Ważne daty
ok. 4000‑3150 r. p.n.e. – okres Uruk
ok. 3750‑2000 r. p.n.e. – sztuka sumeryjska i akadyjska
ok. 3150‑2000 r. p.n.e. – okres Sumerów
ok. 1900‑612 r. p.n.e. – sztuka asyryjska
ok. 2350‑2150 r. p.n.e. – sztuka akadyjska
ok. 1900‑626 r. p.n.e. – okres istnienia Państwa starobabilońskiego
ok. 1900‑539 r. p.n.e. – sztuka babilońska
połowa VIII w‑612r. p.n.e.– okres świetności Imperium asyryjskiego (państwo od ok. 1900 r. p.n.e)
ok. 550‑330 r. p.n.e. – sztuka perska
626‑539 r. p.n.e – państwo nowobabilońskie
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych i środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:
I.1.b) starożytności (kultur: Mezopotamii, Egiptu, Grecji, Rzymu),
I.3. rozumie konteksty kulturowe i uwarunkowania przemian w dziejach sztuki (w tym historyczne, religijne, filozoficzne);
I.4. prawidłowo sytuuje w czasie i w przestrzeni geograficznej poszczególne epoki, style, kierunki i tendencje w sztuce;
I.5. charakteryzuje i opisuje sztukę powstałą w obrębie poszczególnych epok, kierunków i tendencji;
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi osiągnięciami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
II.10. określa funkcję dzieła i wskazuje jej wpływ na kształt dzieła;
II.13.a) w architekturze: planu, układu przestrzennego, opisu fasady i elewacji, wnętrza,
II.13.b) w rzeźbie: bryły, kompozycji, faktury, relacji z otoczeniem,
II.13.c) w malarstwie i grafice: kompozycji, koloru, sposobów ukazania iluzji przestrzeni, kształtowania formy przez światło, w dziełach figuratywnych stopnia oddania rzeczywistości lub jej deformacji;
II.3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
II.4. zna plany i układy przestrzenne najbardziej znanych dzieł architektury oraz dzieł charakterystycznych dla danego stylu i kręgu kulturowego;
II.8. wymienia różne funkcje dzieł sztuki, takie jak: sakralna, sepulkralna, estetyczna i dekoracyjna, dydaktyczna, ekspresywna, użytkowa, reprezentacyjna, kommemoratywna, propagandowa, kompensacyjna, mieszkalna i rezydencjonalna, obronna, magiczna;
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
V.3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje.
charakteryzować warunki rozwoju sztuki starożytnej Mezopotamii;
określać podział sztuki na okresy;
wskazywać najważniejsze świadectwa rozwoju cywilizacyjnego;
omawiać zabytki sztuki mezopotamskiej.
Warunki rozwoju Mezopotamii
Na terenie Mezopotamii, w dorzeczu rzeki Eufratu i Tygrysu rozwinęło się wiele starożytnych cywilizacji: Sumer, Akad, Asyria, Babilon, Persja. Wytwory ich kultur zaczęto odkrywać na podstawie badań archeologicznych w XIX wieku. Określa się je wspólną nazwą: sztuką starożytnej Mezopotamii.
Teren starożytnej Mezopotamii obejmuje obszar międzyrzecza Eufratu i Tygrysu – czyli teren dzisiejszego Iraku, Syrii, Arabii, częściowo Iranu. W IV tysiącleciu p.n.e tzw. Dolną Mezopotamię zamieszkiwali Sumerowie, potem Akadyjczycy. Pierwsze państwa obejmowały zazwyczaj teren ogromnego miasta z pobliskimi osadami, dlatego nazywamy je miastami‑państwami: największe z nich to były Ur i Uruk. W zakresie wynalazczości ważną rolę odegrali Sumerowie. Około 1900 r. p.n.e. Sumer podbili Amoryci, zakładając miasto‑państwo. W tym samym czasie w górnym biegu Eufratu i Tygrysu rozwijało się państwo Asyryjczyków, które rozpoczęło podbój imperium babilońskiego od VIII wieku p.n.e. Stolicą Asyrii była Niniwa. W VII w. p.n.e państwo babilońskie odzyskało swoją potęgę kończąc panowanie Asyryjczyków, a powstałe państwo nowobabilońskie przeżyło swoją świetność za czasów panowania Nabuchodonozora II (605‑562 p.n.e). Jednak w VI w. p.n.e Babilon podbili Persowie, którzy stali się spadkobiercami i ostatnimi współtwórcami kultury starożytnej Mezopotamii.
Zabytki sztuki sumeryjskiej i akadyjskiej
Sumerowie to najstarsza znana nam cywilizacja budująca miasta, których ślady zachowały się do dzisiaj. Najważniejszym miastem było Ur, stolica imperium Sumerów pod koniec III tysiąclecia p.n.e. Do rozwoju miasta przyczyniło się położenie geograficzne w południowej części terytorium Sumerów, na obszarze laguny, poprzecinane licznymi kanałami. Założone na planie owalu miasto otaczały mury wznoszone z warstw suszonej glinianej cegły, przekładanej glinianą zaprawą i trzcinowymi matami.
Miasto podzielone było na kilka dzielnic: najważniejszą z nich była dzielnica sakralna z placami i kompleksem budowli oraz świątynią poświęconą bogu księżyca Nannie. Pozostałe dzielnice poprzecinane nieregularnymi ulicami i placami: tworzył kompleks pałacowy i ciasna zabudowa domów. Charakterystyczną budowlą dla architektury starożytnej Mezopotamii jest ziguratzigurat(także: zikkurat), składający się najczęściej z trzech schodkowych tarasów mieszczących na szczycie świątynię bóstwa. Ziguraty miały zapewniać komunikację z bogami, a jednocześnie podkreślać symbol potęgi władcy jako fundatora budowy oraz króla sprawującego funkcję najwyższego kapłana i rządzącego państwem w imieniu bogów.
Zigurat z Ur
Z końca sumeryjskiej epoki pochodzi zabytek zwany sztandarem z Ur, będący w rzeczywistości drewnianą skrzynią, która prawdopodobnie służyła jako pudło rezonansowe harfy, inkrustowane odłamkami muszli na ciemnoniebieskim tle wykonanym z odłamków skały lapis lazuli. Sceny czytane od dołu tworzyły narrację o charakterze propagandowym. Jedna strona zawiera ułożone w trzech pasach sceny wojenne, druga przedstawia sceny pokojowe. Układ wskazuje, że Sumerowie mieli zamiłowanie do symetrii i precyzji. Pasy oddzielono ramami zdobionymi rombami. Postacie wyobrażone schematycznie, obrysowane czarnym konturem odziane są w charakterystyczne spódnice z frędzlami, głowy i nogi ukazano z profilu, a oko i tułów frontalnie. Widoczne jest tu podobieństwo w obrazowaniu schematu postaci do sztuki starożytnego Egiptu.
Sztuka sumeryjska pełniła rolę kultową bądź komemoratywną, czyli upamiętniającą, którym podporządkowano funkcje estetyczne. Tego typu posążki ukazywały czynność, a nie samą osobę. Stawiano je w świątyniach, zawsze podpisane imieniem – symbolizowały pobożność, wierzono w ich magiczne znaczenie. Wyrażały pokorę i uległość wobec bogów, którzy zapewnią człowiekowi wieczne życie. Posążki wykonywano najczęściej z diorytu i kalcytu. Ich niewielkie rozmiary wynikają m.in. z braku kamienia w tym rejonie, co wpływało na wysoki koszt zamówienia takiej figury. Postacie modelowano miękko, w formie syntetycznej, kubicznej wpisanej w formę walca lub trójkąta, bez zindywidualizowania rysów twarzy, jednak pokazując cechy charakterystyczne Sumerów. Wybrane szczegóły opracowywano bardzo starannie – np. trefione brody, szaty czy dłonie, na których widać nawet paznokcie. Postacie ukazano w tunikach odsłaniających tors i ramiona z zaznaczoną muskulaturą. Rysunek brwi i warg wygiętych w lekkim półuśmiechu wykonano za pomocą delikatnych nacięć. Bardzo ważnym elementem są szeroko rozwarte oczy, wyrażające symbolikę tzw. „siły spojrzenia” (bardzo podobne wyobrażenia stosowano w sztuce starożytnego Egiptu). Efekt wzmacniało wykonywanie białek oczu z muszli, a tęczówek ze smoły lub lapis lazuli. Posążki przedstawiały wyłącznie postaci ze społecznych elit w pozie modlitewnej. Przykładem takiej figurki jest posążek Gudei, władcy Lagasz siedzący na tronie, z rękoma złączonymi na piersiach. Na przedniej stronie szaty i na tylnej części tronu umieszczono inskrypcję: Gudei, budowniczemu świątyni, zostało dane życie. Jest to dedykacja dla boga Ningirsu – w jego świątyni musiał stać ten posąg jako wotum, aby bóstwo obdarzyło władcę życiem wiecznym. Charakter wotywny przypisuje się także figurce przedstawiającej Zarządcę Ebihila.
Z okresu akadyjskiego pochodzi kamienna dwumetrowa płyta upamiętniająca zwycięstwo króla Akadu: Naram‑Sina panującego przez około 36 lat między 2254 a 2218 r. p.n.e. nad ludem Lulubejów.
Wykonano ją z różowego wapienia nadając formę steli. Płaskorzeźba przedstawia króla i jego armię walczącą z wrogami. Kompozycja sceny została dostosowana do formy zwężającej się ku górze płyty – co dodatkowo potęguje dynamizm przedstawionych kroczących postaci żołnierzy. Kamienne płyty ukazujące władcę w obecności boga lub abstrakcyjnych symboli bóstw uczestniczących w ważnym historycznie wydarzeniu. Upamiętniały władcę oraz zapewniały o jego triumfie.
Niezwykłą precyzją odznacza się rzeźba przedstawiająca głowę posągu akadyjskiego władcy, wykonana w technice odlewu brązowego na tzw. wosk tracony. Przypomina realistyczny portret, gdyż nosi znamiona indywidualizacji rysów twarzy: orli nos, wymodelowane usta, misternie ułożona fryzura i trefiona broda. Oczy były zapewne wykonane pierwotnie z cennych kamieni (np. lapis lazuli).
Potęga władcy w sztuce asyryjskiej
Charakterystyczne dla architektury asyryjskiej są pałace, które poza funkcją mieszkalna władcy, pełniły rolę centrum świątynno‑administracyjnego. Budowle były rozległymi kompleksami architektonicznymi w formie ufortyfikowanej cytadeli leżącej na obrzeżu miasta i połączonej z nim murami. Manifestowały potęgę władcy, będącego zarazem najwyższym kapłanem. Budynki pozbawione większych okien grupowano wokół dziedzińców, spełniających funkcje doświetlające. Całość założenia dzielono na sektory o różnej funkcji: administracyjnej, pałacowej, sakralnej, wojskowej, magazynowej.
Kompleks w Dur Szarrukin założono na dwóch tarasach, do których prowadziły rampyrampy. Bramy w murach flankowały rzeźby lamassulamassu– wyobrażające bóstwa opiekuńcze. We właściwej części pałacowej widoczne są dwa główne dziedzińce – wskazujące na oddzielenie budynków reprezentacyjnych (m.in. z salą tronową) od prywatnych apartamentów królewskich. W części zachodniej zlokalizowano świątynie z głównym zigurattem. Większość pomieszczeń i głównych ciągów komunikacyjnych była zdobiona płaskorzeźbionymi i polichromowanymi fryzami wykonanymi z ortostatówortostatów, tak aby wywrzeć na osobach jak najsilniejsze wrażenie i wywołać podziw dla potęgi władcy.
Pałace Asyryjczyków zdobiły najczęściej ortostaty ze scenami ukazującymi sceny walk – triumfów królów i armii asyryjskiej, a także ulubionych rozrywek arystokracji – polowania na lwy. Najsłynniejsze pochodzą z Niniwy. Scena z polowań była demonstracją siły człowieka i jego panowania nad dziką naturą, a także ukazanie walki dobra ze złem. W scenie walki króla Assurbanipala z lwem widać starannie opracowaną muskularną postać władcy chwytającego za gardło zwierzę i przebijającego go mieczem. Drobiazgowo potraktowano zwłaszcza detale: szat, brody i fryzury. Cała postać została jednak przedstawiona w typowy dla Asyryjczyków schematyczny i sztywny sposób, w ujęciu profilowym, bez oddania indywidualnych rysów. Kontrastuje z nią realistycznie potraktowana figura lwa, ukazanego w momencie skoku, z wiernie oddaną budową ciała, a zwłaszcza detalem w opracowaniu grzywy, ogona i łap.
Scena ukazująca umierającą lwicę doskonale oddaje dramatyzm wydarzenia, szczególnie widoczny w kontraście pomiędzy napięciem mięśni przednich łap, na których unosi się ranne, ryczące zwierzę, a leżącą bezwładnie tylną częścią ciała.
W przeciwieństwie do steli, reliefy w pałacach – tzw. ortostaty – czyli kamienne płyty stanowiące okładzinę ścian, mogły oprócz odniesień do sfery symbolicznej, ukazywać w rozbudowanej formie wydarzenia historyczne – zwłaszcza podboje. Przedstawienia mają też i znaczenie symboliczne. Sceny wojenne miały znaczenie propagandowe i magiczne – zgodnie z wierzeniami w moc wizerunku zapewniały władcy dalsze zwycięstwa.
Dla sztuki asyryjskiej, a następnie perskiej charakterystyczne były przedstawienia tzw. lamassu. Płaskorzeźby zoomorficznych skrzydlatych byków z ludzką głową uosabiają ducha opiekuńczego i związane są ściśle z architekturą. Flankowały wejścia bramne lub wejścia pomieszczeń pałacowych, pełniąc funkcję boskich strażników władcy. Lamassu noszą na głowach tiarę z rogami – symbol potęgi oraz brodę – symbol mądrości. Pas wokół tułowia stanowi uosobienie mocy. Wykonywano je w technice reliefu przechodzącego w rzeźbę pełną. Lamassu posiadają 5 nóg, tak aby zachować ich pełny wygląd zarówno od przodu, jak i z boku. Widok pierwszy ukazywał figurę statyczną, natomiast drugi – postać kroczącą, a więc w ujęciu dynamicznym.
Dekoracyjna sztuka babilońska
Podstawą rozwoju sztuki babilońskiej były bezpośrednie tradycje sztuki sumeryjskiej i akadyjskiej. W architekturze pojawiła się dekoracja ścienna z glazurowanej, barwnej cegły. Z czasów Nabuchodonozora II zachowały się potężne budowle Babilonu, do których należy Brama Isztar, najbardziej reprezentacyjna z 8 bram miejskich, zawierająca dekoracje ilustrujące drogę procesyjną do głównej świątyni Marduka.
Na polecenie władcy Babilonu, Hammurabiego został wykonany diorytowy slup o wysokości 2,25 m, z płaskorzeźbą przedstawiającą władcę stojącego przed siedzącym Szamaszem, bogiem słońca i sprawiedliwości. Król ubrany jest w powłóczyste szaty z miękko modelowymi fałdami. Szamasz nosi na głowie tiarę z rogami i wręcza Hammurabiemu symbole sprawiedliwej władzy. Król unosi rękę w geście pozdrowienia lub przysięgi. W dolnej części steli wyryto pismem klinowym słynny zbiór praw - Kodeks Hammurabiego złożony z 282 paragrafów.
Słownik pojęć
w sztuce asyryjskiej posąg bóstwa przedstawiający skrzydlatego byka z ludzką głową, brodą, z tiarą z rogami.
czworoboczne płyty kamienne, zwykle pokryte reliefem, zdobiące i wzmacniające cokoły budowli monumentalnych.
podwyższenie ułatwiające wejście lub wjazd na wyższą kondygnację budowli, np. zigguratu.
zikkurat (wieża sakralna, świątynna), charakterystyczna dla architektury starożytnej Mezopotamii budowla tarasowa.
Słownik pojęć opracowano na podstawie:
encyklopedia.pwn.pl
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
Bielicki M., Zapomniany świat Sumerów, Warszawa 1996. Sztuka świata, t.1, Warszawa 1999.
Gawlikowska K., Sztuka Mezopotamii, Warszawa 1975.