W świecie skorupiaków i pajęczaków
Do stawonogów należy ponad 1,3 mln gatunków. Wykazują one duże zróżnicowanie pod względem budowy zewnętrznej i wewnętrznej. Zasiedlają wszystkie środowiska: wody słone, słodkie oraz ląd.
Nazwa stawonogów pochodzi od ich członowanych odnóży połączonych stawamistawami. Ciało stawonogów jest dwubocznie symetryczne i podzielone na części zwane segmentami. Są to głowa, tułów i odwłok, a u niektórych gatunków głowa i tułów zlewają się ze sobą, tworząc głowotułów.
Do stawonogów zalicza się m.in. skorupiaki i pajęczaki.

czym są stawonogi i gdzie występują;
jakie grupy organizmów należą do stawonogów;
jak zbudowane są skorupiaki i pajęczaki.
Opiszesz budowę zewnętrzną i wewnętrzną skorupiaków i pajęczaków.
Wyjaśnisz, w jaki sposób i w jakim celu pająki tkają sieci.
Rozpoznasz przykładowych przedstawicieli skorupiaków i pajęczaków.
Zaplanujesz doświadczenie badające wpływ temperatury na tempo pracy serca rozwielitek.
1. Skorupiaki
Większość skorupiaków żyje w wodzie, a tylko nieliczne gatunki występują w środowiskach lądowych.
Mimo różnic w przystosowaniach do trybu życia pomiędzy poszczególnymi gatunkami można wyróżnić cechy wspólne przedstawicieli skorupiaków, takie jak:
ciało podzielone na głowotułów i odwłok;
dwie pary czułków służących do odbierania bodźców dotykowych;
najczęściej pięć par odnóży krocznych, z których pierwsza może być zakończona szczypcamiszczypcami; szczypce służą do chwytania zdobyczy i obrony przed drapieżnikami; u skorupiaków występują także odnóża odwłokowe, które służą do pływania i wymiany gazowej.
Ciało skorupiaków pokryte jest chitynowym oskórkiem zawierającym znaczne ilości soli wapnia, które nadają mu szczególną twardość i wytrzymałość. Taki pancerz umożliwia ochronę narządów wewnętrznych przed uszkodzeniem oraz wzmocnienie wytworów ciała, takich jak elementy aparatu gębowego oraz pozostałe odnóża.
Skorupiaki odżywiają się pokarmem roślinnym, zwierzęcym lub są wszystkożerne. Do chwytania i rozdrabniania pożywienia służy im aparat gębowy składający się ze szczęk i żuwaczekżuwaczek.
Obserwuj poszczególne elementy budowy wewnętrznej skorupiaka, klikając odpowiedni napis.
Zapoznaj się z opisem ilustracji interaktywnej, przedstawiającej budowę wewnętrzną skorupiaka.
Ilustracja interaktywna przedstawia przykładowego skorupiaka. Posiada on szeroki głowotułów i węższy odwłok zakończony dwiema półokrągłymi płytkami. W przedniej części głowotułowia widać oczy, poniżej do przodu odchodzą czułki. Po bokach głowotułowia, od jego dolnej części odchodzą odnóża. Pierwsza para jest grubsza niż pozostałe oraz zakończona dużymi szczypcami. Pozostałe pięć par jest węższych. Na odnóżach widać wyraźne członowanie. W miejscach połączeń znajdują się łączenia stawowe. W środku ciała skorupiaka widać różne układy narządów. Każdy z nich ma inny kolor. Po prawej stronie ilustracji interaktywnej widać nazwy układów narządów. Po kliknięciu na nazwę wyświetli się opis oraz zostanie zaznaczony tylko ten układ w ciele skorupiaka.
Układ pokarmowy zaznaczony jest na żółto. Zaczyna się w przedniej części głowotułowia, a kończy na końcu ogona. Jego przednia część jest wyraźnie rozszerzona. Opis: Układ pokarmowy skorupiaków rozpoczyna się otworem gębowym. Składa się z jelita i żołądka. Zakończony jest odbytem.
Układ wydalniczy zaznaczony jest ciemnozielonym kolorem. Znajduje się on w głowotułowiu, poniżej oczu, w miejscu, gdzie odchodzą czułki. Układ wydalniczy przypomina pęcherzyk. Opis: Układ wydalniczy skorupiaków stanowi gruczoł wydalniczy, który uchodzi u podstawy czułków drugiej pary.
Układ krwionośny zaznaczony jest czerwonym kolorem. Widoczne są dwa główne naczynia krwionośne, jedno po stronie grzbietowej, drugie po stronie brzusznej. Na środku głowotułowia, w części grzbietowej widać serce. Naczynia grzbietowe i brzuszne posiadają rozwidlenia, które w głowotułowiu docierają do skrzeli znajdujących się na jego środku. Opis: Układ krwionośny skorupiaków umożliwia rozprowadzanie po ciele płynu, który przypomina krew. Rytmiczne skurcze serca pompują płyn, który wylewa się z naczyń krwionośnych do jamy ciała.
Układ oddechowy zaznaczony jest bladoróżowym kolorem. Składają się na niego skrzela umiejscowione na środku głowotułowia. Opis: Narządem wymiany gazowej u skorupiaków są skrzela.
Układ nerwowy zaznaczony jest niebieskim kolorem. Biegnie przez całą długość ciała po stronie brzusznej. Zaczyna się przy oku, a kończy przy odbycie. Układ nerwowy wygląda jak długa rurka posiadająca zgrubienia w równych odległościach. Opis: Układ nerwowy skorupiaków ma postać łańcuszka biegnącego po spodniej stronie ciała.
Układ rozrodczy zaznaczony jest fioletowym kolorem. Znajduje się na początku odwłoka, za głowotułowiem, po stronie brzusznej. Ma postać worka zwężającego się ku wyjściu z ciała. Opis: Skorupiaki są rozdzielnopłciowe. Mają parzyste gonady położone w okolicach tułowia lub odwłoka.
Przedstawiciele skorupiaków
Przedstawicielami skorupiaków są m.in. rozwielitki, oczliki, kiełże, raki, kraby, homary, langusty, krewetki, pąkle i kaczenice.
Rozwielitki to słodkowodne skorupiaki. Są bardzo dobrymi obiektami do obserwacji, ponieważ mają przezroczyste ciało, dzięki czemu można łatwo obejrzeć ich budowę wewnętrzną.

Zwierzę to nie zabawka. Pamiętaj, że nawet niewielkim organizmom należy się z twojej strony szacunek. Nie traktuj ich zbyt gorącą wodą, a po zakończeniu doświadczenia zapewnij im dobre warunki: możesz wypuścić je do domowego akwarium.
Problem badawczy: Jak temperatura wpływa na tempo pracy serca rozwielitek?
mikroskop optyczny
termometr pokojowy
słój z wodą i rozwielitkami
notatnik
długopis
zlewka o pojemności 200 ml
zlewka o pojemności 250 ml
czajnik
szkiełka podstawowe
jednorazowe pipety
woda źródlana
lód
Próba kontrolna
Rozwielitki w słoju w temperaturze ok. 20°C.
Próba badawcza
Rozwielitki w słoju w temperaturach: 10°C, 15°C, 25°C, 30°C.
Przeprowadź doświadczenie. Wyniki zanotuj w tabeli, wyciągnij wnioski i zweryfikuj hipotezę.
Próba kontrolna:
Za pomocą pipety pobierz ze słoja z wodą o temperaturze 20°C jedną rozwielitkę i przenieś ją na szkiełko podstawowe.
Obejrzyj rozwielitkę pod mikroskopem optycznym.
Zlokalizuj serce u obserwowanej rozwielitki.
Włącz stoper i policz liczbę skurczów serca rozwielitki podczas jednej minuty.
Zanotuj liczbę skurczów w notatniku.
Próba badawcza:
Do zlewki o pojemności 200 ml nalej wody źródlanej, następnie przenieś do niej kilka rozwielitek.
Do zlewki o pojemności 250 ml wsyp lód.
Umieść mniejszą zlewkę w większej zlewce tak, aby lód chłodził wodę z rozwielitkami.
Do zlewki z rozwielitkami włóż termometr pokojowy.
Kiedy temperatura wody spadnie do 10°C, pobierz jedną rozwielitkę i przenieś ją na szkiełko podstawowe.
Obserwuj rozwielitkę pod mikroskopem optycznym.
Zlokalizuj serce u obserwowanej rozwielitki.
Włącz stoper i policz liczbę skurczców serca rozwielitki podczas jednej minuty.
Zanotuj liczbę skurczów serca rozwielitki dla temperatury 10°C w notatniku.
Powtórz doświadczenie dla temperatury 15°C.
Wyciągnij małą zlewkę z dużej zlewki.
Z dużej zlewki usuń lód.
Zagotuj wodę w czajniku i wlej odpowiednią ilość ciepłej (ale nie wrzącej!) wody do dużej zlewki.
Ponownie umieść małą zlewkę w dużej zlewce tak, aby ciepła woda ogrzewała wodę z rozwielitkami.
Kiedy temperatura wody wzrośnie do 25°C, pobierz jedną rozwielitkę i przenieś ją na szkiełko podstawowe.
Obserwuj rozwielitkę pod mikroskopem optycznym.
Zlokalizuj serce u obserwowanej rozwielitki.
Włącz stoper i policz liczbę skurczów serca rozwielitki podczas jednej minuty.
Zanotuj liczbę skurczów serca rozwielitki dla temperatury 25°C w notatniku.
Powtórz doświadczenie dla temperatury 30°C.
Znaczenie skorupiaków
Skorupiaki:
regulują liczbę innych zwierząt w środowisku; zjadają drobne kręgowce i bezkręgowce oraz stanowią pokarm dla innych zwierząt, w tym dla człowieka;
przyspieszają oczyszczanie wód, wychwytując pokarm z wody (np. pąkle i rozwielitki);
żyją w przynoszących korzyści związkach z innymi zwierzętami (np. rak pustelnik żyjący w muszli ślimaka umieszcza na niej ukwiały, które chronią go przed drapieżnikami, a w zamian pustelnik dostarcza ukwiałowi pokarm z resztek własnych zdobyczy);
2. Pajęczaki
Pajęczaki zamieszkują głównie środowiska lądowe, a tylko nieliczne gatunki to zwierzęta wodne.
Do wspólnych cech pajęczaków należą:
ciało podzielone na głowotułów i odwłok;
brak czułków;
cztery pary odnóży krocznych.
Ciało pajęczaków pokryte jest chitynowym oskórkiem. Pajęczaki mają dwie pary odnóży gębowych: pierwsza para to szczękoczułkiszczękoczułki, druga to nogogłaszczkinogogłaszczki. Nie występują u nich odnóża odwłokowe lub są przekształcone w kądziołki przędnekądziołki przędne.
Klikając poszczególne elementy budowy wewnętrznej pajęczaka, obserwuj ich kształt i lokalizację w ciele zwierzęcia.
Zapoznaj się z opisem ilustracji interaktywnej, przedstawiającej budowę wewnętrzną pajęczaka.
Ilustracja interaktywna przedstawia przykładowego pająka. Posiada on głowotułów i duży, silnie wygrzbiecony odwłok. W przedniej części głowotułowia widać dwie pary małych oczu. Po bokach głowotułowia, od jego dolnej części odchodzą cztery pary owłosionych odnóży krocznych. Głowotułów jest połączony z odwłokiem przewężeniem. W środku ciała pająka widać różne układy narządów i gruczoły zaznaczone kolorami. Po prawej stronie ilustracji interaktywnej widać nazwy układów narządów i gruczołów. Po kliknięciu na nazwę wyświetli się opis oraz zostanie zaznaczony tylko ten układ w ciele pająka.
Układ nerwowy zaznaczony jest niebieskim kolorem. Mieści się on w głowotułowiu. Biegnie od oczu do odnóży krocznych. Opis: Układ nerwowy pajęczaków jest silnie skoncentrowany w przedniej części ciała.
Gruczoł jadowy znajduje się pod oczami i ciągnie się do nogogłaszczki. Ma postać pęcherzyka zakończonego rurką. Opis: Wydzielina gruczołu jadowego służy do zabijania ofiar i obrony.
Układ krwionośny zaznaczony jest czerwonym kolorem. Mieści się w głowotułowiu i biegnie po grzbietowej części odwłoka. Składa się z podłużnych naczyń krwionośnych. Opis: Układ krwionośny pajęczaków tworzy serce i odchodzące od niego naczynia krwionośne.
Układ rozrodczy zaznaczony jest na fioletowo. Znajduje się on w brzusznej stronie odwłoka. Gonada ma postać pęcherzykowatą, która rurką uchodzi na zewnątrz ciała w przedniej, brzusznej stronie odwłoka. Opis: Pajęczaki są rozdzielnopłciowe. W odwłoku mają parzyste lub nieparzyste gonady.
Gruczoły i kądziołki przędne mieszczą się w brzusznej stronie odwłoka. Uchodzą one na samym jego końcu. Opis: Wytwarzają pajęczynę.
Układ pokarmowy zaznaczony jest żółtym kolorem. Zaczyna się on przy otworze gębowym i ciągnie przez głowotułów i odwłok aż do odbytu. Zarówno w części głowotułowiowej, jak i odwłokowej układ pokarmowy posiada liczne wyrostki. Opis: Układ pokarmowy rozpoczyna się otworem gębowym. Z przodu ciała mieści się żołądek, za którym znajduje się jelito. Jelito ma wyrostki ślepe w głowotułowiu, a w części odwłokowej z łączy się z gruczołami trawiennymi. Układ pokarmowy zakończony jest odbytem.
Układ wydalniczy zaznaczony jest brązowym kolorem. Znajduje się on w odwłoku, w jego tylnej części. Leży obok jelita. Układ wydalniczy uchodzi do jelita. Opis: Narządami wydalniczymi pajęczaków są gruczoły wydalnicze znajdujące się w odwłoku.
Układ oddechowy zaznaczony jest bladoróżowym kolorem. Mieści się po brzusznej stronie ciała, w odwłoku, tuż za segmentem łączącym głowotułów z odwłokiem. Układ oddechowy przypomina grzebień. Opis: Narządami wymiany gazowej u pajęczaków są płucotchawki położone w okolicach odwłoka. Ściana płucotchawek tworzy blaszki zanurzone w płynie ciała.
Przedstawiciele pajęczaków
Do pajęczaków zalicza się pająki, skorpiony, kosarze, zaleszczotki, roztocza i kleszcze.
Znaczenie pajęczaków
Pajęczaki:
regulują liczbę innych zwierząt w środowisku; zjadają drobne kręgowce i bezkręgowce oraz stanowią pokarm dla innych zwierząt;
są sprzymierzeńcami w walce z owadami niszczącymi uprawy roślinne oraz wywołującymi choroby u zwierząt hodowlanych;
przenoszą choroby bakteryjne (np. boreliozę) i wirusowe (np. kleszczowe zapalenie mózgu);
są pasożytami człowieka (np. świerzbowiec, kleszcz);
wywołują uczulenia (np. roztocza kurzu domowego);
wytwarzają toksyczny jad, który może być śmiertelnie niebezpieczny (np. niektóre gatunki pająków i skorpiony).
Pająki wytwarzają pajęczynę, czyli nić powstałą z krzepnącej na powietrzu wydzieliny gruczołów i kądziołków przędnych. Pajęczyna służy do budowy sieci łownych złożonych z dwóch rodzajów nici: sprężystych nici konstrukcyjnych i lepkich, oplatających ciało ofiary, do odbywania lotów (babie latobabie lato) oraz budowania zbiorników powietrza (topik) lub gniazd i kokonów, do wnętrza których składane są zapłodnione jaja.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RM86AC8qpydqt
Film nawiązujący do treści materiału
Słownik
długie nici pajęczyny unoszone w powietrzu podmuchami wiatru, zwykle podczas ciepłych i słonecznych dni jesiennych
połączenie głowy i tułowia w jeden odcinek połączony z odwłokiem; występuje u skorupiaków i pajęczaków
narządy występujące w tylnej części odwłoka pająków, po brzusznej stronie ciała, wydzielające lepką substancję zastygającą na powietrzu w nić (pajęczynę)
druga para gębowych odnóży pajęczaków; pełnią funkcje czuciowe i chwytne, a także służą do rozdrabniania pokarmu
tylna część ciała stawonoga; u skorupiaków i pajęczaków połączona z głowotułowiem
ruchome połączenie części szkieletu u stawonogów; odnóża zbudowane są z krótkich odcinków połączonych stawami
pierwsza para odnóży głowowych pajęczaków; służą do chwytania i uśmiercania zdobyczy (u pająków często z gruczołem jadowym)
narząd chwytny niektórych skorupiaków
proces polegający na pobraniu z otoczenia tlenu i wydaleniu dwutlenku węgla
części aparatu gębowego stawonogów, które służą do rozdrabniania pokarmu
Test
Sprawdź, co wiesz o skorupiakach i pajęczakach. Rozwiąż quiz.
Sprawdź swoją wiedzę o stawonogach
Zadania

Osobniki dorosłe są organizmami osiadłymi. Powłoka ich ciała jest zwykle wzmocniona solami wapnia. Mają żuwaczki w postaci piłkowanego ostrza i szczęki przypominające oszczecinione płytki. Występuje u nich 6 par wieloczłonowych odnóży tułowiowych, które są przekształcone w wąsy filtrujące.
Indeks górny Na podstawie: Błaszak C. (red.), Zoologia: stawonogi, t. 2, cz. 1, WN PWN, Warszawa 2013, s. 290. Indeks górny koniecNa podstawie: Błaszak C. (red.), Zoologia: stawonogi, t. 2, cz. 1, WN PWN, Warszawa 2013, s. 290.
Notatnik
Bibliografia
Błaszak C. (red.), Zoologia: stawonogi, t. 2, cz. 1, WN PWN, Warszawa 2013.
Solomon E.P., Berg L.R., Martin D.W., Biologia, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2020.
Trzeciak M.A., Robi się gorąco!, w: Laboratorium w szufladzie: zoologia, WN PWN, Warszawa 2018, s. 13–21.