W jaki sposób przedstawić na mapie zjawiska i obiekty geograficzne?
Kiedy geografowie uporali się z problemem, w jaki sposób przedstawić kulistą Ziemię na płaszczyźnie, pojawiła się kolejna kwestia do rozstrzygnięcia. Jak na płaskiej mapie zobrazować niezwykle urozmaicone ukształtowanie powierzchni Ziemi i różnorodne obiekty naturalne oraz te związane z działalnością człowieka? Teraz i Ty dowiesz się, jak to zrobić.
R1UNBNvTtPgPi
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:
konstrukcję mapy oraz jej znaczenie jako narzędzie dla geografa;
ukształtowanie terenu Polski.
Twoje cele
opiszesz metody prezentacji form powierzchni na mapach;
wyjaśnisz, jakie są geograficzne metody ukazywania na mapach rzeźby terenu i wysokości;
wymienisz podstawowe formy powierzchni Ziemi.
iFTSIbrj1A_d5e359
Podstawowe formy powierzchni Ziemi wyróżnione na mapach
Biorąc pod uwagę wysokości względne i bezwzględne, geografowie podzielili powierzchnię naszej planety na różniące się pod pewnymi względami formy powierzchni Ziemi (także dna morskiego i oceanicznego). Wyróżnili wśród nich przede wszystkim: górygórygóry, wyżynywyżynywyżyny, nizinynizinyniziny i depresjedepresjadepresje na powierzchni Ziemi, a szelfy kontynentalneszelf kontynentalnyszelfy kontynentalne, stoki kontynentalnestok kontynentalnystoki kontynentalne, baseny oceanicznebasen oceanicznybaseny oceaniczne i rowy oceanicznerów oceanicznyrowy oceaniczne poniżej poziomu morza.
Niziny to równinne lub słabo urzeźbione obszary o wysokościach nieprzekraczających 300 m n.p.m., w obrębie których występują depresje, czyli obszary lądu położone poniżej poziomu morza. Obszary o wysokościach bezwzględnychwysokość bezwzględnawysokościach bezwzględnych przekraczających 300 m n.p.m. i wysokościach względnychwysokość względnawysokościach względnych mniejszych niż 300 m uznaje się za wyżyny. Jednak w wielu krajach, w tym w Polsce, graniczną wartością rozdzielającą niziny od wyżyn jest 200 m n.p.m., co wynika z faktu, że w konkretnych warunkach środowiska oprócz kryterium wysokości bierze się także pod uwagę budowę geologiczną. Wzniesienie wyżyn nad poziomem morza jest różne; wyżyny europejskie położone są przeważnie na wysokości 300‑600 m n.p.m.
Mianem gór określa się zwykle formy terenu o dużym nachyleniu stoków i wysokościach względnych powyżej 300 m w stosunku do sąsiadujących dolin. Ze względu na wysokości względne i stromość stoków wyróżnia się góry niskie, średnie i wysokie.
Na styku kontynentów i przylegających do nich mórz lub oceanów występuje szelf kontynentalny, czyli zalana wodami morza część kontynentu. Szelf sięga do głębokości ok. 200 m poniżej poziomu morza, gdzie gwałtownie załamuje się i przechodzi w stok kontynentalny, który ma znaczny kąt nachylenia i z kolei stanowi przejście do głębszych partii oceanów. Jedną z najrozleglejszych stref głębokiego oceanu (ok. 50% powierzchni Ziemi) są baseny oceaniczne. Ich dno znajduje się na głębokości od 3000 m do 6000 m poniżej poziomu morza. Innymi głębokimi strukturami rzeźby den oceanicznych są rowy oceaniczne stanowiące wydłużone obniżenia o głębokości ponad 6000 m.
Procentowy udział poszczególnych głównych form w całej powierzchni Ziemi ilustruje krzywa hipsograficzna.
RRN3o28S4MNTI
1
Polecenie 1
Na mapie Europy wskaż po jednym przykładzie gór, wyżyn, nizin i depresji. Odczytaj i zapamiętaj ich nazwy.
R1S7Iakfn3xMy
Wykorzystaj atlas geograficzny lub inne dostępne źródła wiedzy.
Na przykład: góry: Karpaty, Alpy, wyżyny: Szaryska, Lubelsko- Lwowska, niziny: Francuska, Wołoska, depresje: Wybrzeże Morza Kaspijskiego, Raczki Elbląskie.
1
Polecenie 1
Korzystając z dostępnych źródeł informacji wymień po jednym przykładzie gór, wyżyn, nizin i depresji w Europie.
RNVohaBbx1TZi
Wykorzystaj dostępne żródła wiedzy, np. mapę geograficzną Europy.
Często trudno jest precyzyjnie określić granicę między wysokimi i dosyć mocno urzeźbionymi fragmentami wyżyn a niskimi i łagodnie nachylonymi górami. W rezultacie czasami obszary wyżynne, a nawet nizinne mają zwyczajową nazwę gór. Najwyższe wzniesienia polskich wyżyn to Góra Świętej Anny na Wyżynie Śląskiej (404 m n.p.m.) i Góra Zamkowa na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej, zwana również Górą Janowskiego (516 m n.p.m.). Najwyższe wzniesienia pojezierzy polskich (zaliczanych zgodnie z prezentowaną definicją do nizin) też bywają nazywane górami, np. Dylewska Góra – 312 m n.p.m. czy Góra Szeska – 309 m n.p.m.
RtWTE1XXiMtG9
Ciekawostka
Wyżyna Tybetańska ze względu na małe różnice wysokości względnych i otoczenie wysokimi, potężnymi łańcuchami (między innymi: Himalajów, Karakorum, Pamiru i Kunlun) uważana jest za wyżynę, choć leży na wysokości ok. 4000–5000 m n.p.m.
RLZl6P8VbVa2i
Ukształtowanie terenu można pokazać także w przekroju wzdłuż wybranej linii. Wykres taki bardzo dobrze obrazuje różnice wysokości pomiędzy poszczególnymi formami rzeźby znajdującymi się wzdłuż danej linii. Wykres tego typu nosi nazwę profilu hipsometrycznego. Profil ten konstruuje się na podstawie mapy poziomicowej. Oś pionowa wykresu przedstawia wartości wysokości bezwzględnych, natomiast pozioma – odległości zgodnie ze skalą mapy, na podstawie której profil był konstruowany.
R17PYpMQvGwz3
RUrdzhnPsFy7I
Pamiętaj
Powierzchnia Ziemi i dno morskie zostały podzielone na kilka najważniejszych form ukształtowania powierzchni: góry, wyżyny, niziny, depresje, szelfy kontynentalne, stoki kontynentalne, baseny oceaniczne i rowy oceaniczne.
Praca domowa
Zastanów się i odpowiedz:
Dlaczego trudno określić jednoznacznie różnicę między wyżynami i górami?
Dlaczego wiele depresji nie jest zalanych wodą, choć leżą poniżej poziomu morza?
R2QXZ4on6dZkj
Pokaż podpowiedź#15537cwhite
Przypomnij sobie definicje wysokości względnej oraz bezwzględnej, aby określić różnice między wyżynami i górami.
Zwróć uwagę na procesy geologiczne i geomorfologiczne prowadzące do powstawania depresji i ich wpływ na zatrzymywanie wody w tych zagłębieniach terenu.
forma ukształtowania dna oceanicznego; baseny oceaniczne leżą na głębokości od 3000 m do 6000 m poniżej poziomu morza i zajmują łącznie ok. 50% powierzchni całej Ziemi
depresja
depresja
obszar lądowy położony poniżej poziomu morza
góry
góry
formy terenu o silnie urozmaiconej rzeźbie, dużym nachyleniu stoków i wysokościach względnych powyżej 300 m
niziny
niziny
to tereny o wysokości bezwzględnej poniżej 200 m n.p.m. albo 300 m n.p.m., w obrębie których przeważają obszary równinne
rów oceaniczny
rów oceaniczny
wydłużone obniżenie dna oceanu o głębokości ponad 6000 m
stok kontynentalny
stok kontynentalny
wąski fragment dna morskiego poniżej szelfu kontynentalnegoszelf kontynentalnyszelfu kontynentalnego o stromym nachyleniu; stanowi przejście od szelfu do głębi oceanicznej
szelf kontynentalny
szelf kontynentalny
to część kontynentu zalana wodami morza; szelf sięga do głębokości ok. 200 m p.p.m., gdzie gwałtownym załomem przechodzi w stok kontynentalnystok kontynentalnystok kontynentalny
wysokość bezwzględna
wysokość bezwzględna
to różnica wysokości między wybranym obiektem a uśrednionym poziomem morza
wysokość względna
wysokość względna
to różnica wysokości między wybranym obiektem a punktem odniesienia innym niż poziom morza
wyżyny
wyżyny
to obszary, których wysokości bezwzględne przekraczają 300 m n.p.m., a wysokości względne nie przekraczają 300 m
iFTSIbrj1A_d5e1151
Ćwiczenia
2
Ćwiczenie 1
RM5jnZbzyYV0e1
1
Ćwiczenie 2
RUStdUeb8HpUj1
1
Ćwiczenie 3
R1Xax194XMwDu1
1
Ćwiczenie 4
R1d61CPgZyPYu1
Zadanie interaktywne
Zadanie interaktywne
Każdy z opisów połącz z odpowiednią nazwą podstawowej formy powierzchni Ziemi.