161 n.e. – GalenGalenGalen lekarzem Marka Aureliusza
1
Scenariusz lekcji dla nauczyciela.
R1aoPIZJ9dSZx1
I. W zakresie kompetencji językowych. Uczeń:
1. zna i rozpoznaje następujące formy morfologiczne z zakresu gramatyki języka łacińskiego:
12) formy czasowników nieregularnych:
h) verba deponentia i semideponentia;
2. zna i rozpoznaje następujące zjawiska składniowe z zakresu gramatyki języka łacińskiego:
2) strukturę składniową zdania w stronie czynnej i biernej;
Nauczysz się
konstruować formy verba deponentia w indikatiwie praesentis, imperfecti, futuri I;
tłumaczyć wybrane sentencje łacińskie zawierające verba deponetia;
rozwijać umiejętność tłumaczenia tekstu łacińskiego.
VERBA DEPONENTIA
R12GRA8GXdjId
Ćwiczenie 1
Do podanych form dopasuj odpowiednie określenie czasu i strony: Sequebantur. Możliwe odpowiedzi: 1. Indicativus praesentis passivi 2. Indicativus futuri passivi 3. Indicativus imperfecti passivi. Imitaberis. Możliwe odpowiedzi: 1. Indicativus praesentis passivi 2. Indicativus futuri passivi 3. Indicativus imperfecti passivi. Imitabamini. Możliwe odpowiedzi: 1. Indicativus praesentis passivi 2. Indicativus futuri passivi 3. Indicativus imperfecti passivi. Sequar. 1. Indicativus praesentis passivi 2. Indicativus futuri passivi 3. Indicativus imperfecti passivi.
Do podanych form dopasuj odpowiednie określenie czasu i strony: Sequebantur. Możliwe odpowiedzi: 1. Indicativus praesentis passivi 2. Indicativus futuri passivi 3. Indicativus imperfecti passivi. Imitaberis. Możliwe odpowiedzi: 1. Indicativus praesentis passivi 2. Indicativus futuri passivi 3. Indicativus imperfecti passivi. Imitabamini. Możliwe odpowiedzi: 1. Indicativus praesentis passivi 2. Indicativus futuri passivi 3. Indicativus imperfecti passivi. Sequar. 1. Indicativus praesentis passivi 2. Indicativus futuri passivi 3. Indicativus imperfecti passivi.
Umieść w odpowiednich miejscach tabeli formy czasowników imitor, imitari, imitatus sum (naśladować) oraz sequor, sequi, secutus sum (iść za) wybrane spośród następujących: imitaberis – imitabamini – imitatur – sequitur – sequebantur – sequar – sequemur.
Verba deponentia to czasowniki, które tworzą swoje formy w stronie biernej, ale znaczenie mają czynne, np. hortor – zachęcam, hortaris – zachęcasz, hortari – zachęcać itd. Ich nazwa pochodzi od „deponere” (odkładać, pozbyć się), ponieważ „pozbyły się one” form strony czynnej.
Verba deponentia znajdziemy we wszystkich czterech koniugacjach.
Indicativus praesentis passivi
I
II
III
IV
hortor – zachęcam
verěor – boję się
loquor – mówię
sortior – losuję
hortāris – zachęcasz…
verēris – boisz się…
loquěris – mówisz…
sortīris – losujesz…
hortātur
verētur
loquĭtur
sortītur
hortāmur
verēmur
loquĭmur
sortīmur
hortamĭni
veremĭni
loquimĭni
sortimĭni
hortāntur
verentur
loquuntur
sortiuntur
Infinitivus praesentis passivi
hortāri – zachęcać
verēri – bać się
loqui – mówić
sortīri – losować
Indicativus imperfecti passivi
I
II
III
IV
hortābar – zachęcałem
verebār – bałem się
loquebār – mówiłem
sortiebār – losowałem
hortabāris – zachęcałeś…
verebāris – bałeś się…
loquebāris – mówiłeś…
sortiebāris – losowałeś…
hortabātur
verebātur
loquebātur
sortiebātur
hortabāmur
verebāmur
loquebāmur
sortiebāmur
hortabamĭni
verebamĭni
loquebamĭni
sortiebamĭni
hortabantur
verebantur
loquebantur
sortiebantur
Indicativus futuri primi passivi
I
II
III
IV
hortābor – zachęcę
verēbor – będę się bał
loquar – powiem
sortiar – wylosuję
hortaběris – zachęcisz…
vereběris – będziesz się bał
loquēris – powiesz…
sortiēris – wylosujesz…
hortabĭtur
verebĭtur
loquētur
sortiētur
hortabĭmur
verēbĭmur
loquēmur
sortiēmur
hortabimĭni
verebimĭni
loquemĭni
sortiemĭni
hortabuntur
verebuntur
loquentur
sortientur
Zegary
Rtmad8xyjWPpf
Ćwiczenie 2
R1Ua118kg9sSl
Ćwiczenie 3
Ryas2ctGx1AQj1
R1Sprnlb5eyrE1
RD0CBBN1hpI3P1
R3OuC75KVkudK1
Łatwiej jest nastawić jednakowo filozofów niż zegary (Seneka)
W starożytności, w Grecji i Rzymie, do mierzenia czasu używano zegarów słonecznych (od VI w. p.n.e.) oraz zegarów wodnych (od V w. p.n.e.). Pierwszy zegar słoneczny miał skonstruować filozof Anaksymander z Miletu. Zegary wodne, które odmierzały czas w sposób dość dokładny, istniały dopiero od II w. p.n.e. Używano także klepsydr zbudowanych np. tak, że woda przepływała z jednego naczynia do drugiego.
Rzymianie kopiowali modele greckich zegarów słonecznych (łac. horologium lub solarium). Łączyli metalowy pręt, tzw. gnomon (wskazówka), z tarczą; jego cień wskazywał czas. Jednym z największych zegarów w Rzymie było Horologium, które cesarz OktawianOktawian AugustOktawian kazał zbudować na Polu Marsowym. Funkcję gnomonu pełnił tam obelisk przywieziony z Egiptu.
Na zegarach słonecznych często umieszczano sentencje, np. Sine sole sileo (Bez słońca milczę) lub Horas non numero nisi serenas (Odmierzam tylko szczęśliwe godziny), Omnes laedunt, ultima sanat (Wszystkie ranią, ostatnia zabija), Tempus fugit (Czas ucieka).
Sztuka lekarska
RuBWsrJGsCZuI
Ćwiczenie 4
Wskaż poprawne tłumaczenie następujących form gramatycznych pochodzących od czasownika „ utor, uti, usus sum”. Pierwsza forma: Utimini. Możliwe odpowiedzi:1. Używacie 2. Używasz 3. Używałem. Druga forma: Uteris. Możliwe odpowiedzi:1. Używacie 2. Używasz 3. Używałem. Trzecia forma: Utebar. Możliwe odpowiedzi:1. Używacie 2. Używasz 3. Używałem.
Wskaż poprawne tłumaczenie następujących form gramatycznych pochodzących od czasownika „ utor, uti, usus sum”. Pierwsza forma: Utimini. Możliwe odpowiedzi:1. Używacie 2. Używasz 3. Używałem. Druga forma: Uteris. Możliwe odpowiedzi:1. Używacie 2. Używasz 3. Używałem. Trzecia forma: Utebar. Możliwe odpowiedzi:1. Używacie 2. Używasz 3. Używałem.
Połącz formy czasowników arbitror, arbitrari, arbitratus sum – sądzę oraz utor, uti, usus sum – używam z tłumaczeniem tych form.
Sztuce lekarskiej w starożytności patronowało wielu bogów. W Grecji – Apollo, AsklepiosAsklepiosAsklepios i Artemida. W Rzymie czczono Apollina‑lekarza (Apollo Medicus), Marsa, Junonę Lucynę, Asklepiosa‑Eskulapa.
Najważniejszym greckim bogiem‑lekarzem był Asklepios, którego ojcem był Apollo, a matką nimfa KoronisKoronisKoronis. Urodziła ona syna potajemnie i porzuciła. Zaopiekowały się nim zwierzęta: koza, która go karmiła, i pies, który go strzegł. Apollo oddał później Asklepiosa w ręce mądrego centaura Cheirona, który nauczył go sztuki lekarskiej. Asklepios osiągnął biegłość w leczeniu, czasem jednak wskrzeszał ludzi i za to został zabity piorunem przez Zeusa. Dzieci Asklepiosa poszły w ślady ojca: synowie byli lekarzami, córka Panakeia stała się symbolem uzdrawiania za pomocą ziół, druga zaś – HygiejaHygieiaHygieja– stała się uosobieniem zdrowia. Kult Asklepiosa ukształtował się w Epidauros na Peloponezie – powstała tam prawdziwa sztuka lekarska, którą praktykowali potomkowie Asklepiosa.
Najsławniejszym lekarzem starożytnym jest bez wątpienia HipokratesHipokratesHipokrates (V–IV w. p.n.e.), który działał na wyspie Kos. Leczył on chorych, poddając ich obserwacji, by postawić właściwą diagnozę. Ważnym elementem jego metody były dieta, higiena, stosowanie ziół i zwalczanie przesądów. Z imieniem Hipokratesa łączymy tzw. Corpus Hippocrateum, jednak z pewnością jest to zbiór pism pozostawionych przez różnych lekarzy i różne szkoły. Przypisujemy mu także powiedzenia (znane w wersji łacińskiej): Ars longa, vita brevis (Sztuka długa, życie krótkie), Primum non nocere (Po pierwsze nie szkodzić). Miejsca kultu Asklepiosa – asklepiejony – powoli przekształcały się w szpitale. Z czasem w wielu miastach greckich powstały także prywatne praktyki, częściej jednak działali w nich lekarze opłacani z kasy miejskiej.
W Rzymie kult Asklepiosa pojawił się na początku III w. p.n.e., kiedy to w czasie zarazy sprowadzono z Epidauru poświęconego Asklepiosowi węża, który jako siedzibę wybrał sobie wyspę na Tybrze. Powstał tam zaraz asklepiejon. Wśród Rzymian nie znajdziemy wtedy lekarzy, sztukę tę uprawiali tam Grecy, nie ceniono ich jednak, wręcz przeciwnie – traktowano z dużą podejrzliwością. Ta sytuacja zmienia się powoli od I w. p.n.e. Wśród lekarzy działających w Rzymie dużym uznaniem cieszą się: Antoniusz Musa – lekarz Augusta, CelsusCelsusCelsus – lekarz czasów Tyberiusza i GalenGalenGalen – lekarz cesarski od 161 r. n.e.
R1DdoG6FFm9Oz1
Rk5qvLyQZGOEP1
m405879237c98676a_0000000000015
Kwintus: Jestem pełen podziwu, że znosisz ból bez płaczu. Nie próbuj wstawać z łóżka!
Marek: Już próbowałem. Ale musiałem położyć się z powrotem, ponieważ dokucza mi nieprzyjemny ból. Spójrz na moje nogi, Kwintusie. Zanim spadłem z drzewa, były takie same. Teraz noga prawa jest grubsza niż lewa. Kość może być złamana.
Kwintus: To dziwne, że nie złamałeś kości, (bo) spadłeś z tak wysokiego drzewa. Twoje kości są całe. Nie płacz!
Marek: Nie płaczę, ale gdy inne dzieci bawią się, ja muszę być w domu. Nie mogę nawet czytać książek, ponieważ bardzo mnie boli noga.
RVzqZF1VqAeTq1
R1UdQ8taevqAC1
Oktawian August
RPiooL59iLTbr
Ćwiczenie 6
Połącz w pary zdania oraz ich tłumaczenia. Dulce et decorum est pro patria mori. Możliwe odpowiedzi: 1. Pamiętaj o śmierci. 2. Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę. 3. Chwalimy przeszłość, żyjemy teraz. 4. Potrafisz odnosić zwycięstwa, ale nie umiesz ich wykorzystać. 5. Sława idzie jak cień za męstwem. Laudamus veteres, sed nostris utimur annis. Możliwe odpowiedzi: 1. Pamiętaj o śmierci. 2. Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę. 3. Chwalimy przeszłość, żyjemy teraz. 4. Potrafisz odnosić zwycięstwa, ale nie umiesz ich wykorzystać. 5. Sława idzie jak cień za męstwem. Gloria virtutem tamquam umbra sequitur. Możliwe odpowiedzi: 1. Pamiętaj o śmierci. 2. Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę. 3. Chwalimy przeszłość, żyjemy teraz. 4. Potrafisz odnosić zwycięstwa, ale nie umiesz ich wykorzystać. 5. Sława idzie jak cień za męstwem. Memento mori. Możliwe odpowiedzi: 1. Pamiętaj o śmierci. 2. Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę. 3. Chwalimy przeszłość, żyjemy teraz. 4. Potrafisz odnosić zwycięstwa, ale nie umiesz ich wykorzystać. 5. Sława idzie jak cień za męstwem. Vincere scis, victoriā uti nescis. Możliwe odpowiedzi: 1. Pamiętaj o śmierci. 2. Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę. 3. Chwalimy przeszłość, żyjemy teraz. 4. Potrafisz odnosić zwycięstwa, ale nie umiesz ich wykorzystać. 5. Sława idzie jak cień za męstwem.
Połącz w pary zdania oraz ich tłumaczenia. Dulce et decorum est pro patria mori. Możliwe odpowiedzi: 1. Pamiętaj o śmierci. 2. Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę. 3. Chwalimy przeszłość, żyjemy teraz. 4. Potrafisz odnosić zwycięstwa, ale nie umiesz ich wykorzystać. 5. Sława idzie jak cień za męstwem. Laudamus veteres, sed nostris utimur annis. Możliwe odpowiedzi: 1. Pamiętaj o śmierci. 2. Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę. 3. Chwalimy przeszłość, żyjemy teraz. 4. Potrafisz odnosić zwycięstwa, ale nie umiesz ich wykorzystać. 5. Sława idzie jak cień za męstwem. Gloria virtutem tamquam umbra sequitur. Możliwe odpowiedzi: 1. Pamiętaj o śmierci. 2. Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę. 3. Chwalimy przeszłość, żyjemy teraz. 4. Potrafisz odnosić zwycięstwa, ale nie umiesz ich wykorzystać. 5. Sława idzie jak cień za męstwem. Memento mori. Możliwe odpowiedzi: 1. Pamiętaj o śmierci. 2. Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę. 3. Chwalimy przeszłość, żyjemy teraz. 4. Potrafisz odnosić zwycięstwa, ale nie umiesz ich wykorzystać. 5. Sława idzie jak cień za męstwem. Vincere scis, victoriā uti nescis. Możliwe odpowiedzi: 1. Pamiętaj o śmierci. 2. Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę. 3. Chwalimy przeszłość, żyjemy teraz. 4. Potrafisz odnosić zwycięstwa, ale nie umiesz ich wykorzystać. 5. Sława idzie jak cień za męstwem.
Połącz w pary zdania oraz ich tłumaczenia.
Chwalimy przeszłość, żyjemy teraz., Pamiętaj o śmierci., Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę, Potrafisz odnosić zwycięstwa, ale nie umiesz ich wykorzystać., Sława idzie jak cień za męstwem.
Dulce et decorum est pro patria mori.
Laudamus veteres, sed nostris utimur annis.
Gloria virtutem tamquam umbra sequitur.
Memento mori.
Vincere scis, victoriā uti nescis.
ReECD2xOVFPM11
Sławne słowa Dulce et decorum est pro patria mori to fragment drugiej ody Horacego (ks. III Carmina), poświęconej virtus Romana – cnocie męstwa rzymskiego w różnych jej postaciach. Utwory podejmujące tę tematykę spotykają się w Rzymie z dużą przychylnością Oktawiana Augusta – celem jego polityki jest ugaszenie wojen domowych, zaprowadzenie pokoju (pax Romana) na terenie Imperium oraz przywrócenie znaczenia dawnych cnót – mores maiorum (obyczajów przodków), takich jak: surowość obyczajów, hart ciała i ducha, pracowitość, pobożność, skromność i uczciwość. W sztuce i literaturze tych czasów, zwłaszcza w twórczości Wergiliusza i Horacego, można znaleźć wiele dowodów na to, że także ludzie kultury włączają się w dzieło budowania nowego ładu, którego autorem jest Oktawian.
RP9TPhD98QG6g1
R1SvKzuRe9IcV1
RDtzPJhuoq9l5
Ćwiczenie 7
Połącz w pary sentencje z ich tłumaczeniami. Dulce et decorum est pro patria mori. Możliwe odpowiedzi: 1. słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę 2. pokój rzymski 3. cnota rzymska. Pax Romana. Możliwe odpowiedzi: 1. słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę 2. pokój rzymski 3. cnota rzymska. Virtus Romana. Możliwe odpowiedzi: 1. słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę 2. pokój rzymski 3. cnota rzymska
Połącz w pary sentencje z ich tłumaczeniami. Dulce et decorum est pro patria mori. Możliwe odpowiedzi: 1. słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę 2. pokój rzymski 3. cnota rzymska. Pax Romana. Możliwe odpowiedzi: 1. słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę 2. pokój rzymski 3. cnota rzymska. Virtus Romana. Możliwe odpowiedzi: 1. słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę 2. pokój rzymski 3. cnota rzymska
Połącz w pary sentencje z ich tłumaczeniami.
cnota rzymska, pokój rzymski, słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę
Dulce et decorum est pro patria mori
pax Romana
virtus Romana
Słowniki
Słownik pojęć
Asklepios
Asklepios
u Latynów Eskulap – heros, bóg sztuki lekarskiej, syn Apollona i nimfy Koronis.
Celsus
Celsus
I w. n.e., lekarz czasów cesarza Tyberiusza
Cezar
Cezar
Gajusz Juliusz Cezar (100–44 p.n.e.), polityk, wódz i pisarz, przywódca popularów. Autor historycznej relacji z podboju Galii (dzieło pt. „Wojna galijska”). Zamordowany w 44 r. p.n.e.
Chiron, Chejron
Chiron, Chejron
w mitologii greckiej centaur sławny z mądrości i szlachetności; znał sztukę leczenia; wychował m.in. Achillesa i Asklepiosa.
Chronos
Chronos
w mitologii greckiej personifikacja czasu.
Demokryt
Demokryt
Demokryt z Abdery (ok. 460–ok. 400 p.n.e.) rozwinął atomistyczną teorię materii; odbył wiele podróży dla zdobycia wiedzy. Miał być nauczycielem Hipokratesa.
Galen
Galen
pochodził z Pergamonu (129–199). W 161 r. został lekarzem cesarza Marka Aurelliusza, potem jego synów. Jeden z najwybitniejszych lekarzy starożytności.
Flora
Flora
uosobienie sił, dzięki którym drzewa pokrywają się kwiatami. Dała ludziom miód, nasiona kwiatów.
Heweliusz
Heweliusz
Jan Heweliusz (1611–1687), sławny gdański astronom, matematyk. Jednym z jego patronów był król Jan III Sobieski, któremu astronom dedykował ostatnie swoje prace. W 1683 r. dla uczczenia zwycięstwa pod Wiedniem Heweliusz nazwał odkrytą właśnie konstelację „Scutum Sobiescianum” – „Tarczą Sobieskiego”.
Hipokrates
Hipokrates
pochodził z wyspy Kos (ok. 460–377 p.n.e.), „ojciec medycyny”, autor części pism zawartych w „Corpus Hippokrateum”. Jeden z najwybitniejszych lekarzy starożytności.
Horacy
Horacy
Quintus Horactius Flaccus (65–8 p.n.e.), sławny rzymski poeta liryczny, autor „Księgi epodów”, „Satyr”, „Pieśni” i „Listów”.
Hygieia
Hygieia
córka Asklepiosa, synonim zdrowia.
Koronis
Koronis
nimfa, która urodziła Apollinowi syna Asklepiosa. Według jednej wersji mitu zdradziła boga ze śmiertelnikiem i została zabita przez Artemidę, Apollo jednak uratował mającego się urodzić syna, według drugiej Koronis porzuciła Asklepiosa, którego wychowały najpierw zwierzęta, a potem centaur Chiron.
Oktawian August
Oktawian August
Caius Iulius Octavianus (63 p.n.e. – 14 n.e.), wnuk siostry Cezara, wyznaczony na jego następcę. W 27 r. p.n.e. otrzymuje przydomek Augusta. Tworzy ramy nowego ustroju – pryncypatu.
Słownik łacińsko‑polski
R1OAJp8pcKYVw1
m405879237c98676a_0000000000326
Galeria dzieł sztuki
R6qYIlNmOb6Sa1
RdiJ3mptKuba7
R1BKjVJNhjf5R1
R1Jn7povKlHSc1
R1DdoG6FFm9Oz1
RJ953K2AS0QXc1
RTtMgxDEJ0m0C1
R5AiwyevyrTtN1
RP9TPhD98QG6g1
ReECD2xOVFPM11
R1SvKzuRe9IcV1
m405879237c98676a_0000000000336
Bibliografia
H.H. Orberg, Lingua Latina per se illustrata. Pars I. Familia Romana, Newburyport, MA 2005
Michael Crawford, Rzym w okresie republiki, Warszawa 2000
Pierre Grimal, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Ossolineum 2008
Maria Jaczynowska (red.), D. Musiał, M. Stępień, Historia starożytna, Warszawa 2004
Oktawiusz Jurewicz, Lidia Winiczuk, Starożytni Grecy i Rzymianie w życiu prywatnym i państwowym, Warszawa 1973
Katarzyna Marciniak, Mitologia grecka i rzymska, Warszawa–Bielsko‑Biała 2002
Słownik kultury antycznej, red. Ryszard Kulesza, Warszawa 2012
Colin Wells, Cesarstwo rzymskie, Warszawa 1992
Lidia Winiczuk, Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1983