W poszukiwaniu siebie
Autoportret jest najbardziej osobistym spotkaniem artysty z odbiorcą. Tworząc go, jego twórca pozostawia w nim cząstkę samego siebie, daje sygnał, kim jest, jak chciałby zostać zapamiętany. Stąd też częste powroty malarzy, fotografów, rzeźbiarzy do tematu samego siebie. KonterfektyKonterfekty artystów stają się zapisem upływającego czasu, zmian zachodzących w nich samych i w ich sposobie myślenia o własnej sztuce. Niektóre z nich, uznane za arcydzieła, powracają w twórczości następnych pokoleń poprzez odwołania do kompozycji bądź motywu, który zaistniał w oryginalnym dziele. Inne stają się elementami współczesnej reklamy. Jeszcze inne, dzięki programom komputerowym, ulegają niezwykłym transformacjom. Czy takie dzieło można jeszcze nazwać autoportretem, czy też może staje się już tylko portretem mistrza z przeszłości? Ale jak z autoportretu stworzyć portret artysty, który żył ponad sto lat temu?
1) Jacek Malczewski, Stanisław Wyspiański, Stanisław Ignacy Witkiewicz to polscy malarze. Każdy z nich pozostawił po sobie kilka, niekiedy kilkanaście własnych portretów. Wybierz jednego z wymienionych artystów i w dostępnych ci źródłach odszukaj dwa jego autoportrety.
Wypisz najważniejsze dane dotyczące wybranych obrazów (autor, tytuł, rok powstania, wymiary, technika malarska oraz miejsce, w którym dzieło obecnie się znajduje).
2) Porównaj wybrane przez siebie prace i zanotuj odpowiedzi na pytania:
Z jakiego okresu życia artysty pochodzą obrazy?
Jakie podobieństwa i różnice dostrzegasz między dziełami?
Która z wybranych prac podoba ci się bardziej? Dlaczego?
Vincent van GoghVincent van Gogh i jego autoportrety
Podzielcie się na grupy. Wybierzcie jeden spośród przygotowanych przed lekcją autoportretów i zaprezentujcie go, uwzględniając poniższe kwestie.
Z jakiego okresu życia artysty pochodzi dzieło? W jakiej sytuacji sportretował się malarz?
Czy jest to portret realistyczny?
Czy artysta wprowadził do swojego autoportretu jakieś przedmioty identyfikujące go jako malarza? Jeśli tak, to jakie?
Który z zaprezentowanych przez was obrazów jest najbardziej ekspresyjny – wyraża najwięcej emocji i uczuć? Za pomocą jakich środków zostało to osiągnięte?
Malarzem, który pozostawił wiele autoportretów, był holenderski twórca, Vincent van Gogh.
Życie i twórczość artysty
Vincent van Gogh
Po wczesnych pracach nawiązujących do ciemnych płócien holenderskich mistrzów van Gogh próbował malować jak impresjoniści. W 1888 roku wyjechał na południe Francji w poszukiwaniu nowych tematów, światła i kolorów, ale też dla poratowania zdrowia. W Arles i Saint‑Rémy‑de‑ProvenceArles i Saint‑Rémy‑de‑Provence przebywał w zakładach leczniczych z powodu zaburzeń psychicznych, objawiających się stanami depresyjnymi i wybuchami gniewu. Tam też powstały jego najsłynniejsze prace, dzięki którym po latach stał się jednym z najlepiej rozpoznawalnych malarzy świata. W 1890 roku opuścił słoneczną Prowansję, ale nawroty choroby popchnęły go ostatecznie do samobójstwa.
Wśród najbardziej znanych dziś płócien Vincenta van Gogha wymienia się takie, jak: Para butów, Dom Vincenta w Arles (Żółty Dom), Cyprysy, Nocna kawiarnia, Gwiaździsta noc, Pole pszenicy z krukami, cykl martwych natur z kwiatami słoneczników oraz liczne autoportrety z lat 1886–1889.
Sławne autoportrety
O dziele
Vincent van Gogh pozostawił ponad trzydzieści autoportretów. Pierwszy z zachowanych, Autoportret w ciemnym pilśniowympilśniowym kapeluszu, pochodzi z 1886 roku i w niczym nie przypomina znanych dzieł malarza. Płótno nawiązywało do ciemnych, operujących efektami światłocieniowymi obrazów mistrzów z XVII wieku, takich jak Rembrandt.
Do najbardziej znanych autoportretów van Gogha należy Autoportret z zabandażowanym uchem i fajką. Artysta namalował go w Arles, kiedy po kłótni ze swoim przyjacielem, malarzem Paulem Gauguinem, obciął sobie część ucha. Jeden z ostatnich wizerunków własnych artysty to Autoportret z września 1889 roku, na którym możemy podziwiać w pełni dojrzały, rozpoznawalny do dzisiaj styl van Gogha.
Zbierz w formie punktów informacje na temat autoportretów van Gogha. Skorzystaj z poniższych podpowiedzi i sugestii:
a) dane katalogowe obrazu: autor, tytuł, rok powstania, technika malarska, wymiary, miejsce przechowywania;
b) temat obrazu;
c) kompozycja płótna: układ wertykalny/ horyzontalny płótna, miejsce głównego motywu na płaszczyźnie, plany przedstawienia/ brak planów, relacje między głównym motywem a tłem;
d) układ postaci: przedstawienie całości postaci, przedstawienie popiersia (biustu), ujęcie en faceen face, ujęcie z profilu lewego/ ujęcie z profilu prawego;
e) opis postaci: wyraz twarzy, ubiór, charakterystyczne atrybuty;
f) opis tła: jednolite/zróżnicowane, „gładkie”/ „rozedrgane”;
g) ukształtowanie kolorystyczne obrazu: tonacja ciepła/ tonacja chłodna, harmonia ukształtowania kolorystycznego/ działanie poprzez kontrast, wyraziste akcenty barwne/ brak akcentów;
h) charakter pociągnięć pędzla: plama gładka/ subtelna/ delikatna, plama mocna/ wyrazista/ rozedrgana/ ekspresyjna.
Opisz obraz Vincenta van Gogha.
Autoportret i fotografia
Twórczość Vincenta van Gogha wiele zawdzięczała malarstwu impresjonistycznemu, którego celem było ukazanie zmienności świata poprzez rozmyte kontury, nieostre kolory, technikę barwnych plam. Pod wpływem nowych znajomości i oglądanych w Paryżu dzieł artysta rozjaśnił swoją paletę, ale nie był jedynie biernym naśladowcą techniki impresjonistów. Jego obrazy przestały być zapisem ulotnej chwili. Zaczęły wyrażać poszukiwania sposobów oddania refleksji, a także wewnętrznych przeżyć artysty. Subtelne plamy impresjonistów zostały zastąpione na płótnach van Gogha mocnym kolorem i ekspresyjnymi, wijącymi się kreskami, wyrażającymi przeżycia i skrywane emocje.
Autoportrety van Gogha, utrwalające kolejne etapy jego życia, to artystyczne wizje własnego zmieniającego się wizerunkuwizerunku. A jak naprawdę mogła wyglądać twarz malarza? Co wyrażała, kiedy artysta wpatrywał się w nią, malując swój błękitny portret? Te pytania zadał sobie współczesny litewski fotograf Tadas ČerniauskasČerniauskas (znany bardziej jako Tadao Cern), który zdecydował się na niezwykły eksperyment. Efekt tego artystycznego przedsięwzięcia możecie obejrzeć na stronie WWW.
Porównajcie prezentowane oryginalne dzieło van Gogha z pracą Tadasa Černiauskasa. W dyskusji weźcie pod uwagę poniższe kwestie.
Co mogło skłonić litewskiego artystę do dokonania transformacji obrazu Van Gogha?
Rozstrzygnijcie, czy praca litewskiego twórcy to plagiat, kopia, naśladownictwo autoportretu malarza, a może autoportret ów jest inspiracją dla Tadasa Černiauskasa? Uzasadnijcie odpowiedź.
Jaka jest zasadnicza różnica między obiema artystycznymi wizjami?
Pasja życia
Pasja życiaCo rano Vincent wstawał przed świtem, ubierał się i wędrował parę kilometrów wzdłuż rzeki albo w głąb krajukraju w poszukiwaniu motywów. Co wieczór wracał z gotowym płótnem pod pachą – tak zupełnie wykończonym, że nic więcej nie było na nim do zrobienia. Po kolacji kładł się natychmiast spać.
Stał się czymś w rodzaju maszyny do malowania. Malował mechanicznie jedno płótno za drugim, sam nie wiedząc dobrze, co czyni. Sady owocowe stały w pełnym rozkwicie. Opanowała go dzika żądza, aby namalować wszystkie. Nie myślał więcej o swoim malarstwie. Malował – to wszystko. Osiem lat wytężonej pracy wyładowało się obecnie w wybuchu zwycięskiej energii twórczej. Niekiedy, gdy zaczynał przed wschodem słońca, obraz już w południe był gotów. Wracał wtedy do miasta, wypijał filiżankę kawy i szedł w inną znów stronę, ze świeżym płótnem pod pachą.
Nie zdawał sobie sprawy, czy to, co maluje, jest dobre. Było mu to zresztą obojętne. Był odurzony barwami. [...]
Nie wkładał nigdy kapelusza. Płomienne słońce wypalało mu z wolna włosy na głowie. Leżąc nocą na mosiężnym łóżku hotelowym, miał wrażenie, że głowa jego znajduje się w jakiejś ognistej kuli. Słońce nieraz czyniło go ślepym na barwy. Nie potrafił odróżnić zieleni pól od błękitu nieba. Ale gdy wracał do hotelu, widział, że jego płótno jest płomiennym i lśniącym odtworzeniem natury. [...]
W miarę jak zbliżała się pełnia lata, słońce coraz mocniej przepalało wszystko. Vincent widział dookoła jedynie stare złoto, brąz i miedź pod zielononiebieskim, gorejącym stropem. Siarczana żółcizna leżała na wszystkim, czego tknął promień słońca. Płótno Vincenta było zawsze spłachciem jasnej, pałającej żółtości. Wiedział, że tego koloru nie używało malarstwo europejskie od czasów renesansu, ale nic sobie z tego nie robił. Żółta barwa tryskała z jego tuby na płótno i tu zastygała. Jego obrazy były skąpane w słońcu i powietrzu.
Irving Stone, Pasja życia, tłum. Wanda Kragen, Warszawa 2004, s. 447–448.
Po przeczytaniu fragmentu powieści Irvinga Stone’aIrvinga Stone’a Pasja życia wykonaj polecenia i odpowiedz na pytanie.
Na podstawie fragmentu Pasji życia oceń, które stwierdzenia są prawdziwe, i poprzyj swój wybór odpowiednimi cytatami z tekstu.
- Van Gogh codziennie rano wędrował parę kilometrów dla zdrowia.
- Malarz codziennie malował jeden obraz.
- Artysta pracował jak maszyna.
- Van Gogh był przekonany, że to, co maluje, jest dobre.
- Malarz czasami nie wkładał kapelusza podczas pracy.
- Artysta zwracał szczególną uwagę na otaczające go kolory.
- Najważniejszą barwą stała się dla van Gogha ciemna żółcień.
- Kolor żółty był bardzo popularny w malarstwie XIX wieku.
Odwołując się do pierwszych dwóch cytowanych akapitów powieści, ułóż plan dnia pracy Vincenta van Gogha w Arles.
- Przerwa na kawę.
- Niekiedy popołudniowa praca nad kolejnym obrazem.
- Intensywna praca do południa.
- Powrót wieczorem do hotelu z kolejnym gotowym płótnem.
- Parokilometrowa wędrówka o świcie w poszukiwaniu dobrego motywu do malowania.
- Kolacja i natychmiastowy sen.
Irving Stone wielokrotnie powraca do różnych określeń koloru żółtego. Jak ta barwa jest nazywana i jaką pełniła funkcję w malarstwie van Gogha?
Nocna kawiarnia
Fragment listuMoją kawiarnię nocną starałem się ukazać jako miejsce, gdzie można się zrujnować, gdzie można zwariować lub popełnić zbrodnię... Czerwienią i zielenią starałem się wyrazić straszne ludzkie namiętności. Pomieszczenie jest jak krew czerwone i matowożółte, na środku zielony bilard. Cztery cytrynowożółte lampy w świetlnych aureolach z oranżu i zieleni. Wszędzie starcie i antyteza: w różnicowanych zieleniach i czerwieniach, w drobnych figurkach śpiących nocnych hulaków, w smutnej pustce tego pokoju, w fiolecie i błękicie. Przeciwstawiając delikatność róż krwawej czerwieni krwi i barwie ciemnoczerwonej łagodną zieleń [...] tonom żółtozielonym i twardym niebieskozielonym – wszystko w piekielnej atmosferze chlebowego pieca i siarkowej bladości – chciałem wyrazić złowieszczą moc knajpy.
Vincent van Gogh, Fragment listu, [w:] Kuno Mittelstaedt, Vincent van Gogh, tłum. E. W. Skowron, Warszawa 1974.
Po przeczytaniu fragmentu listu Vincenta van Gogha wykonaj polecenia.
Ułóż obraz, o którym pisał Vincent van Gogh w cytowanym wyżej fragmencie listu.
Przyporządkuj kolorom konkretne obiekty, ale też uczucia i emocje, które pragnął oddać Vincent van Gogh na obrazie Nocna kawiarnia.
| czerwień | zieleń | żółcień | błękit | fiolet | oranż | |
| Ludzkie namiętności | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
| Wnętrze kawiarni | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
| Bilard | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
| Lampy | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
| Światło lamp | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
Odpowiedz na pytania, odwołując się do fragmentu przeczytanego listu i wykonanych po jego lekturze zadań.
Jakich barwnych zestawień używał Vincent van Gogh?
Które z nich jest według ciebie najmocniejsze?
Dlaczego dane zestawienie zostało użyte przez artystę na obrazie? Co ono wyraża?
Jako inne konteksty można także wprowadzić:
– obraz Paula Gauguina Nocna kawiarnia w Arles, 1888,
– wiersz Stanisława Grochowiaka Bilard, z tomu: Poezje, Warszawa 1980.
Kolor żółty jako przekaz
Lubisz kolor żółty? Z czym ci się kojarzy? Czy wiesz, że barwa ta bywa równie często odbierana pozytywnie, jak i negatywnie? Taki odbiór wynika z różnorodnych treści, które są jej przypisywane.
Znajdź w Słowniku symboli Władysława Kopalińskiego odpowiednie hasło i wynotuj w tabeli różne znaczenia użycia koloru żółtego w sztuce, w życiu, w komunikacji międzyludzkiej:
Lp. | Różne dziedziny kultury, w których funkcjonuje kolor żółty | Znaczenie pozytywne koloru żółtego | Znaczenie negatywne koloru żółtego |
Które ze znaczeń koloru żółtego jest ci najbliższe? Dlaczego?
Zadaniowo
Stwórz swój autoportret, wybierając jedną z następujących technik:
malarstwo akwarelowe,
ołówek, grafit,
kolaż,
fotografię.
Zaprezentuj swoją pracę w klasie i uzasadnij wybór techniki.
Stwórz swój literacki autoportret w jednej z następujących form pisarskich:
krótkie opowiadanie,
list do bliskiej osoby,
utwór poetycki.
Przeczytaj swoją pracę w klasie i uzasadnij wybór formy.