W świecie znaków

Na co dzień spotykamy się z wieloma znakami, które o czymś nas informują, przekazują jakąś treść. Zwykle ktoś je tworzy, by nam coś zakomunikować. Zdarza się jednak, że sami je interpretujemy. Znaki są zatem formą, której przypisujemy określone znaczenie. Odbieramy je różnymi zmysłami, najczęściej wzrokiem i słuchem, ale również smakiem, dotykiem i węchem. Warto poznać ich naturę i rolę w międzyludzkiej komunikacji.

R1aybUJofbmGZ

Obraz przedstawia mężczyznę siedzącego na krześle z podłokietnikami, na których opiera łokcie. Ubrany jest w czerwoną długą szatę, spod której wystaje dolna jaśniejsza warstwa. Na głowie ma czapkę w tym samym kolorze. Nosi okrągłe okulary w ciemnych oprawkach i krótko przystrzyżoną brodę, lekko już siwiejącą. Jego twarz jest szczupła, wzrok poważny. Na palcach ma złote pierścienie. W tle widać fragment drewnianej szafy i ścianę pokrytą złotą farbą lub tapetą w drobne wzorki.

R1acysjre0Fnx

Obraz przedstawia młodego mężczyznę w złotej koronie i zbroi odsłaniającej przedramiona. dodatkowo owinięty jest czerwonym płaszczem. W prawej ręce trzyma berło, w drugiej podobny przedmiot, ale z zakończeniem w kształcie lilijki. Po prawej stronie klęczy młody chłopak o kędzierzawych włosach, ubrany w kamizelkę i białą koszulę z ozdobnym kołnierzem. Poprawia strój królowi. W tle widać masywną kamienną kolumnę.

R1ZEUUvwWXNQS

Obraz przedstawia młodą dziewczynę z niebieską szkatułką na kolanach, z której wyjmuje 4 sznury drobnych korali. Jeden podwójny sznur czerwonych korali ma na szyi. Ubrana jest w białą koszulę z szerokimi bufiastymi rękawami, ozdobny kubraczek i kwiecistą spódnicę. Na głowie ma jasną chustę w kwiaty, spod której wystają ciemne loki. W tle widać łąkę i ścianę lasu.

ROpHeilO5JnWv

Kolorowa fotografia przedstawia klęczącego na jednym kolanie żołnierza na plaży. Ma ciemnozielony plecak, jest ubrany w mundur, hełm, wysokie buty, patrzy przez lornetkę.

Wskaźniki, ikony, symbole

Znaki to obiekty, które przenoszą nasze myśli do innych obiektów lub zjawisk. Przykładowo: ciąg liter 'dom' przywodzi nam na myśl budynek, w którym ktoś mieszka. Ośmiokątny czerwony znak drogowy zakazujący przejazdu bez zatrzymywania, kojarzy się z niebezpieczeństwem, co sprawia, że ludzie go przestrzegają.

Rl1TLRXKz0WZO

Ośmiokątny czerwony znak z wąską białą ramką wewnątrz i białym napisem: STOP.

Znaki składają się z dwóch elementów: tego, co znaczące (nośnika znaczenia), i tego, co znaczone (oznaczanej treści).

R19LgKK9JAyxg

Kolorowa grafika przedstawia 3 prostokątne pola ułożone pionowo. Pole na samej górze ma turkusowe tło i biały tekst: znak. W polu poniżej na białym tle tekst: element oznaczający (znaczący) dom. W ostatnim polu na białym tle rysunek małego domu z dwuspadzistym dachem i tekst: element oznaczany.

Znaki mogą nas odsyłać do innych obiektów czy zjawisk na trzy sposoby. W związku z tym dzielimy je na: wskaźniki (indeksy), ikony i symbole.

Znaki‑wskaźniki odsyłają nas do elementów, zjawisk itp. w sposób bezpośredni i naturalny. Najczęściej są one po prostu w bliskości (przestrzennej, czasowej) lub w relacji przyczyny i skutku.

Znaki ikoniczne odsyłają nas do czegoś, ponieważ to coś przypominają kształtem lub wewnętrzną budową (strukturą).

Ostatni przykład pokazuje, że znaki - ikony nie zawsze są wizualne (por. ikony: łup, bęc, chrum, kwik, klik itp.).

Ikony nie są znakami naturalnymi, tylko umownymi. To znaki umowne najczęściej biorą udział w procesie komunikacji i zawsze wymagają nadawcy, który chce komuś coś zakomunikować. Jeszcze bardziej umowne są znaki – symbole – w tym wypadku umowa między ludźmi jest zupełnie arbitralna.

RVqhEcYkrMy0P

Znak drogowy ostrzegawczy, informuje o zbliżaniu się do ostrego zakrętu w prawo. Ma kształt żółtego trójkąta w czerwonej wąskiej ramce, na środku jest szeroki, czarny, wygięty w prawo pasek.

Co ciekawe, funkcja wskaźnika, ikony i symbolu może współwystępować w jednym znaku. Na przykład zamieszczony powyżej znak drogowy A‑1 'Niebezpieczny zakręt w prawo':

• jest wskaźnikiem zakrętu w prawo, bo za znakiem droga rzeczywiście zakręci,

• jest też symbolem ostrzeżenia, ponieważ ludzie umówili się, że będą komunikować niebezpieczeństwo dla szybko jadących samochodów kształtem trójkątnym i żółtym tłem (a nie w inny sposób),

• jest wreszcie ikoną, ponieważ zawiera bardzo schematyczny obraz zakręcającej drogi.

Podobnie jest z pukaniem do drzwi:

• pukanie jest wskaźnikiem osoby, która stoi za drzwiami,

• jest to znak symboliczny o znaczeniu 'czy możesz otworzyć drzwi?',

• jest to znak umowny i do tego arbitralny, ponieważ w drzwi moglibyśmy też drapać (jak psy i koty) lub moglibyśmy je pocierać.

Oto schemat, który podsumowuje naszą klasyfikację znaków:

R12dyZpFbO7Hn

Kolorowa grafika przedstawia 4 prostokątne pola ułożone pionowo. Pole na samej górze ma turkusowe tło i biały tekst: znaki. W polu poniżej na różowym tle tekst: wskaźniki (naturalne). Poniżej na niebieskim tle tekst: znaki umowne. W ostatnim polu podzielonym na dwa mniejsze, na białym tle napisy: ikony; symbole.

Kody

Zbiór znaków oraz zasady ich łączenia i używania nazywamy kodem. Niektóre kody mogą być bardzo proste. Na przykład kod świateł ulicznych ma trzy znaki (zielone – pomarańczowe – czerwone) i trzy proste reguły ich używania (znaki zmieniają się w kolejności, wszystkie są wyłączone lub miga tylko światło pomarańczowe). Bardziej skomplikowany jest np. kod ubraniowy (o ile ktoś się ubiera, świadomie coś komunikując). Gdybyśmy sposób komponowania ubrania porównali do ludzkiego języka, to okaże się, że ten kod ma bardzo złożone reguły – np. reguła dopasowania ubrania do pogody lub okoliczności dopasowania garderoby pod względem koloru, materiału itp.

Niektóre kody, jak na przykład kod języka naturalnego, są bardzo skomplikowane. Tworzą złożony system, w którym każdy element wchodzi w relacje z innymi. Kod‑język zawiera różnego rodzaju znaki, np. morfemy, wyrazy i zdania, i jest umowny (częściowo ikoniczny, głównie arbitralny). Aby zrozumieć, na czym polega umowny charakter języka, wystarczy zdać sobie sprawę z tego, że dany element znaczący w różnych językach może mieć inne znaczenie (czyli inną treść oznaczaną), np. znak 'C' oznacza inną głoskę i literę w języku polskim, a inną – w języku angielskim. Poza tym dana treść oznaczana może być wyrażana za pomocą innych znaków (innej formy oznaczającej) w różnych językach, np.:

R4CYUL6wVBMLJ

Kolorowa ilustracja składa się z dwóch ułożonych pionowo tabelek, każda ma dwie kolumny. Górna, różowa zawiera w lewej kolumnie nagłówek: treść oznaczana i zdjęcie polnego kwiatka. W drugiej kolumnie w nagłówku tekst: forma oznaczająca. Poniżej tekst w 3 wierszach: polski: kwiat, angielski: flower, niemiecki: die Blume. Dolna tabelka, zielona w pierwszej kolumnie ma nagłówek: treść oznaczana i poniżej zdjęcie dużego psa. W prawej kolumnie poniżej nagłówka: forma oznaczająca, znajdują się teksty w 3 osobnych wierszach: polski: pies, angielski: dog, niemiecki: der Hund.

W 1972 roku naukowcy z NASA707AP_001NASA postanowili umieścić na sondzie kosmicznej Pioneer707AP_002Pioneer 10 pozłacaną płytkę  z informacją o ludziach i ich planecie. Obejrzyj rysunek wykonany na płytce, a następnie wykonaj poniższe polecenia.

RrIT31sfS2QeO

Prostokątna płytka po prawej stronie przedstawia wyryte postaci nagiej kobiety i mężczyzny. Za nimi jest szkic sondy Pioneer 10 wykonany w tej samej skali co ludzie. Po lewej stronie Słońce. Na dole rysunek Układu Słonecznego z zaznaczoną Ziemią.

RKPkgfprWdoSo

Płytka Pioneera zamocowana na uchwycie, na pokładzie sondy.

Kody, których nie widać

R1Id8EywCrG0U

Kolorowa grafika przedstawia 6 prostokątnych pól ułożonych pionowo. Pole na samej górze ma turkusowe tło i biały tekst: kody pozawerbalne. W każdym poniższym białym polu wypisane po jednym pojęciu: kinezyczny, prozodyczny, proksemiczny, sytuacyjny, kulturowy.

Komunikując się, wykorzystujemy różne systemy znaków. Niektóre z nich nie są tak jednoznacznie i oczywiste jak ludzka mowa. Kody takie nazywamy niewerbalnymi. Najważniejsze z nich to kody: kinezyczny, prozodyczny, proksemiczny, sytuacyjny, które mają szczególne znaczenie w komunikacji bezpośredniej, a także kod kulturowy – ważny w kontaktach międzykulturowych.

Kod kinezyczny to gesty i mimika (np. w kulturze polskiej ruch głowy z prawej strony do lewej i z lewej do prawej oznacza przeczenie, a zmarszczone brwi – mogą oznaczać gniew lub zamyślenie).

Kod prozodyczny, zwany inaczej kodem intonacyjnym lub parajęzykiem, pozwala nam wyrażać rozmaite uczucia, emocje – np. za pomocą akcentu wyrazowego, siły, głośności i tempa mówienia, tonu, modulacji, wysokości i barwy głosu.

Kod proksemiczny nadaje znaczenie przestrzeni w komunikacji – liczą się tu np. odległości między nadawcą a odbiorcą. Im komunikacja bardziej formalna, tym odległość między uczestnikami rozmowy większa. W naszej kulturze – najdłuższy dystans dzieli nadawcę od odbiorcy w sytuacjach publicznych (ponad 3,5 metra), ale zmniejsza się on w sytuacjach społecznych, zawodowych (od 1,2 do 3,5 metra) i prywatnych, czyli osobistych (od 50 cm do 1,2 metra). Najmniejsza odległość charakterystyczna jest dla strefy intymnej (od kilkunastu centymetrów do pół metra).

Kod sytuacyjny bardzo pomaga w interpretacji wypowiedzi, ponieważ część informacji wynika z sytuacyjnych uwarunkowań wypowiedzi i nadawca nie musi ich werbalizować, np. jeśli podczas posiłku zdarzy nam się rozlać napój, powiemy 'Przepraszam'. Ze słów komunikatu nie wynika wprawdzie, za co przepraszamy, ale sytuacja sugeruje, że pełna wersja zdania brzmi: 'Przepraszam, że rozlałam / -em napój'. Warto dodać, że wymienione kody pozawerbalne mogą towarzyszyć komunikacji werbalnej lub pełnić funkcje samodzielnych aktów komunikacji.

Kod kulturowy wspomaga zarówno wypowiedzi ustne, jak i pisemne. Pojmujemy go jako system symboli, wartości i przekonań charakterystycznych dla konkretnej społeczności, np. tekst 'ostatnie pożegnanie' umieszczony na szarfie przy wiązance kwiatów wśród osób komunikujących się w języku polskim wywołuje skojarzenia z pogrzebem, a nie na przykład pożegnaniem pary zakochanych na dworcu kolejowym. To wyrażenie dosłownie przetłumaczone na inne języki nie musi już wywoływać takich skojarzeń. Podobnie wyrażenie 'okrągły stół' Polacy odczytują w kontekście wydarzeń 1989 roku, a Anglicy łączą z historią rycerzy króla Artura.

Kody graficzne

Wśród kodów graficznych najważniejsze jest pismo, definiowane jako system znaków służących utrwalaniu mowy. Najpopularniejszym systemem znaków wyspecjalizowanych do zapisywania mowy jest alfabet. Obecnie na świecie ludzie posługują się różnymi alfabetami, np. użytkownicy języka polskiego, podobnie jak mieszkańcy większości krajów europejskich, korzystają z systemu znaków opartych na alfabecie łacińskim. Aby odzwierciedlić w piśmie wszystkie dźwięki naszego języka, musimy litery łączyć ze znakami diakrytycznymi, czyli kreskami (np. ś, ń, ó), kropkami (ż) i tzw. ogonkami (ą, ę).

RzCHRreSVs2xK

Ilustracja przedstawia litery polskiego alfabetu (w parach: wielka i mała) na jasnozielonym tle.

Duża część mieszkańców XXI‑wiecznej Europy (np. Bułgarzy, Macedończycy, Rosjanie, Ukraińcy) posługuje się współczesną, uproszczoną wersją cyrylicy, a ta z kolei powstała w wyniku przekształcenia głagolicy (najstarszego alfabetu Słowian, stworzonego przez Cyryla).

RMqhrt31mYylM

Ilustracja przedstawia 33 litery alfabetu rosyjskiego.

Alfabet nie jest jedynym kodem graficznym wykorzystywanym w komunikacji. Dużą popularność, zwłaszcza w SMS‑ach i e‑mailach, zdobyły emotikony.

Zamiast mowy?

Gdy komunikacja językowa w wersji mówionej lub pisanej, wykorzystująca opisane wcześniej kody, jest niemożliwa lub utrudniona, wówczas stosuje się inne systemy.

• Kod Morse’a707AP_00mMorse’a to system znaków stworzony w 1840 roku przez Samuela Morse’a707AP_00mMorse’a i Alfreda Vaila707AP_00vVaila. Litery alfabetu, cyfry i inne znaki prezentowane są za pomocą różnych kombinacji kresek i kropek. Tym pierwszym odpowiadają sygnały długie, tym drugim – krótkie. Sygnały mogą mieć charakter dźwięków, błysków światła lub impulsów elektrycznych. Przez omawiany kod jest zatem wykorzystywany kanał wzrokowy lub słuchowyj0000007XGB1v38_000tp002słuchowy.

• Alfabet Braille’a707AP_00bBraille’a (nazywany inaczej pismem punktowym) jest kodem umożliwiającym zapisywanie i odczytywanie tekstów osobom niewidomym. Podstawą alfabetu, który został stworzony w 1824 roku przez niewidomego chłopca Ludwika Braille’a707AP_00bBraille’a, jest kombinacją sześciu wypukłych punków ustawionych w dwóch kolumnach (w każdej kolumnie po trzy punkty). Każdej literze i cyfrze odpowiada inna kombinacja punktów, np. literę 'A' tworzy tylko jeden punkt (kolumna lewa, pierwszy wers), a literę 'P' – kombinacja czterech punktów. Wynalazek Braille’a707AP_00bBraille’a umożliwił niewidomym czytanie książek.

RvuRmwibqCNAq

Ilustracja przedstawiająca zapisane w 3 wersach znaki składające się na alfabet Braille'a. Każdy z nich jest kombinacją czarnych kropek zapisanych w dwóch kolumnach, w każdej jest miejsce na 3 punkty, czyli daną literę można oznaczyć maksymalnie 6 kropkami. W przedstawionym spisie najmniejsza liczba kropek odpowiada literze „a”, z kolei największa „q” oraz „y”.

Ciekawostka

• Język migany i alfabet palcowy składają się ze znaków migowych i tzw. daktylogramów, czyli znaków odpowiadających poszczególnym literom alfabetu języka, którymi naśladuje się wypowiedzi w języku polskim. W każdej kulturze osoby słyszące próbują nauczyć głuchych języka fonicznego. W tym celu wymyślony został właśnie język migany (w Polsce nazywamy go SJM – systemem językowo‑migowym). Tymczasem głusi około 200 lat temu wytworzyli swój własny język, którym się porozumiewają w sposób naturalny – język migowy (w Polsce – polski język migowy).
  Trzeba wyraźnie oddzielić te dwa sposoby komunikacji. Języka migowego uczą się głuche dzieci od swoich rodziców, językiem miganym mogą się posługiwać głównie osoby, które wcześniej poznały polską gramatykę. Język migany jest więc miganą odmianą polszczyzny. Język migowy zaś – naturalnym językiem osób głuchych – językiem o odrębnej gramatyce. Jak je od siebie odróżnić? Rzecz nie jest łatwa, ale najważniejsza różnica dotyczy zachowania ust. W języku miganym pokazuje się znaki rękoma i równocześnie mówi po polsku. W języku migowym nie da się migać i mówić po polsku, bo to dwie różne gramatyki.

RZ1w0NtsGCCIc

Ilustracja przedstawia tabelę złożoną z 6 kolumn i 6 wierszy. W każdym polu znajduje się rysunek gestów prawej dłoni i litera alfabetu, także dwuznaki oraz te zawierające znaki diakrytyczne. Na przykład literze „a” odpowiada zaciśnięta pięść. Jeśli pokazanie jakiejś litery wymaga ruchu np. kręcenia 1 palcem - jak w literze „d”, jest to ozaznaczone stosowną strzałką.

Czujesz, kim jesteś?

Większość ludzi, porozumiewając się z otoczeniem, korzysta ze wszystkich swoich zmysłów, jednak szczególnie uprzywilejowanym czyni jeden z kanałów komunikacyjnych. Jeśli będzie to wzrok, wówczas takiego człowieka nazywamy wzrokowcem, w przypadku słuchu określamy go jako słuchowca, natomiast osobę, która ma szczególnie rozwinięty zmysł dotyku, określamy jako kinestetyka. Pierwszy z nich bardzo często posługuje się słowami: 'patrzeć', 'dostrzegać', 'jasny', 'kolorowy' (np. 'ktoś ma kolorowe życie'); drugi – nadużywa wyrazów: 'powiedzieć', 'krzyczeć', 'głuchy', 'nadawać' (np. 'nadawać na wspólnej fali'), w wypowiedziach trzeciego – dominują 'czuć', 'ogrzać', 'szorstki', 'ostry' (np. 'mieć ostry język').