W jaki sposób powstają słowa? Wiadomości wstępne ze słowotwórstwa

1. Cele lekcji

a) Wiadomości

Uczeń:

• wie, czym zajmuje się słowotwórstwo,

• wie, jakie wymiany samogłoskowe i spółgłoskowe zachodzą między wyrazami,

• zna pojęcia: podstawa słowotwórcza, słowotwórstwo, wyraz pochodny, rodzina wyrazów.

b) Umiejętności

Uczeń potrafi:

• tworzyć wyrazy pochodne,

• tworzyć rodziny wyrazów.

2. Metoda i forma pracy

Podająca, poszukująca, wdrażająca.

3. Środki dydaktyczne

Ćwiczenia przygotowane przez nauczyciela.

4. Przebieg lekcji

a) Faza przygotowawcza

Uczniowie wykonują ćwiczenie wprowadzające (karta pracy - zadanie nr 1). Po kilku minutach prowadzący sprawdza poprawność ich wykonania na forum klasy. Podaje i wyjaśnia temat lekcji.

b) Faza realizacyjna

Nauczyciel podaje nowe wiadomości gramatyczne, wyjaśniając na przykładach. Uczniowie zapisują notatkę w zeszytach:

Podstawa słowotwórcza (wyraz podstawowy) to wyraz, od którego tworzymy nowe wyrazy (młot).

Wyraz pochodny to taki wyraz, który został utworzony od innego wyrazu (młotek).

Słowotwórstwo jest działem nauki zajmującym się opisem wyrazów pochodnych i sposobem ich tworzenia.

Po zapisaniu notatki nauczyciel udziela dodatkowych wyjaśnień, o ile zajdzie taka konieczność. Następnie proponuje, by przyjrzeć się wyrazom z zadania 1 (karta pracy) i określić, jakimi częściami mowy zostały wyrażone podane wyrazy podstawowe. Wnioski można zapisać na tablicy, a potem w zeszytach.

Wniosek:

Wyrazy pochodne można tworzyć od następujących części mowy:

• Rzeczowników (pies – piesek)

• Czasowników (grać – wygrać)

• Przymiotników (uczciwy – uczciwość)

• Wyrażeń przyimkowych (nad morzem – nadmorski)

Po zapisaniu notatki prowadzący proponuje, by od wyrazu droga utworzyć jak największą liczbę wyrazów pochodnych. Podane przez uczniów propozycje zapisuje na tablicy.

Nauczyciel wyjaśnia, że wyrazy pochodne od słowa droga tworzą rodzinę wyrazów. Dyktuje definicję pojęcia:

Następnie na przykładzie wyrazu droga wyjaśnia istotę wyrazów pokrewnych. Dyktuje definicję:

Uczniowie wykonują ćwiczenia utrwalające (karta pracy - zad. nr 2, 3, 4).

c) Faza podsumowująca

Po wykonaniu ćwiczeń sprawdza się poprawność odpowiedzi na forum klasy. Na zakończenie głośno odczytuje się definicje zapisane w zeszytach.

5. Bibliografia

1. Jaworski M., Podręczna gramatyka języka polskiego, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1986.

2. Porajski‑Pomsta J., Słowotwórstwo [w:] Nauka o języku polskim w reformowanej szkole, Nowa Era, pod red. A. Mikołajczuk, J. Puzyniny, Warszawa 2002, s. 83‑89.

6. Załączniki

a) Karta pracy ucznia

Zadanie 1. Poniżej podano grupę wyrazów. Utwórz od nich nowe słowa zgodnie z wzorem:

Wzór: młot – młotek

pies – .......................................

skoczyć – .......................................

góra – .......................................

szary – ......................................

chłop – .......................................

nauczyciel – .......................................

grać – .......................................

mak – .......................................

pod kolanem – .......................................

kolej – .......................................

nad morzem – .......................................

uczciwy – .......................................

Zadanie 2. Do podanych wyrazów dopisz wyrazy podstawowe i pochodne.

wyraz podstawowy wyraz pochodny

.............. [piec]................... piekarz ............ [piekarski. ]....................

...............[rwać].................. wyrwać ............ [wyrwanie].....................

...............[uczyć].................. nauczyciel .............[nauczycielski]....................

...............[lekarz].................. lekarka .............[lekarski]....................

................[kwiat]................. kwiatek ..............[kwiateczek]...................

Zadanie 3. Do podanych wyrazów dopisz wyrazy pokrewne. Wypisz wymianę samogłosek
i spółgłosek:

Wzór: droga - dróżka o:ó g:ż

wyraz pochodny wymiana głosek

rzeka ................................. .................................

ucho ................................. .................................

noga ................................. .................................

krzak ................................. .................................

morze ................................. .................................

mucha ................................. .................................

mierzyć ................................. .................................

Zadanie 4. Dokończ podane zdania:

Miesiąc, w którym kwitną drzewa to .......................................................... .

...................................................................................................... to śmiałek.

Człowiek, który muruje to ........................................................................... .

.................................................................................................. to podróżnik.

Osoba, która naucza to ................................................................................. .

.................................................................................................... to golibroda.

b) Zadanie domowe

Zadanie 1. Utwórz jak najwięcej wyrazów pokrewnych od wyrazu dzień.

[odpowiedź: dzienny, dziennikarz, dziennikarstwo, dziennikarski, dziennik]

Zadanie 2. Do podanych wyrazów dopisz wyrazy pochodne. Określ, od jakich części mowy zostały utworzone.

malarz, pod kolanem, piekarz, pod dachem, gęś, rzucać, stary, pływać, pod zamkiem

7. Czas trwania lekcji

45 minut

8. Uwagi do scenariusza

brak