Uzależnienia

„Kontroluję to, co robię. W każdej chwili mogę przestać, ale robię to, bo sprawia mi przyjemność.” W taki sposób myślą ludzie uzależnieni, niezdolni do rezygnacji z zażywania substancji lub wykonywania czynności, które pozwalają zapomnieć o codziennych trudnościach. Uzależnienia zaczynają się niewinnie: jeden kieliszek, jeden papieros, jeszcze godzinka przy komputerze.

Rosg96c8QTX0f

Na ziemi, wsparty jednym ramieniem o ławkę, siedzi młody człowiek. Jest odwrócony tyłem. Ma fioletowe, krótkie włosy, granatową podkoszulkę i zielone bermudy. Na stopach tenisówki. Głowa opuszczona, oczy zamknięte. Z jego prawej strony, na podłodze stoi brązowa buteleczka. Obok niej leżą dwie biało‑czerwone kapsułki.

1. Co to jest uzależnienie?

Człowiek od wieków używa różnych substancji chemicznych, tzw. używek, które wpływają na jego nastrój, samopoczucie i postrzeganie rzeczywistości. Są wśród nich zarówno substancje powszechnie stosowane i akceptowane, np. kofeina zawarta w kawie czy teina – składnik herbaty, jak i substancje szkodliwe, np. nikotyna. Do niebezpiecznych substancji zaliczany jest spożywany w większych ilościach alkoholalkoholalkohol oraz środki, których zażywanie jest zabronione. Do tych ostatnich należą substancje trwale wpływające na zdrowie: dopalacze, leki stosowane niezgodnie z zaleceniami, narkotykinarkotykinarkotyki. Wszystkie z nich mogą się stać środkami uzależniającymi, w niektórych przypadkach tak silnymi, że aby je zdobyć, osoby uzależnione posuwają się do kradzieży i innych przestępstw. UzależnienieuzależnienieUzależnienie jest rodzajem choroby.

Człowiek może się uzależnić także od powtarzanych stale czynności, np. jedzenia słodyczy, żucia gumy, robienia zakupów, gier hazardowych, oglądania telewizji, gier komputerowych czy korzystania z telefonu komórkowego. Problem uzależnienia nie tkwi w przedmiocie uzależnienia, ale w nas samych. Często przedmiot uzależnienia pozwala znieść dotkliwą z punktu widzenia danej osoby pustkę wywołaną przez brak miłości, więzi z innymi ludźmi, celu życiowego, zdrowia, samoakceptacji. Dlatego, gdy w wyniku leczenia uzależnienia ustąpią jego fizyczne przejawy, a leczona osoba nadal negatywnie postrzega swoją sytuację, choroba powraca, nawet po latach. Uzależnienie jest chorobą przewlekłą.

Po alkohol i niedozwolone używkiużywkiużywki sięgają coraz młodsze osoby, nawet kilkuletnie dzieci. Jak walczyć z pokusą ich stosowania? Pierwszym krokiem jest rozpoznawanie swoich emocji, również tych trudnych, które trudno zaakceptować i które często stają się powodem np. ucieczki do świata gier komputerowych czy palenia papierosów. Po nazwaniu swoich emocji przychodzi czas na ich akceptację. Kojąco może działać sama świadomość, że w okresie dojrzewania często zdarzają się silne wahania nastroju i że są one całkowicie naturalne. Naturalne jest też doświadczanie smutku, rozpaczy, zażenowania czy złości.

Istotne jest też zrozumienie, jakie jest źródło sytuacji, które wywołują trudne emocje. Może na przykład docinki koleżanek wynikają z zazdrości o to, że są mniej utalentowane? Uświadamiając to sobie, łatwiej opanować złość i poczucie niskiej wartości. Łatwiej także uniknąć pokusy pozornego i szybkiego rozwiązania problemu: sięgnięcia zaraz po powrocie ze szkoły po używkę. Co natomiast może pomóc? Spokojna analiza, czy problem wywołujący trudne emocje można rozwiązać, a jeśli tak, czy jesteśmy w stanie zrobić to sami, czy też powinniśmy poprosić kogoś o pomoc. Akceptowanie wszystkich emocji i odraczanie reakcji na sytuacje, które je wywołały, czyni nas ludźmi dojrzałymi emocjonalnie. Przejawem dorosłości nie jest natomiast sięganie po używki i ignorowanie zagrożenia dla zdrowia.

R1X5lNialVluD

Na planszy widoczna jest mocno opalona, szczupła kobieta w żółtym kostiumie bikini, zielonym daszku na głowie i okularach przeciwsłonecznych opala się na leżaku w biało‑niebieskie paski. Tło ma piaskowe barwy. Na niebie słońce.

RHx9Na4pCcEG2

Grafika przedstawia górną połowę ciała młodego mężczyzny, który mierzy obwód bicepsu. Prawą rękę ma uniesioną. Jego pięść jest zaciśnięta, dzięki czemu biceps jest napięty. Na bicepsie owinięty jest żółty centymetr krawiecki.

R1auZ0CseetWB

Na brzegu łóżka siedzi dziewczyna w niebieskiej sukience. Ramiona ma skrzyżowane na kolanach, głowę opuszczoną. Jej postawa wyraża rozpacz i rezygnację. Po jej obu stronach na podłodze stoją kolorowe torby z zakupami, a na ziemi leżą rozrzucone rachunki.

RqbMGsRyUtIQQ

Za biurkiem siedzi mężczyzna. Twarz ma zmęczoną. Stoi przed nim laptop. Na biurku butelka wody, talerz z nieruszoną kanapką. Na ścianie za nim zegar wskazuje godzinę drugą. Po prawej stronie okno. Za nim ciemne niebo z księżycem i gwiazdami.

R8AUN31nREGZG

Na ławce w parku siedzi elegancka kobieta w długich, brązowych włosach, granatowym kostiumie i butach na obcasie. Na kolanach ma brązową torebkę. Wyjmuje z niej małą, metalową butelkę z alkoholem.

Uzależnienie wywołuje nieodpartą chęć zażywania określonych środków bądź wykonywania określonych czynności.

Uzależnienie od substancji chemicznych rozwija się stopniowo. W procesie tym można wyróżnić etapy:

• eksperymentowanie – początkowo osoby są ciekawe skutków działania danej substancji i są przekonane o tym, że mogą ją zażyć raz bądź kilka razy, a potem z niej zupełnie zrezygnować; niestety pierwsze próby często prowadzą do zażywania okazjonalnego;

• zażywanie okazjonalne – używki przyjmowane są np. podczas spotkań z przyjaciółmi, a ich zażywanie daje poczucie integracji z grupą oraz akceptacji i powtarza się podczas kolejnych spotkań;

• zażywanie regularne – zażywanie staje się częścią życia, wykorzystywane jest do osiągnięcia przyjemności; na tym etapie osoby są już uzależnione psychicznie, choć nieświadome tego faktu – wciąż wierzą, że mogą w każdej chwili zrezygnować z używki;

• uzależnienie – ilości używek przyjmowanych do tej pory stają się niewystarczające, więc chorzy sięgają po większe dawki bądź silniejsze środki; do uzależnienia psychicznego dołącza uzależnienie fizjologiczne – reakcja organizmu na odstawienie, która powoduje bardzo złe samopoczucie: bóle głowy, mięśni, poczucie rozbicia, niepokój, a nawet agresję; jednym z pierwszych narządów uszkadzanych przez używki jest wątroba, narząd odpowiedzialny za neutralizowanie trucizn.

Uzależnienie psychiczne polega na stałym myśleniu o zażywaniu i zdobywaniu danej substancji. Towarzyszy temu samousprawiedliwanie się i wyszukiwanie ważnych powodów, które mają uzasadniać jej przyjmowanie. Równocześnie słabnie zainteresowanie innymi aspektami życia. Uzależnienie psychiczne pozostaje na całe życie, więc powrót do nałogu jest zawsze możliwy nawet u ludzi, którzy są abstynentamiabstynencjaabstynentami od wielu lat.

Uzależnienie fizjologiczne wynika z przystosowania się organizmu do działania przy określonym poziomie danej substancji. Obniżenie tego poziomu prowadzi do licznych dolegliwości zwanych zespołem odstawienia. Należą do nich: bóle głowy, poczucie zimna, biegunka, wzrost ciśnienia krwi i zaburzenia rytmu serca, bezsenność, nadmierna potliwość, suchość w ustach.

Skutki uzależnienia mogą być niebezpieczne dla zdrowia i nieść liczne ograniczenia w codziennym życiu.

2. Narkotyki

Narkotyki są niebezpiecznymi środkami uzależniającymi. Zażywane regularnie prowadzą do silnego uzależnienia fizjologicznego i psychicznego nazywanego narkomaniąnarkomanianarkomanią. Środkami o działaniu narkotycznym są różne substancje pochodzenia roślinnego oraz otrzymywane sztucznie (syntetycznie). Według WHOWHOWHO zalicza się do nich również alkohol i nikotynę.

Narkotyki wyniszczają wątrobę i nerki, degenerują tkankę nerwową, a tym samym zaburzają pracę mózgu, ograniczają sprawność myślenia i zapamiętywania oraz wywołują negatywne zmiany w zachowaniu. W zależności od rodzaju substancji, narkotyki mogą powodować nienaturalny stan pobudzenia, omamy i halucynacje lub obniżać aktywność organizmu. PrzedawkowanieprzedawkowaniePrzedawkowanie narkotyku może prowadzić do śmierci. Ponadto, częste wśród narkomanów używanie tych samych igieł i strzykawek do aplikacji substancji odurzających sprzyja przenoszeniu wirusa HIV oraz wirusów wywołujących zapalenie wątroby typu B i C.

R1ISJs0vbnEzq

Ilustracja przedstawia okrąg z zielonym liściem konopi i różne skutki stosowania marihuany: zmniejszenie zainteresowania światem zewnętrznym, rozdrażnienie, osłabienie zdolności koncentracji i postrzegania, zaburzenia koordynacji ruchowej, osłabienie pamięci, obniżenie poziomu testosteronu (u mężczyzn), lęki, depresja. W środku listek konopi.

R1F082O8gzP1b

Ilustracja przedstawia w okręgu rząd białego proszku i różne skutki przyjmowania amfetaminy: Amfetamina podwyższa stan gotowości organizmu (mobilizuje), zwiększa wrażliwość na bodźce, bezpośrednio po zażyciu polepsza koncentrację, usprawnia pamięć, powoduje zwiększenie pewności siebie, bezsenność, nasilenie agresji, bóle i zawroty głowy, drażliwość, agresja, ryzyko zawału serca i udaru mózgu, utrata wagi, omamy, zanik samokontroli, uzależnienie psychiczne.

RtdeyWiI8nKr3

Ilustracja przedstawia okrąg z różowymi, nieregularnymi kształtami i różne skutki wpływu LSD na organizm: zmiana doznań zmysłowych, przywidzenia (halucynacje), zaburzenia poczucia czasu i miejsca (Gdzie ja jestem? Jaki mamy dzień?), utrata pamięci, problemy psychiczne, drżenie mięśni, ślinotok, mdłości.

Narkotyki zawarte są także w tzw. dopalaczach. Są to środki uzależniające, które zawierają substancje psychoaktywne, czyli zmieniające funkcjonowanie układu nerwowego. Po ich zażyciu zmienia się nastrój i zachowanie człowieka. Mogą powodować uczucie niepokoju, bóle głowy, dezorientację, silne halucynacje i urojenia, a nawet ataki szału. Składają się one zwykle z substancji, których wpływ na organizm nie został jeszcze poznany, w związku z czym nieznany jest także sposób leczenia osób zatrutych nimi ani sposób terapii wywołanego przez nie nałogu. Szczególnie niebezpieczne jest zażywanie takich środków równocześnie z alkoholem lub lekami.

RSGzaGEoD1swl

Ilustracja przedstawia plakat informujący o zagrożeniach, wynikających ze stosowania dopalaczy. Fioletowe tło zajmuje dwie trzecie ilustracji. W dolnej jednej trzeciej jasnoróżowy mózg. W centralnej części trzy biało‑czerwone owalne kapsułki dopalaczy, przedstawionych jako bomby. Żółty napis na górze ilustracji ”Dopalacze” ma przekreślone na czerwono sylabę „do”. Nad nią napisane jest „Wy”. Całość zmienia wymowę na „Wypalacze”.

U osób wdychających opary rozpuszczalników, klejów czy lakierów mogą wystąpić poważne zaburzenia zachowania, prowadzące do zmiany osobowości. Substancje te uszkadzają układ nerwowy i mięśniowy oraz powodują zaburzenia rytmu serca aż do całkowitego jego zatrzymania.

3. Alkohol

Alkohol jest jedną z najbardziej popularnych używek o działaniu odurzającym. Towarzyszy człowiekowi od niepamiętnych czasów. Alkohol spożywany podczas rodzinnych i oficjalnych uroczystości odgrywa szczególną rolę w życiu wielu ludzi. Jednak spożywany w nadmiarze wpływa istotnie na ich zachowania i stan zdrowia.

Alkohol nie wymaga trawienia – jest bezpośrednio wchłaniany z przewodu pokarmowego do krwi. Stąd szybko dociera do wszystkich narządów. Tuż po spożyciu wywołuje odprężenie. Jednak już niewielkie ilości alkoholu wchłonięte przez mózg osłabiają ośrodki, które kontrolują koordynację ruchową, uwagę i zdolność oceny sytuacji.

Alkohol spożyty w nadmiarze powoduje stan upojenia alkoholowego, którego objawami są: bełkotliwa mowa, podwójne widzenie, zaburzenia równowagi i oszołomienie.

Regularne zażywanie alkoholu może się przerodzić w alkoholizmalkoholizmalkoholizm – uzależnienie trudne do opanowania. Alkoholizm prowadzi do różnych chorób wątroby, ponieważ narząd ten neutralizuje alkohol. Najpoważniejsza z tych chorób to marskość wątroby. Jej ryzyko jest tym większe, im większa jest ilość wypijanego dziennie alkoholu. U osób, u których rozwinęła się marskość wątroby, narząd ten jest uszkodzony i coraz słabiej podejmuje swoją funkcję, z czasem stając się całkiem niewydolny.

Stężenie alkoholu we krwi określa się w promilach (‰). 1 promil alkoholu we krwi oznacza obecność 100 mg tej substancji w 1 l krwi.

R11kPeDFOzQBE

Ilustracja w formie tabeli. Po lewej stronie na czerwonym tle wypisano zawartość alkoholu we krwi w promilach. W pierwszej kolumnie znajdują się wartości od 0,1 promila do 5 i powyżej. Po prawej stronie na niebieskim tle opisany jest efekt wpływu alkoholu na organizm człowieka, od rozproszonej uwagi do ciężkiego zatrucia. U góry na ciemnoniebieskiej belce z lewej znajduje się symbol butelki i kieliszka, a z prawej znak zakazu jazdy samochodem. W pierwszej kolumnie widoczna jest zawartość 0,1 promila, co skutkuje rozproszeniem uwagi. Następnie 0,2 promila skutkuje wydłużonym czasem rozpoznania obiektu. 0,3 to niewielkie zaburzenia równowagi i koordynacji ruchowej, gorsze postrzeganie oddalonych przedmiotów. 0,5 to niewielkie zaburzenie zdolności rozpoznawania sytuacji, pobudliwość, opóźnienie adaptacji oka do ciemności. 0,8 to wyraźne zaburzenie równowagi i koordynacji ruchowej, obniżenie samokontroli i krytycyzmu. 1,5 to przyspieszone tętno i podwyższone ciśnienie, błędy w logicznym myśleniu, opóźnienie czasu reakcji, agresywne zachowania. 2 to zaburzenia mowy, równowagi, obniżenie kontroli własnego zachowania, senność. 4 to spadek ciśnienia krwi, obniżenie temperatury ciała, senność, śpiączka. 5 i powyżej to zatrucie organizmu, kończące się często śmiercią.

Szacuje się, że ok. 11,9 % (dane na 2016 r.) dorosłych Polaków nadużywa alkoholu. Alkohol powoli i podstępnie niszczy pijącego i jego rodzinę, często prowadzi do utraty pracy. Rodzina alkoholika narażona jest na agresję, przemoc fizyczną i psychiczną, a czasem seksualną. Członków rodziny alkoholika określa się jako współuzależnionychwspółuzależnieniewspółuzależnionych. Ich życie w warunkach stałego stresu powoduje zmiany w nich samych – fizyczne, emocjonalne, psychiczne. Współuzależnieni cierpią, gdyż nie potrafią znaleźć skutecznych sposobów pomocy alkoholikowi. Często pojawiają się problemy finansowe, które rodzą kolejne problemy, a nawet konsekwencje prawne.

Alkohol jest też jedną z przyczyn zagrożeń w ruchu drogowym. Nawet niewielka jego ilość powoduje wydłużenie czasu reakcji na bodźce i pogorszenie koordynacji ruchowej. Kierowca pod wpływem alkoholu częściej popełnia pomyłki, traci zdolność oceny sytuacji i w efekcie stwarza zagrożenie dla siebie i innych uczestników ruchu.

Spożywanie alkoholu wiąże się niekiedy z podejmowaniem ryzykownych zachowań seksualnych. Alkohol zwiększa śmiałość, zaburza realistyczny osąd sytuacji towarzyskich i odblokowywuje instynkty seksualne. Osoby pod wpływem alkoholu czasem decydują się na seks z nieznaną osobą. Skutkiem takich incydentów może być niechciana ciąża lub zakażenie chorobami przenoszonymi drogą płciową, takimi jak kiła czy AIDS.

R1HEDz5nvAtYI

Ilustracja przedstawia szklankę żółtego piwa, lampkę czerwonego wina i kieliszek przeźroczystej wódki, które zawierają taka samą ilość czystego alkoholu. 250 ml piwa 5 % zawiera tyle samo alkoholu co 100 ml wina 12 % i 30 ml wódki 40 %.

Tragiczne w skutkach następstwa może spowodować równoczesne zażywanie alkoholu i narkotyków lub leków. Pojawiające się wtedy niepokój, lęk, zaburzenia świadomości i omamy prowadzą czasem do prób samobójczych. Gwałtowne obniżenie ciśnienia krwi i zaburzenia pracy serca wynikające z połączonego działania używek mogą doprowadzić nawet do śmierci.

Alkohol wypijany przez ciężarną przenika przez łożysko, powodując uszkodzenie płodu. Całość objawów nazywana jest płodowym zespołem alkoholowym – FAS (z ang. fetal alcohol syndrome[wym. fital alkohol syndrom]). Dzieci z tym syndromem rodzą się z niższą masą ciała, mają charakterystyczny wygląd twarzy i anomalie w budowie narządów wewnętrznych. W wieku szkolnym zwykle mają trudności w nauce oraz wykazują zaburzenia zachowania. Są nadpobudliwe, zamknięte w sobie, często mają trudności w nauce oraz skłonność do popadania w nałóg alkoholowy.

4. Nikotyna

Nikotyna jest substancją zawartą w liściach i korzeniach tytoniu. Wywołuje uzależnienie. Podczas palenia tytoniu jest ona wchłaniana do krwi już w jamie ustnej i górnych drogach oddechowych. Po dotarciu do płuc przenika przez pęcherzyki płucne i wraz z krwią jest rozprowadzana do wszystkich komórek ciała. Pod wpływem nikotyny mózg produkuje substancje wpływające na emocje. Pobudzają one organizm i wywołują uczucie przyjemności. Mózg szybko zaczyna oczekiwać regularnych dawek nikotyny i w momencie przerwania ich podawania doświadcza objawów odstawienia – tak powstaje uzależnienie nazywane nikotynizmemnikotynizmnikotynizmem.

Regularnie zażywana nikotyna działa szkodliwie na układ krążenia. Zwiększa częstość uderzeń serca i zwęża tętnice. Powoduje to wzrost ciśnienia krwi, co może skutkować chorobą serca i innych narządów. Duże dawki nikotyny powodują zatrucie objawiające się nudnościami, wymiotami, kołataniem serca, często omdleniami.

Dym tytoniowy oprócz nikotyny zawiera wiele substancji toksycznych i rakotwórczych. Są nimi tlenek węgla – trujący gaz utrudniający transport tlenu do komórek oraz substancje smoliste powodujące powstawanie nowotworów złośliwych – raka płuca, jamy ustnej, gardła, pęcherza, przełyku, żołądka, trzustki.

Szczególnie niebezpieczne dla zdrowia jest bierne palenie, czyli oddychanie powietrzem, w którym znajduje się dym tytoniowy wydychany przez palacza oraz pochodzący z dopalającej się końcówki papierosa. Dym ten zawiera od 5 do 15 razy więcej tlenku węgla i od 2 do 20 razy więcej nikotyny niż dym, który wdycha palacz. Lista  skutków ubocznych biernego palenia jest długa. Znajdują się na niej m.in. rak płuca, krtani, gardła, zatok nosowych, mózgu, pęcherza moczowego, piersi, a także choroby serca, zapalenie oskrzeli i astma. Dym tytoniowy zawiera również wiele substancji wywołujących łzawienie oczu, podrażnienie błony śluzowej nosa i kaszel. Przebywanie osób niepalących w pomieszczeniach wypełnionych dymem tytoniowym osłabia ich zdolność do pracy lub nauki, demobilizuje i pogarsza samopoczucie.

Palenie tytoniu w przypadku kobiet w ciąży zmniejsza ilość krwi docierającej do płodu z łożyska. Płód otrzymuje przez to mniej składników pokarmowych i tlenu, co spowalnia jego rozwój. Dzieci palących matek często rodzą się za wcześnie i mają mniejszą masę ciała niż średnia masa urodzeniowa. W okresie dzieciństwa częściej występują u nich zaburzenia oddychania, częściej również zapadają na astmę.

Bardzo popularne, szczególnie wśród młodych dorosłych i młodzieży, są papierosy elektroniczne (e‑papierosy). Mimo nazwy sugerującej podobieństwo do zwykłych papierosów, mechanizm ich działania jest inny. Służą one do silnego podgrzewania specjalnego płynu (e‑liquidu), zawierającego m.in. nikotynę, glicerynę, środki smakowo‑zapachowe oraz liczne środki toksyczne, do temperatury ok. 200Indeks górny o^oC. W wyniku tego powstaje aerozol, który jest następnie wdychany przez palacza. Mimo że stężenie szkodliwych substancji w takim aerozolu jest niższe niż w dymie pochodzącym z tradycyjnych papierosów, palenie e‑papierosów również negatywnie wpływa na organizm. Złożony skład chemiczny płynów zawartych w e‑papierosach wiąże się z wysokim ryzykiem ich toksyczności. Liczne badania wskazują, że nawet uznawane za bezpieczne substancje, takie jak gliceryna i glikol propylenowy, po podgrzaniu działają toksycznie na organizm. Nikotyna zawarta w e‑papierosach, podobnie jak w przypadku klasycznych papierosów, zwiększa ryzyko chorób sercowo‑naczyniowych oraz układu oddechowego. Atrakcyjne smaki e‑liquidów, wysoka zawartość nikotyny oraz popularność e‑papierosów znacznie zwiększają szansę na rozwój uzależnienia. Należy zdecydowanie podkreślić, że ze względu na dużą szkodliwość dla zdrowia, po papierosy, zarówno tradycyjne, jak i elektroniczne, nie wolno sięgać nieletnim.

5. Kofeina

Kofeina jest substancją chemiczną występującą w liściach, ziarnach i owocach wielu gatunków roślin. Zawarta w różnych produktach spożywczych uważana jest za bezpieczną używkę. Niewielkie ilości kofeiny występujące w kawie i herbacie (teina) działają pobudzająco. Usuwają zmęczenie, poprawiają pamięć krótkotrwałą i koncentrację uwagi, poprawiają nastrój. Jednak przekroczenie dziennej dawki kofeiny, czyli ok. 300 mg dla dorosłych, może prowadzić do pogorszenia nastroju, stanów lękowych, kołatania serca. Kofeina spożyta w nadmiarze powoduje również bóle głowy i trudności z zaśnięciem, a także spłyca sen. Na zaburzenia snu cierpi wiele nastolatków, dlatego młodzież bezwzględnie powinna unikać picia napojów z kofeiną po południu czy wieczorem.

Szczególnie niebezpieczne są zawierające duże ilości kofeiny napoje energetyczne (popularnie nazywane energetykami). Dowiedziono, że mogą one zaburzać rozwój układu nerwowego u dzieci i młodzieży. Trzeba też pamiętać, że nawet jedna puszka stwarza ryzyko zawału serca niezależnie od wieku. Poza kofeiną napoje energetyczne zawierają duże ilości innych substancji pobudzających na krótki czas sprawność organizmu, ale za cenę zdrowia, a nawet życia. Na przykład zawarta w nich witamina BIndeks dolny 3₃ spożywana w nadmiarze może doprowadzić do ostrego zapalenia wątroby. Nie można przy tym określić bezpiecznej dawki, ponieważ zależy ona od wielu czynników. Pewne jest, że substancje zawarte w dużych ilościach w napojach energetycznych znacznie łatwiej przedawkować w przypadku osób o małej masie ciała, czyli u dzieci i młodzieży. Dlatego energetyki w ogóle nie powinny być przez nich spożywane.

Przy zachowaniu zdrowego rozsądku i umiarkowania można natomiast bez obawy pić herbatę czy kawę.

R140rhx4JX9TH

Ilustracja przedstawia zawartość kofeiny w różnych produktach spożywczych. Zdjęcie filiżanki kawy. Podpis: filiżanka kawy – 75 mg kofeiny. Zdjęcie filiżanki herbaty. Podpis: filiżanka herbaty – 50 mg kofeiny. Zdjęcie puszki napoju energetyzującego. Podpis: puszka napoju energetyzującego – 90 mg kofeiny. Zdjęcie szklanki z colą jak we wzorze. Podpis: szklanka napoju typu cola – 50 mg kofeiny. Zdjęcie tabliczki czekolady Podpis: tabliczka gorzkiej czekolady – 30 mg kofeiny.

6. Uzależnienie od leków

Tempo współczesnego życia, stres i przemęczenie skłaniają wiele osób do zażywania środków, które mogą przynieść ulgę – złagodzić ból, uspokoić lub pobudzić do działania. Na te potrzeby odpowiada rynek farmaceutyczny, produkując i reklamując coraz więcej środków dostępnych bez recepty.

Łatwy dostęp do leków i suplementów dietysuplementy dietysuplementów diety oraz swojego rodzaju moda na ich zażywanie sprawia, że zamiast rozwiązywać swoje problemy zdrowotne czy życiowe, sięgamy po tabletki. Szczególnie popularne są leki uspokajające i nasenne, środki dopingujące i przeciwbólowe. Chętnie spożywane są również syntetyczne witaminy i suplementy diety oraz środki przeczyszczające czy produkty reklamowane jako te, które ułatwiają odchudzanie.

Środki dopingujące to stosowane bez wskazań medycznych środki farmakologiczne, które zwiększają sprawność organizmu. Są to więc leki, które stosuje się w leczeniu określonych chorób czy niedoborów hormonalnych, jednak ich zastosowanie w celach innych niż medyczne jest niedozwolone. Przeważnie sięgają po nie sportowcy, aby w nielegalny sposób poprawić swoje wyniki. Przykładem jest męski hormon płciowy - testosteron - i jego pochodne. Hormony te, zwane anabolikami, pobudzają syntezę białek i hamują ich rozkład, prowadząc do wzrostu masy i siły mięśniowej. Z drugiej strony, stosowanie anabolików ma wiele poważnych następstw, takich jak wyniszczenie organizmu, ryzyko zawału serca lub udaru mózgu. Z kolei wydolność fizyczną zwiększają m.in. hormon wzrostu i erytropoetyna. Nieuzasadnione przyjmowanie hormonu wzrostu skutkuje m.in. nadciśnieniem i niedociśnieniem tętniczym oraz wzrostem ryzyka zachorowania na cukrzycę i niektóre nowotwory.  Przyjmowanie na własną rękę erytropoetyny grozi zawałem serca i udarem mózgu. Poza hormonami nieuczciwi sportowcy sięgają po narkotyczne środki przeciwbólowe (takie jak morfina i heroina), aby brać udział w zawodach lub treningach mimo doznanej kontuzji. Oczywiście, takie postępowanie pogłębia kontuzję, ponadto prowadzi do uzależnienia. Kolejną grupę środków dopingujących stanowią środki pobudzające (stymulanty): kofeina, kokaina, efedryna czy amfetamina. Wpływają one na układ nerwowy, znosząc zmęczenie i poprawiając koncentrację. Do ich działań niepożądanych należą nadciśnienie i przyspieszona akcja serca. Stosowanie środków dopingujących jest więc niebezpieczne dla zdrowia i życia, a dodatkowo - w przypadku sportowców - grozi wykluczeniem z zawodów.

Nierozsądne zażywanie leków bez konsultacji z lekarzem może prowadzić do takich komplikacji zdrowotnych, jak uszkodzenie żołądka, nerek i wątroby. Ceną za taką lekkomyślność może być również lekomania. Uzależnienie od farmaceutyków jest tak samo poważną chorobą, jak uzależnienie od alkoholu czy narkotyków.

RdnxD3vQFSd6v

Fotografia przedstawia leżącą na boku fiolkę morfiny. Fiolka jest szklana, przeźroczysta, z metalowo‑gumowym korkiem. Etykieta informuje o zawartości.

R1AShQeOMi5u9

Na tle fotografii rozsypanych leków, widoczny jest napis: Środki uspokajające: zmniejszają napięcie nerwowe i ułatwiają zasypianie, powodują skutki uboczne: senność, powolność reakcji, kłopoty z pamięcią, zbyt często stosowane mogą wywołać uzależnienie, są szczególnie niebezpieczne przy równoczesnym spożywaniu alkoholu.

Do psychicznych skutków nadużywania leków zaliczamy m.in.:

• nieodpartą potrzebę odczuwania efektów działania leku;

• zwiększoną tolerancję na lek i konieczność przyjmowania coraz większych dawek;

• potrzebę zdobycia leku bez względu na okoliczności i koszty.

Fizyczne skutki nadużywania leków przejawiają się jako:

• bezsenność;

• zaburzenia ciśnienia krwi;

• zaburzenia czynności serca;

• trudności w oddychaniu;

• biegunka;

• wymioty;

• bóle mięśni;

• nadmierna potliwość;

• zaburzenia pamięci;

• osłabienie koncentracji uwagi.

7. Profilaktyka uzależnień

Osoba uzależniona to ktoś, u kogo potrzeba zażycia używki czy wykonania jakiejś czynności jest bardzo silna, silniejsza niż konsekwencje takich działań. Łatwy dostęp do papierosów, alkoholu, leków, narkotyków i dopalaczy sprawia, że liczba uzależnionych rośnie z roku na rok. Osoby uzależnione zwykle nie są w stanie same zerwać z nałogiem ze względu na dotkliwe, a nawet niebezpieczne dla zdrowia objawy odstawienia, czyli abstynencjiabstynencjaabstynencji. Dlatego uzależnieni wymagają nie tylko pomocy medycznej, ale przede wszystkim wsparcia psychologicznego. Leczenie nałogów jest trudne ze względu na nawroty spowodowane zmianami w mózgu wynikającymi z brania używek. Dlatego najlepiej nigdy nie rozpoczynać eksperymentowania ze środkami uzależniającymi i konsekwentnie odmawiać ich zażycia.

W skutecznym odmawianiu pomaga asertywność, czyli umiejętność wyrażania własnego zdania. Zachowania asertywne są łatwiejsze, kiedy wiemy, czego tak naprawdę chcemy i jakie są nasze życiowe cele.

8. Uzależnienia XXI wieku

Dynamiczny rozwój technologii spowodował pojawienie się uzależnień od Internetu, gier wideo, telefonu komórkowego. Uzależnienie zaburza funkcjonowanie w codziennym życiu.

Uzależnienie od Internetu objawia się potrzebą stałego korzystania z jego zasobów i bycia w sieci (online). Internet wykorzystuje się np. do poszukiwania wirtualnych przyjaciół, znajomych, korzystania ze wsparcia w postaci lajków, a zawarte w ten sposób znajomości stają się ważniejsze niż znajomości realne. Część osób nałogowo gra w Internecie, inne stale przeglądają i komentują wiadomości. Aktywność w Internecie często powoduje niemożność oderwania się od komputera i prowadzi do utraty kontaktu z rzeczywistością i ograniczenia relacji społecznych.

Uzależnienie od telefonu komórkowego, czyli fonoholizm, polega na nieustannej korespondencji za pomocą komunikatorów i prowadzeniu długich rozmów, robieniu zdjęć i nagrywaniu filmów, a także na korzystaniu z gier, w które są wyposażone aparaty telefoniczne. Osoby uzależnione nie rozstają się z telefonem komórkowym. Zawsze mają go w dłoni lub w zasięgu wzroku, są ciągle gotowe do komunikowania się, a nawet korzystają z telefonu podczas wykonywania różnych czynności. Jeśli nie mogą mieć telefonu przy sobie, czują niepokój i podenerwowanie.

Uzależnienia związane z rozwojem nowych technologii przypominają te związane z uzależnieniem od narkotyków, alkoholu czy leków. Mogą również doprowadzać do osłabienia więzi z rodziną i rówieśnikami, izolacji od otoczenia. Młodzi ludzie, zdominowani wyłącznie przez Internet i aplikacje telefoniczne, rezygnują z pasji i zainteresowań. W Polsce i na świecie powstają ośrodki pomocy dla uzależnionych internautów i użytkowników telefonów komórkowych.

R1SZF3hbmSNp3

Fotografia przestawia widzianą z góry grupę czterech chłopców w różnokolorowych strojach. Mają około 10‑12 lat. Siedzą na pufach. Każdy z nich patrzy w ekran swojego telefonu, odczytuje lub wysyła wiadomości.

Podsumowanie

• Uzależnienie jest nieodpartą potrzebą przyjmowania określonego środka uzależniającego w celu doznania przyjemności lub usunięcia przykrych objawów jego braku.

• Uzależnienie psychiczne polega na stałym myśleniu o zażywaniu i zdobywaniu danej substancji, a uzależnienie fizyczne polega na przystosowaniu się organizmu do działania przy określonym poziomie danej substancji, którego obniżenie prowadzi do licznych dolegliwości zwanych zespołem odstawienia.

• Etapy uzależnienia przebiegają według schematu: eksperymentowanie, zażywanie okazjonalne, zażywanie regularne, uzależnienie.

• Substancje psychoaktywne zaburzają funkcjonowanie układu nerwowego.

• Narkotyki mogą powodować silne halucynacje i  nienaturalny stan pobudzenia lub obniżać aktywność. Ponadto narkotyki trwale uszkadzają mózg.

• Do narkotyków zalicza się dopalacze, które zmieniają nastrój i zachowanie człowieka. Mogą powodować uczucie niepokoju, bóle głowy, dezorientację, silne halucynacje i urojenia, a nawet ataki szału.

• Alkohol wydłuża czas reakcji na bodźce i sprzyja ryzykownym zachowaniom.

• Palenie papierosów (w tym e‑papierosów) może prowadzić do raka płuc, krtani, gardła, zatok nosowych, mózgu, pęcherza moczowego, piersi. Może spowodować choroby serca, zapalenie oskrzeli i astmę.

• Środki dopingujące zwiększają wydolność fizyczną, prowadzą do wzrostu masy i siły mięśniowej. Przyjmowanie ich wiąże się z wyniszczaniem organizmu, ryzykiem zawału serca lub udaru mózgu, nadciśnieniem i niedociśnieniem tętniczym i wzrostem ryzyka zachorowania na cukrzycę i niektóre nowotwory.

• Bez wyraźnej potrzeby nie wolno przyjmować leków i suplementów diety, nawet dostępnych bez recepty, aby nie doprowadzić do  uszkodzenia ważnych narządów, m.in. serca, żołądka, nerek i wątroby.

Praca domowa

Słownik

Zadania