RPeLN2gsWxGJJ1
Ilustracja przedstawia nuty. Na zdjęciu widać skośną kompozycję czarno-białego fragmentu pięciolinii z nutami. Tytuł lekcji: W dur i w moll.

W dur i w moll

Źródło: Marcin Łukasiewicz, licencja: CC0.

Ważne daty

od około połowy XVII w. do początku XX w. – panowanie w muzyce europejskiej systemu dur‑moll.

1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela:

RnBeXulLqp5oY
W prostokątnym polu znajduje się napis „Pobierz”. Jest to przycisk pozwalający na wyświetlenie, pobranie i zapisanie pliku zawierającego scenariusz lekcji - dokument w formacie pdf.

I. Indywidualna i zespołowa ekspresja muzyczna.

2. W zakresie gry na instrumentach. Uczeń:

1) gra na instrumentach ze słuchu lub/i przy pomocy nut (w zespole lub/i solo) na jednym lub kilku instrumentach melodycznych (do wyboru np. flet podłużny, flażolet /flecik polski/, pianino, keyboard, gitara, dzwonki, metalofon, ksylofon i inne) oraz perkusyjnych niemelodycznych:

B) melodie,

C) proste utwory,

D) akompaniament.

4. W zakresie słuchania i percepcji muzyki. Uczeń:

1) świadomie słucha wybranych dzieł literatury muzycznej (fragmentów lub/i w całości)

A) reprezentatywnych dla kolejnych epok

3) rozpoznaje i analizuje utwory muzyczne określając ich elementy, nastrój i charakter, formułuje wypowiedzi, stosując pojęcia charakterystyczne dla języka muzycznego;

II. Język i funkcje muzyki, myślenie muzyczne, kreacja i twórcze działania.

1. Uczeń zna, rozumie i wykorzystuje w praktyce:

1) podstawowe pojęcia i terminy muzyczne (pięciolinia, klucz, nuta, pauza, wartość rytmiczna, dźwięk, gama, akord, akompaniament) oraz zależności między nimi;

2. Uczeń odczytuje i zapisuje elementy notacji muzycznej:

1) nazywa dźwięki gamy, rozpoznaje ich położenie na pięciolinii;

Nauczysz się

zapisywać, śpiewać, grać i rozpoznawać słuchem gamę C‑dur;

zapisywać, śpiewać, grać i rozpoznawać słuchem gamę a‑moll;

określać słuchem tonację utworów – durową oraz molową;

System dur‑moll

System dur‑moll to system organizacji materiału dźwiękowego, panujący w muzyce europejskiej od około połowy XVII w. do początku XX w. Nazwa pochodzi od dwóch odmian, w jakich występują tworzone w nim konstrukcje dźwiękowe, tzw. trybów – durowego i molowego, lub inaczej majorowego i minorowego. […] Utwory oparte na systemie dur‑moll określane są, jako tonalne lub funkcyjne.

Źródło: Encyklopedia muzyki, pod red. A. Chodkowskiego, PWN, Warszawa 1995

Utwory napisane w tonacji durowej odbieramy, jako wesołe i pogodne, natomiast utwory napisane w tonacji molowej odbieramy, jako smutne. Warto podkreślić, że system dur‑moll do tej pory stosowany jest z powodzeniem w muzyce rozrywkowej.

RJMVwk6ZOxTdm
Ćwiczenie 1
Wskaż zdania, które są prawdziwe. Możliwe odpowiedzi: 1. System dur-moll to system organizacji materiału dźwiękowego panujący w muzyce europejskiej od około połowy XVII w. do początku XX w. 2. System dur-moll to system organizacji materiału dźwiękowego panujący w muzyce europejskiej od około połowy XVII w. do końca XX w. 3. Zamienna nazwa trybu durowego to tryb majorowy. 4. Zamienna nazwa trybu durowego to tryb minorowy. 5. Zamienna nazwa trybu molowego to tryb majorowy. 6. Zamienna nazwa trybu molowego to tryb minorowy. 7. Utwory oparte na systemie dur-moll określane są, jako tonalne. 8. Utwory oparte na systemie dur-moll określane są, jako atonalne.

Skala czy gama?

SkalaSkalaSkala to ciąg dźwięków zbudowany wg stałego schematu. Poszczególne dźwięki następujące po sobie to stopnie skali. Oznaczamy je cyframi rzymskimi. Skalę rozpoznajemy po odpowiednich odległościach pomiędzy stopniami. Istnieje wiele rodzajów skali, związane jest to, m.in. z kulturą muzyczną różnych narodów.

Czym więc jest gamaGamagama? Gama to konkretna skala zapisana od konkretnego dźwięku.

Na dzisiejszej lekcji poznasz dwie gamy oparte na skali durowej i molowej. Są to skale siedmiodźwiękowe. Warto jednak pamiętać, że najstarsze skale muzyczne miały od dwóch do pięciu dźwięków.

RUuNd3hbKw3FC
Ćwiczenie 2
Odpowiedz na pytania: 1. Co to jest skala? 2. Jakimi cyframi oznaczamy poszczególne stopnie skali? 3. Z ilu dźwięków składają się skala durowa i molowa? 4. Czym jest gama?

Budowa gamy durowej. Gama C‑dur

Odległości pomiędzy poszczególnymi stopniami gamy durowej przedstawiają się następująco:

Od stopnia I do stopnia II – cały ton,

Od stopnia II do stopnia III – cały ton,

Od stopnia III do stopnia IV – półton,

Od stopnia IV do stopnia V – cały ton,

Od stopnia V do stopnia VI – cały ton,

Od stopnia VI do stopnia VII – cały ton,

Od stopnia VII do stopnia VIII – półton.

Źródło: F. Wesołowski, Zasady muzyki, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1986

Ważne!

Stopień VIII jest powtórzeniem stopnia I o oktawę wyżej. Dźwięki odległe o oktawę są bardzo podobne i noszą te same nazwy, różnią się jedynie wysokością, np. c1 – c2.

RAWObZAQ0015W
Na ilustracji zapis nutowy gamy C-dur. Na jednej pięciolinii , po kluczu wiolinowym zapisano osiem dźwięków: c1, d1, e1, f1, g1, a1, h1, c2. Między dźwiękami e1 i f1 i h1 c2 oznaczono półton. Na ilustracji pomiędzy nutami znajdują się punkty aktywne. Po naciśnięciu danego punktu dowiemy się czy pomiędzy danymi dźwiękami jest odległość półtonu czy całego tonu.
Gama C-dur, 1.bp.blogspot.com, CC BY 3.0

Według poznanego następstwa dźwięków dla skali durowej została zbudowana gama C‑dur, czyli skala durowa od dźwięku „c”. Odległości półtonu występują między III i IV stopniem, czyli między dźwiękami e1 – f1 oraz między VII i VIII stopniem, czyli między dźwiękami h1 – c2. Pomiędzy pozostałymi stopniami występuje odległość całego tonu.

Gamy durowe oznaczamy wielką literą, np. C, D, E itp., czytamy zaś C – dur (C major), D – dur (D major), E – dur (E major) itp.

Gamę możemy podzielić na dwa odcinki o takich samych odległościach między poszczególnymi dźwiękami. Nazywamy je tetrachordami (z greckiego tetra = cztery, chorda = dźwięk, struna).

R1BN8lVp0rpRV
Na ilustracji zapis nutowy gamy C-dur. Na jednej pięciolinii, po kluczu wiolinowym zapisano osiem dźwięków: c1, d1, e1, f1, g1, a1, h1, c2. Za pomocą punktów aktywnych oznaczono na zapisie dwa tetrachordy. Pierwszy tetrachord to dźwięki c1, d1, e1, f1. Drugi tetrachord to dźwięki g1, a1, h1, c2.
Tetrachordy, 1.bp.blogspot.com, CC BY 3.0
Polecenie 1
Naucz się nazewnictwa dźwięków gamy C‑dur i zapamiętaj, gdzie w skali durowej występują półtony.
Naucz się nazewnictwa dźwięków gamy C‑dur i zapamiętaj, gdzie w skali durowej występują półtony.
Rejatwp1hmoyoM‑039‑FOTO1 Gama C‑dur, 1.bp.blogspot.com, CC BY 3.0
M‑039‑FOTO1 Gama C‑dur, 1.bp.blogspot.com, CC BY 3.0

Budowa gamy molowej. Gama a‑moll

Odległości pomiędzy poszczególnymi stopniami gamy molowej przedstawiają się następująco:

Od stopnia I do stopnia II – cały ton,

Od stopnia II do stopnia III – półton,

Od stopnia III do stopnia IV – cały ton,

Od stopnia IV do stopnia V – cały ton,

Od stopnia V do stopnia VI – półton,

Od stopnia VI do stopnia VII – cały ton,

Od stopnia VII do stopnia VIII – cały ton.

Źródło: F. Wesołowski, Zasady muzyki, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1986

Ważne!

Stopień VIII jest powtórzeniem stopnia I o oktawę wyżej. Dźwięki odległe o oktawę są bardzo podobne i noszą te same nazwy, różnią się jedynie wysokością, np. a1 – a2.

R1yEAYwyvzfyv
Na ilustracji zapis nutowy gamy a-moll. Na jednej pięciolinii, po kluczu wiolinowym zapisano osiem dźwięków: a, h, c1, d1, e1, f1, g1, a1. Między dźwiękami h c1 i e1 f1 oznaczono półton. Na ilustracji pomiędzy nutami znajdują się punkty aktywne. Po naciśnięciu danego punktu dowiemy się, czy pomiędzy danymi dźwiękami jest odległość półtonu, czy całego tonu.
Gama a‑moll, wikimedia.org, CC BY 3.0

Według poznanego następstwa dźwięków dla skali molowej została zbudowana gama a‑moll, czyli skala molowa od dźwięku „a”. Odległości półtonu występują między II i III stopniem, czyli między dźwiękami h – c1 oraz między V i VI stopniem, czyli między dźwiękami e1 –f1. Pomiędzy pozostałymi stopniami występuje odległość całego tonu.

Gamy molowe oznaczamy mała literą, np. a, h, c itp., czytamy zaś a – moll (a minor), h – moll (h minor), c – moll (c minor), itp.

Również gamę molową dzielimy na dwa tetrachordy. W przypadku omawianej gamy a‑moll będą to:

  • I Tetrachord: a, h, c1, d1,

  • II Tetrachord: e1, f1, g1, a1.

Polecenie 2
Naucz się nazewnictwa dźwięków gamy a‑moll, zapamiętaj, gdzie w skali molowej występują półtony.
Naucz się nazewnictwa dźwięków gamy a‑moll, zapamiętaj, gdzie w skali molowej występują półtony.
Rnmgb21GwJ5UR
RhC68FEOGEAA4
Ćwiczenie 3
Odpowiedz na pytania: 1. Między, którymi stopniami ma półtony gama durowa? 2. Między, którymi stopniami ma półtony gama molowa naturalna?
Polecenie 3
Wymień dźwięki gamy C‑dur.
Wymień dźwięki gamy C‑dur.
Polecenie 4
Wymień dźwięki gamy a‑moll.
Wymień dźwięki gamy a‑moll.

Jak to brzmi? Czyli gamy i tonacje w praktyce

Ćwiczenie 4
RN1YYkHmJCxsj
Na ilustracji po lewej stronie: „Portret Wolfganga Amadeusza Mozarta”, autorstwa Barbary Kraft oraz po prawej stronie fotografia pianistki - Mitsuko Uchidy. Kompozytor ukazany jest w czerwonym fraku z żabotem oraz peruce, natomiast pianistka jest ubrana w szarą bluzkę i granatowy obcisły kardigan. Postacie przedstawione są do pasa. Po naciśnięciu punktu aktywnego wyświetli się informacja dodatkowa: Wolfgang Amadeusz Mozart „Ah, vous dirais-je, Maman” KV26, tonacja durowa, wykonananie Mitsuko Uchida oraz pojawi się możliwość odtworzenia muzyki. Na nagraniu fragment utworu, dwie z wariacji. Melodia znana w Polsce jako „Trzy kurki” opracowana jest za każdym razem w tonacji durowej. Muzyka brzmi radośnie w obu wersjach, mimo że opracowania są inne i różnią się, między innymi tempem.
RIDcMVUB57oL1
Ilustracja przedstawia trzy żółte kurczaczki, wykonane z klocków. Po naciśnięciu punktu aktywnego wyświetli się informacja dodatkowa: Wolfgang Amadeusz Mozart „Ah, vous dirais-je, Maman” KV26, tonacja molowa wykonanie Mitsuko Uchida oraz pojawi się możliwość odtworzenia muzyki. Na nagraniu fragment utworu - jedna z wariacji. Melodia znana w Polsce jako „Trzy kurki” opracowana jest w tonacji molowej. Muzyka jest smutna, żałosna mimo, że cały czas słyszymy znaną piosenkę o trzech kurkach.
RbcsoSjEZMttL
Zapoznaj się z informacjami dotyczącymi wariacji na temat Ah vous dirais-je, Maman Wolfganga Amadeusza Mozarta. Odpowiedz na pytanie: Czym różnią się fragmenty w tonacji molowej od fragmentów w tonacji durowej?

Ewolucja notacji muzycznej

W XX wieku w efekcie wprowadzania niekonwencjonalnych technik kompozytorskich i nietypowych instrumentów zaczęto odchodzić od tonalności. Na kilku grafikach prześledzisz ewolucję notacji muzycznej od średniowiecza po czasy współczesne.

Praca domowa

Dopasuj tonację do nastroju. Tonacje: C‑dur i a‑moll. Nastroje: A. wesoły, B. smutny.
Dopasuj tonację do nastroju. Tonacje: C‑dur i a‑moll. Nastroje: A. wesoły, B. smutny.

Wysłuchaj fragmentu utworu i rozwiąż dwa poniższe zadania.

RNT0Xg9LZ9oTP
Na ilustracji figurka człowieka, opierającego się o żółty znak zapytania. Po naciśnięciu punktu aktywnego wyświetla się napis: Utwór do ćwiczenia nr 5 i 6 oraz pojawia się możliwość odtworzenia muzyki. Na nagraniu fragment Symfonii C-dur Jowiszowej Wolfganga Amadeusza Mozarta. Utwór wykonywany przez orkiestrę symfoniczną jest pogodny, radosny. Bardzo często zmienia się tempo i dynamika, ale ani przez chwilę utwór nie jest smutny.
R1dVfHfSJyfKd
Ćwiczenie 5
W jakiej tonacji jest skomponowana Symfonia Jowiszowa Wolfganga Amadeusza Mozarta? Możliwe odpowiedzi: a. C-dur, b. a-moll
R1OrChWz69APm
Ćwiczenie 6
Odpowiedz na pytanie: Jaki jest skład wykonawczy Symfonii Jowiszowej Wolfganga Amadeusza Mozarta? Możliwe odpowiedzi: 1. kwartet smyczkowy, 2. orkiestra symfoniczna, 3. orkiestra dęta, 4. kwintet fortepianowy.
Zapoznaj się z materiałami dotyczącymi Kaprysu dwudziestego czwartego Niccolo Paganiniego.
Zapoznaj się z materiałami dotyczącymi Kaprysu dwudziestego czwartego Niccolo Paganiniego.
R1MqShib4ztAI
Ilustracja przedstawia portret Niccolo Paganiniego, autorstwa Rudolfa Webera. Czarno-biała litografia przedstawia postać mężczyzny w średnim wieku. Kompozytor ubrany jest we frak oraz kamizelkę. Mężczyzna ma dłuższe, lekko kręcone włosy, duże oczy, usta ma zaciśnięte, patrzy w dal. Po naciśnięciu punktu aktywnego wyświetli się napis dwadzieścia cztery Kaprysy opus pierwsze „Kaprys numer 24”, autorstwa Niccolo Paganiniego wykonawca Itzhak Perlman oraz pojawi się możliwość odtworzenia muzyki. Na nagraniu utwór wykonywany na skrzypcach. Utwór ma formę wariacji, temat w tonacji molowej jest opracowany na różne sposoby. Utwór jest bardzo trudny technicznie.
R51yp7enjqCVe
Ćwiczenie 7
Odpowiedz na pytanie: W jakiej tonacji Nicolo Paganini skomponował Kaprys dwudziesty czwarty? Możliwe odpowiedzi: 1. C-dur, 2. a-moll.
RLImtHGV6veYP
Ćwiczenie 8
Odpowiedz na pytanie: Jaka jest obsada wykonawcza Kaprysu dwudziestego czwartego Nicolo Paganiniego? Możliwe odpowiedzi: A. kwartet smyczkowy, B. orkiestra symfoniczna, C. altówka D. skrzypce.

Słownik pojęć

Atonalność
Atonalność

sposób doboru i organizacji materiału dźwiękowego w muzyce, przeciwstawny tonalności.

Gama
Gama

następstwo dźwięków uporządkowanych wg stosunków interwałowych, właściwych dla określonej skali w systemie dur‑moll.

Interwał
Interwał

różnica wysokości dwóch dźwięków współbrzmiących (i. harmoniczny) lub następujących po sobie (i. melodyczny).

Kwarta
Kwarta

interwał między pierwszym a czwartym stopniem, drugim a piątym itd., złożony z 4–6 półtonów.

Oktawa
Oktawa

podstawowy interwał, odległość 8 stopni skali diatonicznej.

Skala
Skala

zbiór co najmniej dwóch dźwięków, tworzących w ramach każdej oktawy stały układ stosunków interwałowych (interwał), np. pentatonika, 6‑stopniowa skala całotonowa, heptatonika (którą tworzą głównie skale diatoniczne, m.in. durowa i molowa), 12‑stopniowa skala chromatyczna, 24‑stopniowa skala ćwierćtonowa i inne skale mikrofonowe.

System dur‑moll
System dur‑moll

system organizacji materiału dźwiękowego w muzyce eur., panujący od ok. poł. XVII do pocz. XX w., zw. też systemem funkcyjnym, systemem tonalnym lub tonalnością dur‑moll.

Tetrachord
Tetrachord

grupa czterech,  różnych pod względem wysokości, dźwięków uszeregowanych w obrębie kwarty.

Tonacja
Tonacja

podstawa melodyczno‑harmoniczna utworu w systemie dur‑moll, wyznaczona przez związki funkcyjne między dźwiękami i akordami danej gamy durowej lub molowej.

Tonalność
Tonalność

właściwość muzyki (tzn. danego utworu, przebiegu muz.) polegająca na podporządkowaniu wszystkich dźwięków jednemu dźwiękowi centralnemu, np. tonice (tonika) w systemie dur‑moll, w którym jest też utożsamiana z oparciem utworu na danej tonacji.

Tryb
Tryb

w systemie dur‑moll jedna z dwóch odmian: skali, gamy, tonacji, także trójdźwięku.

Słownik pojęć został opracowany na podstawie:

encyklopedia.pwn.pl

Biblioteka muzyczna

RN1YYkHmJCxsj
Na ilustracji po lewej stronie: „Portret Wolfganga Amadeusza Mozarta”, autorstwa Barbary Kraft oraz po prawej stronie fotografia pianistki - Mitsuko Uchidy. Kompozytor ukazany jest w czerwonym fraku z żabotem oraz peruce, natomiast pianistka jest ubrana w szarą bluzkę i granatowy obcisły kardigan. Postacie przedstawione są do pasa. Po naciśnięciu punktu aktywnego wyświetli się informacja dodatkowa: Wolfgang Amadeusz Mozart „Ah, vous dirais-je, Maman” KV26, tonacja durowa, wykonananie Mitsuko Uchida oraz pojawi się możliwość odtworzenia muzyki. Na nagraniu fragment utworu, dwie z wariacji. Melodia znana w Polsce jako „Trzy kurki” opracowana jest za każdym razem w tonacji durowej. Muzyka brzmi radośnie w obu wersjach, mimo że opracowania są inne i różnią się, między innymi tempem.
RIDcMVUB57oL1
Ilustracja przedstawia trzy żółte kurczaczki, wykonane z klocków. Po naciśnięciu punktu aktywnego wyświetli się informacja dodatkowa: Wolfgang Amadeusz Mozart „Ah, vous dirais-je, Maman” KV26, tonacja molowa wykonanie Mitsuko Uchida oraz pojawi się możliwość odtworzenia muzyki. Na nagraniu fragment utworu - jedna z wariacji. Melodia znana w Polsce jako „Trzy kurki” opracowana jest w tonacji molowej. Muzyka jest smutna, żałosna mimo, że cały czas słyszymy znaną piosenkę o trzech kurkach.
RgKdrrSf0LnsC
Ilustracja interaktywna przedstawia uproszczoną, białą postać 3D, opierającą się o żółty znak zapytania. Po zaznaczeniu kursorem myszy grafiki, zostanie odtworzony utwór muzyczny „Symfonia nr 41 (Jowiszowa)” autorstwa Wolfganga Amadeusza Mozarta.
R1MqShib4ztAI
Ilustracja przedstawia portret Niccolo Paganiniego, autorstwa Rudolfa Webera. Czarno-biała litografia przedstawia postać mężczyzny w średnim wieku. Kompozytor ubrany jest we frak oraz kamizelkę. Mężczyzna ma dłuższe, lekko kręcone włosy, duże oczy, usta ma zaciśnięte, patrzy w dal. Po naciśnięciu punktu aktywnego wyświetli się napis dwadzieścia cztery Kaprysy opus pierwsze „Kaprys numer 24”, autorstwa Niccolo Paganiniego wykonawca Itzhak Perlman oraz pojawi się możliwość odtworzenia muzyki. Na nagraniu utwór wykonywany na skrzypcach. Utwór ma formę wariacji, temat w tonacji molowej jest opracowany na różne sposoby. Utwór jest bardzo trudny technicznie.

Bibliografia

Encyklopedia muzyki, pod red. A. Chodkowskiego, PWN, Warszawa 1995

F. Wesołowski, Zasady muzyki, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1986