W XX wieku – Górki Wielkie

Na Śląsku Cieszyńskim leży miejscowość Górki Wielkie. W tym majątku, znanym od czasów średniowiecza, znajdował się dwór w którym żyły i pracowały znakomite polskie rodziny, w tym KossakowieKossakowieKossakowie.

Górki Wielkie jako wieś rycerska

Górki Wielkie były wsią rycerską wyodrębnioną na przełomie XIII i XIV wieku z większej jednostki osadniczej należącej do księstwa cieszyńskiego. W 1417 roku przeszła ona na własność rodu Pięćlatów. W 1447 roku Andrzej Pięćlat z Ogrodzonej sprzedał Górki Wielkie Piotrowi Ramszy. Jego potomkowie oddali wieś w 1521 roku rodzinie Góreckich z Kornic, która władała tą ziemią do końca XVII wieku. Od 1697 roku przejęli ją Bludowscy z Błędowic, a w 1734 roku odkupili Marklowscy. Do księstwa cieszyńskiego wieś wróciła po 1802 roku. Pierwsza, gotycka, świątynia powstała na prawym brzegu rzeki Brennicy w XV wieku na bazie istniejącej wcześniej kaplicy. Została ona przebudowana w 1662 roku w stylu barokowym, utrzymując jednonawowy charakter budowli. Posiada ona silnie wydłużone, półkoliście zamknięte prezbiterium. Zdobi go późnogotycki portal zakrystyjny z herbem Góreckich. Dawna chrzcielnica z XVII wieku z fundacji Jana Góreckiego służy obecnie jako kropielnicakropielnicakropielnica w kruchciekruchtakruchcie kościoła. Pozostałością po tych fundatorach świątyni jest też znajdująca się w murowanej bramce ogrodzenia płyta nagrobna Henryka Góreckiego herbu Kornicz z 1682 roku. Za czasów kolejnych właścicieli wsi Marklowskich w 1779 roku kościół został odnowiony. Po tej rodzinie została późnobarokowa ambona oraz znajdujący się w obejściu kościoła grób Erdmana Marklowskiego z 1765 roku z płytą nagrobną. Przebudowie świątyni w XIX wieku towarzyszyła zmiana ołtarza głównego oraz wystroju kościoła. Przy kropielnicy pojawił się w 1888 roku krzyż. Po II wojnie światowej kościół znowu został odnowiony, a po 1980 roku obdarzony polichromią autorstwa braci Morawców. Obecnie jest szczególnie chroniony z uwagi na żyjące na poddaszu kościoła nietoperze, których jest ponad 250 i stanowią w regionie jedno z najcenniejszych stanowisk. Obok kościoła na Kępce Prochaskowej, czyli niewielkim wzniesieniu ulokowany został w 1858 roku katolicki cmentarz z kamiennym krzyżem z 1900 roku. Wśród pochowanych tam osób znajdują się m.in. pisarka Zofia KossakZofia Kossak‑SzczuckaZofia Kossak, jej mąż Zygmunt Szatkowski, ich syn Juliusz i jej ojciec Tadeusz, nauczyciel i pisarz ludowy Walenty Krząszcz oraz pątnik częstochowski, gawędziarz i pamiętnikarz Franciszek Żertka. Górki Wielkie na przełomie XIX i XX wieku stały się wsią wieloetniczną i wieloreligijną. Mieszkali tu Polacy, Niemcy i Czesi. W 1900 roku w 124 zasiedlonych budynkach było 957 osób, z których większość (88%) stanowili katolicy. Niemniej we wsi było 114 ewangelików i 5 wyznawców judaizmu. Do 1910 roku liczba mieszkańców wzrosła do 1034 osób. Przełomowym dla miejscowości okresem był moment zakończenia I wojny światowej i kwestia uregulowań granicznych między tworzącymi się państwami Polską i Czechosłowacją. W kontekście obrony Śląska Cieszyńskiego przed czeską aneksją na bazie miejscowej Straży Obywatelskiej powołano w Górkach Wielkich w 1918 roku lokalny oddział Milicji Polskiej Śląska Cieszyńskiego, który podlegał organizacyjnie 15 kompanii w Ustroniu. Działał on do lutego 1919 roku. Dbał o porządek publiczny oraz patrolował drogi dojazdowe. Istotne zmiany w życiu mieszkańców zaszły w latach trzydziestych XX wieku, gdy na wzgórzu Bucze powstała stanicastanicastanica harcerska z Centralną Szkołą Instruktorek ZHP. Dołączyła do niej później Szkoła Pracy Społecznej ZHP, ulokowana w nowych obiektach tzw. „Sojki”. W jej ramach Józef Kret uruchomił młodzieżowe Uniwersytety Ludowe, a w 1937 roku rozpoczęła działalność druga w powiecie cieszyńskim Szkoła Gospodyń Wiejskich. Powstałe obiekty harcerskie przejęło po II wojnie światowej państwo. Umieszczono w nich dziecięce sanatoria leczące choroby płuc i gruźlicę, z których obecnie działa jedynie Bucze.

Ziemianie w okresie międzywojennym

W okresie międzywojennym sytuacja ziemianziemianieziemian uległa gwałtownej zmianie wskutek realizowanej od 1922 roku reformy rolnej. Parcelowała ona za odszkodowaniem folwarki, pozostawiając właścicielowi 180 ha gospodarstwa z dworem i parkiem. Zwalniano z reformy jedynie gospodarstwa specjalistyczne (nasienne, hodowlane czy przemysłowe), stąd moda wśród ziemian na hodowanie koni i jedwabników. Ogółem, w ramach dobrowolnej i przymusowej parcelacjiparcelacjaparcelacji, w ręce chłopskie w okresie międzywojennym przeszło 2 674 800 ha. Za zniesienie służebności chłopi otrzymali dodatkowo 595 300 ha ziemi. Razem na rzecz chłopów wielka własność rolna w okresie II Rzeczypospolitej utraciła 3 270 100 ha, co stanowiło około jednej piątej ziemi należącej do majątków ziemiańskich. Stan posiadania ziemian w granicach Polski międzywojennej skurczył się z 27 780 000 ha własności rolnej i leśnej do 6 800 000 ha ziemi ornej i 5 000 000 ha lasów. W ich ręku pozostawało wciąż około 25% użytków rolnych i prawie 50% lasów. Nadal istniały olbrzymie ordynacje Radziwiłłów, Czartoryskich, Potockich i Zamoyskich, które ze względów kulturowych i gospodarczych zatrzymano do osobnych działań parcelacyjnych. Miały być one przeprowadzone w 1939 roku, ale na ich przeszkodzie stanęła wojna.

Zmianie uległa również pozycja społeczna ziemian, którzy będą stanowili już tylko niecały jeden procent ludności, czyli około 250 tysięcy osób. Liczba ta obejmie właścicieli ziemskich (20 tysięcy osób) wraz z rodzinami zamieszkałymi we dworze (140 tysięcy osób), jak również ludzi nie związanych ze wsią (np. potomków ziemian żyjących w miastach, nie posiadających ziemi, ale utrzymujących silne związki z rodem), ale których życie powiązane było z ziemianami (90 tysięcy osób). Istotą tego podziału będzie również rozumienie mieszkańca dworu. Będzie nim przedstawiciel trzypokoleniowej rodziny lub rezydent z dalszych krewnych, który zamieszkuje dwór czasowo lub stale. W tym aspekcie typowy dwór ziemiański do powierzchni 400‑500 metrów kwadratowych zamieszkuje średnio 7‑8 osób. Liczba dworów dużych się kurczy na rzecz małych, sięgających 200 metrów kwadratowych. Wynika to z tego, że do ziemiaństwa wlicza się również właścicieli gospodarstw poniżej 50 hektarów, którzy gospodarują głównie na gruntach dzierżawionych od innych. Skalę zubożenia ziemiaństwa obrazuje liczba dworów, zwłaszcza na Kresach Wschodnich, które najbardziej ucierpiały wskutek rewolucji bolszewickiej. W latach 1917‑1920 spłonął tam co czwarty dwór polski. Przed wybuchem II wojny światowej na terenie Polski było około 16 tysięcy dworów, z czego 4 tysiące na Kresach Wschodnich.

Elementem integracji środowiskowej będą zjazdy ziemiańskie danych województw oraz organizacje społeczne jak Związek Ziemian czy Samopomoc Ziemian. W 1929 roku zrzeszały one blisko 8 tysięcy ziemian. W aspekcie gospodarczym wspierały ziemian związki producentów rolnych, które od 1921 roku poprzez założony w Warszawie Bank Związku Ziemian finansowały inwestycje w ziemiańskich gospodarstwach, udzielały kredytów i poręczeń. Ziemian kształciły wyższe szkoły rolnicze i wydziały rolne uniwersytetów w Krakowie, Lwowie i Warszawie. Istotną rolę edukacyjną odgrywały również uruchomione przez Jerzego Turnaua z Mikulic ekskluzywne „wyższe kursy ziemiańskie”, które w latach 1918‑1925 kształciły właścicieli ziemskich w zakresie nowoczesnych technik uprawy, badań gleboznawczych i weterynarii. Wszystkie te inicjatywy wpływały na gospodarczą pozycję ziemian, która była wciąż bardzo wysoka. Ziemianie w pełni kontrolowali krajową produkcję zbóż, ziemniaków i buraków. Mieli również wpływ na eksport towarów rolnych, w tym i cukru. Dzięki nim Polska w okresie międzywojennym była europejską potęgą w hodowli koni.

Dwór Kossaków w Górkach Wielkich

Dwór w Górkach Wielkich powstał w 1734 roku staraniem Hieronima Marklowskiego. W 1922 roku został wydzierżawiony od państwa wraz z obszernym folwarkiem przez majora kawalerii, młodszego brata bliźniaka malarza Wojciecha Kossaka, Tadeusza Kossaka, który wraz z żoną Anną z Kisielnickich herbu Topór przeprowadził się z Kresów Wschodnich na Śląsk Cieszyński. Małżonkowie po wygraniu przetargu stali się właścicielami budynku rok później. Przybyła wtedy do wsi z synami ich córka Zofia, która po śmierci męża Stefana Szczuckiego i ucieczce z Wołynia przed bolszewikami w 1923 roku zamieszkała we dworze u rodziców. Kossakowie utrzymywali się z hodowli koni i krów, które sprowadzili ze Szwajcarii. We dworze prowadzili też otwarty dla artystów i pisarzy dom twórczy. U Kossaków gościli: brat Wojciech Kossak, bratanice Maria Pawlikowska- Jasnorzewska i Magdalena Samozwaniec, Jadwiga Witkiewiczowa z mężem Stanisławem Ignacym Witkiewiczem, Jan Parandowski, Maria Dąbrowska, Jan Sztaudynger i Melchior Wańkowicz. Tadeusz Kossak spisał we dworze swoje wspomnienia wojenne z okresu wojny polsko‑bolszewickiej, które wydał w 1925 roku oraz relację „Jak to było w armii austriackiej”, którą opublikował w 1927 roku. Jego córka Zofia napisała tutaj najbardziej poczytne swoje powieści historyczne: „Krzyżowcy”, „Król trędowaty” i „Bez oręża”, które powstały już po śmierci ojca w 1935 roku. Za utwory, spisane we dworze, przypominające o dziejach Śląska otrzymała w 1932 roku wojewódzką nagrodę literacką. Wcześniej, w 1931 roku, wydała „Dzień dzisiejszy”, będący opowieścią o współczesnym jej ziemiaństwie i gospodarowaniu na wsi. Wojnę spędziła w Warszawie, a po jej zakończeniu wyjechała do Wielkiej Brytanii. Przez dwanaście lat wspólnie z mężem jak typowa ziemianka gospodarowała na farmie Trossell w Kornwalii, hodując krowy i owce oraz kontynuując pracę pisarską. Powróciła do kraju w 1957 roku i osiadła na powrót w Górkach Wielkich. Ponieważ dwór jej ojca spłonął w 1945 roku, zamieszkała w „Domku Ogrodnika”, gdzie dziś znajduje się jej muzeum. Prowadzi do niego dawna dworska aleja lipowa, obsadzona również ponad dwustuletnimi dębami.

R772RU0Pv3Ibe

Zdjęcie przedstawia park. Zielony, zadbany trawnik, na którym rosną wysokie drzewa z zielonymi liśćmi, przez środek przechodzi ścieżka.

Pamięć o zmarłej w 1968 roku pisarce wyrażają zlokalizowane na miejscowym kościele i domu katechetycznym tablice ku jej czci.

RTifn3wpT7jxB

Zdjęcie w odcieniu sepii przedstawiające profil kobiety. Twarz o delikatnych rysach, zgrabny nos, wąskie usta. Krótka, ciemna fryzura z falami i krótką grzywką..

Ciekawostka

R1GIcsBonoD3z

Obraz przedstawia mężczyznę siedzącego na koniu na łące, obraz w jasnych barwach. Mężczyzna z wąsem, ubrany w czarne oficerki, brązowe spodnie, granatową marynarkę i ciemną czapkę siedzi wyprostowany na brązowym koniu. W tle pagórki, rzeka i pochmurne niebo.

Tadeusz Kossak wraz z bratem Wojciechem urodzili się w noc sylwestrową 1856 roku w Paryżu, dokąd wyjechali ich rodzice w podróż poślubną. Tadeusz Kossak ma wystawiony akt urodzenia na 1 stycznia 1857 roku, gdyż urodził się kilka minut po północy jako młodszy bliźniak.

Społeczny wymiar działalności Kossaków w Górkach Wielkich

RY0H9GQ3BS6Ty

Czarnobiałe zdjęcie przedstawia troje ludzi siedzących na wiklinowych fotelach, przy wiklinowym stoliku przed domem. Po lewej stronie, starszy mężczyzna z siwym wąsem i siwymi wąsami. Ubrany w jasny garnitur, białą koszulę, na szyi ma chustkę w paski, spodnie ma podwinięte pod kolana, długie skarpety, czarne oksfordki. Po środku siedzi kobieta w średnim wieku, o ciemnych włosach, ubrana w białą koszulę, ciemną, długą spódnicę i oksfordki. Na kolanach trzyma książkę. Po prawej stronie, bokiem do kadru siedzi mężczyzna w średnim wieku. Ma ciemne, zaczesane na bok włosy, jasny garnitur z białą koszulą i ciemne buty. Na stoliku stoją białe kwiaty. W tle dom, widać drewniane drzwi z otwartym jednym skrzydłem, otwarte okno i rosnący na ścianie budynku bluszcz.

W Górkach Wielkich w latach 1936‑1938 wzniesiono Stanicę Harcerską „Sojka” dzięki wsparciu wojewody śląskiego Michała Grażyńskiego, który był przewodniczącym ZHP. Stanowiła ona trzecią ze zrealizowanych inwestycji harcerskich na Śląsku Cieszyńskim obok Szkół Instruktorskich na Buczu i w Nierodzimiu oraz szkoły szybowcowej na górze Chełm obok Goleszowa. Stanica Harcerska „Bucze” powstała w 1931 roku ze składek harcerskich na terenie byłego folwarku „Bucze” powstałego z parcelacji majątków byłej austriackiej Komory Cieszyńskiej. Obejmowała piętrowy gmach główny z przebudowanej obory oraz powstałe na miejscu stodoły i czworaków schronisko turystyczne i budynek administracyjny. Stanica była zelektryfikowana, posiadała centralne ogrzewanie i kanalizację. Korzystała ze zbudowanego po przeciwległej stronie zbocza ujęcia wody. Budynki okalał sad i ogród warzywny. Dzięki zmodernizowaniu przez wojsko miejscowej drogi ośrodek był skomunikowany ze Skoczowem, Bielskiem i Katowicami. „Bucze” były całorocznym harcerskim centrum programowo‑metodycznym z centralną biblioteką wydawnictw harcerskich oraz organizatorem obozów letnich, gospodarzem udzielającym gościny obozom wędrownym. Pierwszym komendantem Stanicy Harcerskiej na Buczu został harcmistrz Stefan Szeletyński, a następnie druhna harcmistrzyni Józefina Łapińska. Z jej inicjatywy powstała Szkoła Instruktorska Harcerek, która od 1935 roku w stanicy na Buczu prowadziła prewentoriumprewentoriumprewentorium przeciwgruźlicze dla 30 dzieci. Zorganizowała również cztery podobne zakłady wychowawczo‑lecznicze: w Istebnej (1936), Rabsztynie (1937), Jaworzu (1938) i Porąbce (1939).

Od 1934 roku „Bucze” stało się szeroko pojętym centrum pracy społecznej na rzecz okolicznych wsi. Placówka organizowała pierwsze przedszkola wiejskie prowadzone metodą harcerską: najpierw w Grodźcu, a następnie w 1937 roku w Górkach Wielkich i Małych, w Brennej, Świętoszówce i Lipowcu. W miejscowościach tych tworzono także wiejskie gromady zuchowe i drużyny harcerskie. „Bucze” otaczało opieką również młodzież wiejską, kształcącą się w Szkole Rolniczej i Szkole Przysposobienia Gospodyń Wiejskich. W okresie zimowym prowadzono dla młodzieży starszej świetlicę koedukacyjną, w której uczono kroju i szycia, gotowania potraw i pieczenia ciast oraz organizowano naukę pieśni i tańców ludowych. W 1938 roku uruchomiono również szkolenie obronne. Po zajęciu Zaolzia w 1938 roku w stanicy powołano „Pogotowie Harcerek” dla objęcia opieką oświatowo‑wychowawczą i zdrowotną dzieci z tego obszaru. W Nierodzimiu działała natomiast w latach 1933‑1937 pierwsza w Polsce Szkoła Instruktorów Zuchowych. Jej kierownikiem został druh Aleksander Kamiński, późniejszy żołnierz AK i pedagog. Za pieniądze otrzymane od wojewody śląskiego Michała Grażyńskiego uruchomił on kursy i konferencje instruktorskie dla harcerek i harcerzy, którzy pracowali z zuchami. Niemniej, aby stanica mogła się samofinansować, przekształcił ją w 1934 roku w placówką badawczą, która organizowała za pieniądze wojewódzkiego Funduszu Pracy w Katowicach kolonie wychowawcze dla dzieci bezrobotnych rodziców. Następnie jej działalność w 1937 roku przeniósł do Stanicy Harcerskiej „Sojka”. W „Sojce” mieścił się Centralny Ośrodek Kształcenia Starszyzny imienia Marszałka Józefa Piłsudskiego oraz Harcerski Uniwersytet Ludowy (Wiejski). Szkołą Instruktorską kierował twórca polskiego ruchu zuchowego druh Aleksander Kamiński. Tu ostatnie wakacje przed wojną spędzili bohaterowie „Kamieni na szaniec”, harcerze Szarych Szeregów: „Alek”, „Rudy” i „Zośka”.

R1TJFvvpA7luB

Czarnobiałe zdjęcie okładki książki. Jasna okładka z ciemnymi literami. Na górze napis Juliusz Górecki. Na środku: Kamienie na Szaniec, wydanie drugie. NA dole: Warszawa 1944 rok, Podziemny dom wydawniczy M. K. i S‑ka.

Plan rozmieszczenia budynków Stanicy Harcerskiej w Górkach Wielkich w 1939 roku

Modernistyczne budynki kompleksu zaprojektował architekt Bogdan Laszczka, syn rzeźbiarza Konstantego Laszczki. Składały się na nie trzy obiekty: Dom Ogólny, Dom Kursów i Dom Zuchów, które stanęły w otoczeniu parkowym. Zaprojektował je architekt krajobrazu Franciszek Krzywda‑Polkowski zgodnie z popieraną przez harcerstwo koncepcją zacierania granicy między terenem, budynkami a roślinnością. W związku z tym zastosowano tu po raz pierwszy w kraju nasadzenia pnączy milina amerykańskiego oraz orzesznika pięciolistkowego. Wprowadzono też do drzewostanu do tej pory rzadko sadzony klon tatarski. Pierwotnie teren, na którym miał stanąć ośrodek, dzierżawił od państwa Tadeusz Kossak, ojciec Zofii Kossak.

Dla potrzeb harcerstwa zwolnił jednak obszar gospodarstwa rolnego o powierzchni 123 ha, w tym budynki gospodarcze obejmujące dużą murowaną oborę, dwie stodoły, starą stajnię z chlewikami, lodownię z małą mleczarnią, gorzelnię, szopy na narzędzia, mieszkania służby i gorzelnię. Poza infrastrukturą nieruchomą, harcerze objęli także pozostające w gospodarstwie zwierzęta, w tym konie oraz krowy. Stok wzgórza, na którym osiedli harcerze w części przeznaczony został na sad i ogród warzywny, a w części na park i miejsce letnich obozów. Początkowo projektowany sad między budynkami ośrodka a folwarkiem, nie został jednak wykonany z powodu nieodpowiedniego gruntu. Budynki ośrodka zgrupowane zostały w kształt podkowy przy drodze obsadzonej drzewami i oświetlonej elektrycznie. Ośrodek zaopatrzony był w wodę z własnej studni, mieszczącej się w suterenie i w zbiorniku na szczycie wieży Domu Ogólnego. Energię elektryczną czerpano z elektrowni cieszyńskiej. Budynki skanalizowano. Posiłki dostarczano ze znajdujących się w suterenie kuchni ręcznymi windami. Z jadalni, które ozdobione były kominkami z huculskimiHuculi (zdobnictwo huculskie)huculskimi motywami, wychodziło się na obszerne, służące werandowaniu, zewnętrzne tarasy. Dom Ogólny mieścił szereg pokoi gościnnych, kancelarię, sklep, mieszkanie komendanta, świetlicę, bibliotekę, czytelnię, jadalnie, składy, wieżę ciśnień. Dom Kursów stanowił obiekt instruktarzowy i bazę noclegową dla 35‑40 harcerzy, czyli czterech zastępów kursowych i komendy kursu.

W Domu Zuchów odbywały się kolonie zuchowe. W Stanicy Harcerskiej „Sojka” w Górkach Wielkich działał też od 1937 roku Harcerski Uniwersytet Ludowy (Wiejski), który stawiał sobie w pierwszym rzędzie za zadanie wychowanie zastępów młodzieży wiejskiej. Celem uniwersytetu było podniesienie życia wsi na wyższy kulturalny i gospodarczy poziom. Uniwersytet Wiejski w Górkach Wielkich prowadzony był przez Józefa Kreta i Józefa Skrzeka przy współpracy z Aleksandrem Kamińskim, Gustawem Morcinkiem i Władysławem Malczewskim. Był on jednostką internatową o charakterze ogólnokształcącym, prowadzoną na wzór duńskich uniwersytetów ludowych. W swych wychowawczych zabiegach, w formach swego zbiorowego życia, w stwarzaniu odpowiedniej atmosfery pedagogicznej opierał się jednak na polskich metodach harcerskich. W czasie okupacji w ośrodku działała niemiecka szkoła. Po II wojnie światowej obiekty harcerskie zajęto na cele lecznicze. Umieszczono w nich leczące gruźlicę i choroby płuc dziecięce sanatorium, które zlikwidowano w 1999 roku. Od tego momentu budynki nie są zagospodarowane i niszczeją.

Słownik pojęć

Bibliografia

Panic, I., (2005), Dzieje Górek Wielkich i Małych, Cieszyn‑Brenna: Powiat Cieszyński‑Gmina Brenna.

Szczurek J., (1933), Z wielkich dni Śląska Cieszyńskiego. O milicjach ludowych w latach 1918‑1920, Cieszyn: Grupa Związku Powstańców Śląskich w Cieszynie/

Taylor F. A., Serafin M. (red.), (2013), Aby przypomnieć zapomniane, Górki Wielkie: Oficyna Drukarsko‑Wydawnicza AKANT.