionej stronie znajduje się czarny tekst: Ustawa rządowa. Prawo uchwalone dnia 3 maja 1971 roku w Warszawie, w drukarni uprzywilejowanej M. Grölla, księgarza nadwornego J. K. Mci. Na środku strony, pomiędzy podtytułem a miejscem wydania, znajduje się ilustracja przedstawiająca dwoje dzieci trzymających zapisany zwój papieru. Obok zdjęcia jest napis: W Konstytucji 3 Maja problem położenia ludności chłopskiej podjęty został w niewielkim stopniu. W Konstytucji znalazł się następujący zapis: “Lud rolniczy, [...] pod opiekę prawa i rządu krajowego przyjmujemy” . Cyt. za: Konstytucja 3 Maja, rozdział IV](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RMolIXQpARuaY/1713169692/hnYsbMGW7jmUHWW5VfDnF2eS0VCOepVh.jpg)
W zasadzie dopiero w drugiej połowie XVIII wieku podjęte zostały próby poprawy położenia ludności chłopskiej. Nawet w Konstytucji 3 Maja 1791 r. uchodzącej za reformatorską, zagadnienie poprawy położenia ludności chłopskiej podjęte zostało w minimalnym stopniu. Istotnym problemem okazała się sprzeczność interesów między chłopami a szlachtą, której Konstytucja nie mogła usunąć.
W czasie powstania w 1794 r. wydany został przez Tadeusza Kościuszkę tzw. Uniwersał Połaniecki. Znalazły się w nim wezwania do poprawy położenia ludności chłopskiej. Ograniczone zostało poddaństwo chłopów oraz zapowiedziano ograniczenie pańszczyzny.
Istotnym celem wprowadzenia Uniwersału była chęć zaangażowania ludności chłopskiej do walki o niepodległość. Szczególnie chodziło formowanie oddziałów kosynierów, składających się z chłopów. W rzeczywistości Uniwersał nie przyniósł żadnej zmiany, tym bardziej, że jego postanowienie bojkotowała szlachta.
Ostateczny upadek państwa polskiego w 1795 r. spowodował, że to państwa zaborcze musiały jakoś rozwiązać problem stosunków panujących na wsi.
Wyjaśnij, dlaczego w Polsce w XVII wieku szlachta wymuszała na chłopach zwiększenie wymiaru pańszczyzny.
Odpowiedz, dlaczego rozciągnięcie sądownictwa pańskiego na ludność chłopską pogorszyło jej położenie.
Wymień nazwę dokumentu wpływającego na położenie ludności chłopskiej w czasach powstania kościuszkowskiego.
Pod pojęciem uwłaszczenia rozumiano oddanie chłopom ziemi na własność oraz uwolnienie ich spod ciężaru powinności feudalnych. Wiele dyskusji towarzyszyło praktycznemu sposobowi przeprowadzenia uwłaszczenia, np. czy chłopi mają płacić za ziemię, czy też nie?; czy szlachta ma dostać odszkodowanie? czy też nie? To problemy, z którymi przyszło się zmierzyć władzom państw przeprowadzających uwłaszczenie.
W roku 1806 wraz z wojskami napoleońskimi dotarły na ziemie polskie nowoczesne rozwiązania prawne. Konstytucja Księstwa WarszawskiegoKsięstwa Warszawskiego z 22 lipca 1807 r. zniosła poddaństwo ludności chłopskiej, wprowadzając pełną wolność osobistą. Jednak w grudniu 1807 r. ukazał się dekret księcia warszawskiego Fryderyka Augusta Wettina, który stanowił, że chłopi mogą co prawda opuszczać ziemię, muszą jednak zostawić wszelkie ruchomości, a także zwierzęta hodowlane, które stanowiły własność szlachcica – właściciela ziemi. Rozwiązanie te skutecznie uzależniło chłopów od szlachty i ograniczyło możliwość opuszczenia ziemi.
Zabór pruski
Problem uwłaszczenia najwcześniej został podjęty w zaborze pruskim. Był to skutek działań podjętych w całym państwie pruskim. Wprowadzono tam ustawy o zniesieniu poddaństwa (1807) oraz o uwłaszczeniu chłopów (1811) objęły również polskie Pomorze Gdańskie i Warmię. W roku 1823 r. wprowadzona została ustawa regulacyjna, która objęła także Wielkie Księstwo PoznańskieWielkie Księstwo Poznańskie. Uwłaszczenie w zaborze pruskim odbyło się na warunkach niekorzystnych dla ludności chłopskiej. Musiała ona wykupić ziemię z rąk dotychczasowych właścicieli, czyli szlachty. Stać było na to tylko część mieszkańców wsi. Skutki tej reformy były dwojakie. Szlachta otrzymała pokaźny zastrzyk gotówki, którą mogła przeznaczyć na unowocześnienie metod uprawy roli. Powstały także duże gospodarstwa należące do bogatych chłopów. Z drugiej strony, część mieszkańców wsi nie mogła wykupić ziemi i powiększyła grupę bezrolnych (do 50% ludności wiejskiej). Stali się oni robotnikami rolnymi, pracującymi na ziemi bogatych gospodarzy. Model przemian w państwie pruskim bywa nazywany „pruską drogą do kapitalizmu”. Była ona korzystna dla szlachty. Dzięki niej powstały duże majątki ziemskie oraz duże i średnie gospodarstwa chłopskie.
Zabór austriacki
Zabór austriacki był w I połowie XIX wieku najbardziej zapóźniony ekonomicznie ze wszystkich trzech zaborów. Panowały tu stosunki rodem z poprzednich stuleci. Utrzymywała się nie tylko pańszczyzna, ale i poddaństwo chłopów. Rosnące napięcia społeczne spowodowały wybuch nienawiści chłopów do szlachty, co przybrało postać rabacjirabacji chłopskiej w 1846 r. Zniesienie poddaństwa i innych powinności nastąpiło na terenie GalicjiGalicji w trakcie Wiosny LudówWiosny Ludów w 1848 roku. Reformy planował polski komitet obywatelski w Lwowie, ale austriacki gubernator Galicji Franciszek Stadion bez porozumienia z Wiedniem ogłosił w imieniu cesarza zniesienie poddaństwa i pańszczyzny. To działanie miało zaskarbić wdzięczność ludności chłopskiej. Chłopi otrzymali wolność osobistą oraz uprawianą ziemię. Otrzymali ją bez wykupu, czyli na warunkach korzystnych. Był to jednak tylko pozór, bo stając się właścicielami ziemi musieli płacić podatek gruntowy. Szlachta otrzymała odszkodowanie od państwa. Jednak uwłaszczenie nie rozwiązało problemów galicyjskiej wsi. Chłopi mieli zbyt mało ziemi do uprawy. Przeludnienie wsi prowadziło do rozdrobnienia ziem i pogłębiało ubóstwo, które stało się przysłowiowe w Europie („nędza galicyjska”). Z czasem doprowadzi to do wielkiej emigracji zarobkowej z Galicji.
Na podstawie ilustracji sformułuj wniosek na temat oceny położenia ludności chłopskiej na ziemiach polskich wyrażonej przez malarza.
Na podstawie opisu sformułuj wniosek na temat oceny położenia ludności chłopskiej na ziemiach polskich wyrażonej przez malarza.
Zabór rosyjski
Ożywienie polityczne, które na przełomie lat 50. i 60. XIX wieku ogarnęło Królestwo Polskie (tzw. odwilż posewastopolskaodwilż posewastopolska) ujawniło się także na wsi. Z Rosji dochodziły wieści o przeprowadzeniu tam w 1861 r. reformy chłopskiej. Już w roku 1861 na wsiach w Królestwie Polskim rozpoczął się ferment. Chłopi protestowali przeciwko pańszczyźnie i innym przymusowym świadczeniom na rzecz szlachty. W niektórych rejonach właściciele ziemi zdecydowali się na oczynszowanieoczynszowanie. Po wybuchu powstania styczniowego w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r. Rząd NarodowyRząd Narodowy ogłosił tzw. dekrety uwłaszczeniowe, na mocy których chłopi otrzymali ziemię na własność.
Akt ten miał oczywisty wymiar polityczny, bowiem chciano przyciągnąć chłopów do powstania. Decyzja ta zmusiła władze carskie do działania. UkazyUkazy uwłaszczeniowe cara Aleksandra II z 2 marca 1864 r. były zbliżone do wcześniejszych dekretów władz powstańczych. Przesądziły one o losach powstania. Chłopi otrzymali ziemię od cara i nie poparli zrywu narodowego. Uwłaszczenie przeprowadzono bez wykupu, czyli chłopi nie musieli płacić za otrzymaną ziemię. Szlachta otrzymała odszkodowania. Władze rosyjskie nie rozwiązały problemów spornych między wsią a dworem (np. prawa do używania lasów, czy łąk), traktując to jako okazję do ingerencji w relacje między szlachtą a chłopami.
Wyjaśnij, dlaczego ludność chłopska złożyła dobrowolne datki na zbudowanie tego pomnika.
Skutki uwłaszczenia
Uwłaszczenie było procesem rozłożonym na wiele lat. Ponadto przeprowadzono je w różnym tempie i na różnych warunkach. Skutki były jednak w zasadzie podobne. Chłopi otrzymali na własność uprawianą ziemię, stając się jej prawnymi właścicielami. Nie rozwiązało to jednak problemu braku ziemi wśród chłopów bezrolnych, którzy dotychczas jedynie pracowali na pańskiej ziemi. Ponadto w wyniku dziedziczenia postępował proces rozdrobnienia własności chłopskiej. Uwłaszczenie spowodowało, że część ludności chłopskiej musiała opuścić wieś. W ten sposób uwłaszczenie stało się niezbędnym warunkiem do rozwoju przemysłu. Część ludności chłopskiej musiała przenieść się do miast, szukając tam pracy. Weszli oni w skład rozwijającego się proletariatuproletariatu. Z drugiej strony, uwłaszczenie miało ogromny wpływ na proces unarodowienia ludności chłopskiej. Warstwa ta stopniowo zyskała poczucie przynależności narodowej i dopiero wtedy weszła w skład narodu polskiego. Proces ten na ziemiach polskich trwał także i w wieku XX.
Słownik pojęć
potoczna nazwa ziem zaboru austriackiego
państwo utworzone po podpisaniu pokoju w Tylży w 1807 r. z ziem II i III zaboru pruskiego; w 1809 roku dołączono do niego ziemie III zaboru austriackiego; oficjalnie zlikwidowane na kongresie wiedeńskim
zwolnienie chłopów z odrabiania pańszczyzny w zamian za opłatę za dzierżawienie gruntu; od XVI w. oczynszowanie było bardzo popularne w Europie Zachodniej; na ziemiach polskich ta forma świadczenia stała się popularna w II poł. XIX w.
okres liberalizacji życia politycznego i reform w Rosji od roku 1860, po klęsce w wojnie krymskiej
przymusowa praca chłopa na ziemi należącej do właściciela (feudała/duchownego)
nazwa wywodząca się z łaciny, odwołująca się do najbiedniejszej grupy obywateli rzymskich łac. (proles), czyli obywatele mający do zaoferowania państwu tylko swoje dzieci); klasa społeczna powstała na przełomie XVIII i XIX w., inaczej robotnicy zatrudnieni w fabrykach
bunt ludności chłopskiej w Galicji w 1846 r.
naczelny organ władzy polskiej działający podczas powstania styczniowego
w dawnej Rosji dekret wydany przez cara
reformy przeprowadzone (głównie w XIX wieku); nadawały chłopom na własność użytkowaną przez nich ziemię; uwłaszcznie wiązało się także ze zniesieniem obciążeń feudalnych, takich jak np. czynsz, pańszczyzna
autonomiczny okręg w granicach państwa pruskiego, utworzony na kongresie wiedeńskim, obejmujący Wielkopolskę i Kujawy, zlikwidowany w 1848 r.
seria zrywów i wystąpień rewolucyjnych w Europie w latach 1848‑1849
Bibliografia
I. Ihnatowicz, A. Mączak, B. Zientara, J. Żarnowski, Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, Warszawa 1979.
A.Leszczyński, Ludowa historia Polski, Warszawa 2020.
Jan Borkowski, Chłopi polscy w dobie kapitalizmu, Warszawa 1981.