Walka o granice odrodzonej Polski 1918–1922
wymieniać wydarzenia, które ukształtowały granice Polski po I wojnie światowej;
oceniać politykę mocarstw zachodnich wobec Polski po I wojnie światowej;
wskazywać różnice w położeniu międzynarodowym Polski podczas kształtowania się granic zachodnich i wschodnich Polski.
Rok 1918 to rok wielkich zmian w Europie i na świecie. Kończyła się pierwsza wojna światowa. W jej wyniku upadły wielki mocarstwa. Na ich gruzach powstały nowe państwa. Wśród nich była także Polska. Po 123 latach niewoli odrodziło się państwo polskie. Nie miało jasno określonego ustroju politycznego, ani granic. Ale było. I dla milionów Polaków ów fakt był niezwykłym zrządzeniem losu.
Wstęp
Gdy w 1918 r. pojawiła się szansa odbudowy niepodległego państwa polskiego, jednym z ważniejszych pytań, na które trzeba było udzielić odpowiedzi, było pytanie o granice. Teoretycznie Polska powinna zostać odtworzona w granicach przedrozbiorowych. Jednak od drugiej połowy XVIII do początku XX wieku w tej części Europy dokonały się wielkie zmiany związane z procesami powstawania lub odradzania się narodów. Polska nie powstawała w próżni, lecz na obszarach zamieszkiwanych przez różne narody, które również myślały o utworzeniu własnych państw. Ponadto odrodzenie w granicach przedrozbiorowych pozostawiało poza państwem polskim wielkie terytoria, na których zamieszkiwała ludność etnicznie polska. Dodać jeszcze należy, że poza czynnikami wewnętrznymi dużą rolę odgrywały także czynniki zewnętrzne, w tym postawa państw sąsiadujących z Polską oraz zwycięskich mocarstw, które dyktowały swoje warunki. To wszystko powodowało, że walka o granice państwa polskiego przebiegała w skomplikowanych warunkach geopolitycznychgeopolitycznych.
Polskie koncepcje granic państwa
Politycy polscy w zależności od wyznawanych poglądów różnie widzieli przebieg granic niepodległego państwa polskiego. Józef PiłsudskiJózef Piłsudski, który w początkach niepodległości odgrywał decydującą rolę w polskiej polityce był zwolennikiem idei zbudowania federacjifederacji państw narodowych (litewskiego, białoruskiego i ukraińskiego) pod przewodnictwem Polski. Miał w ten sposób powstać kordon państw oddzielających Polskę od Rosji. Była to tzw. idea jagiellońska (lub federacyjna), bowiem Piłsudski nawiązywał do tradycji wielonarodowej Rzeczypospolitej. Zdając sobie sprawę, że granica zachodnia zależy od woli wielkich mocarstw, chciał skoncentrować wysiłek na odbudowaniu wpływów polskich na Wschodzie. Federacja miała grupować państwa o orientacji antyrosyjskiej, które powstały po rozpadzie Cesarstwa Rosyjskiego.
Odmienną koncepcję reprezentowali politycy narodowo‑demokratyczni (endecyendecy), których liderem był Roman DmowskiRoman Dmowski. Jego celem było utworzenie państwa w miarę jednolitego narodowo, które obejmowałoby ziemie zamieszkiwane w większości (nie mniej niż 60%) przez ludność polską. Dmowski chciał przyłączyć terytoria, które w czasie zaborów należały do Austrii i do Prus. Oczywiście, nie rezygnował z nabytków na Wschodzie, bowiem te ziemie także uważał za rdzennie polskie. Koncepcja ta została nazwana inkorporacyjnąinkorporacyjną, bowiem zakładała bezpośrednie wcielenie tych ziem do państwa polskiego.
Bieg wydarzeń nie pozwolił na zrealizowanie w pełni żadnej z tych koncepcji. Historia potoczyła się inaczej niż to sobie wyobrażali politycy.
Granica północna i zachodnia
O jej przebiegu zadecydowały różne czynniki, do których możemy zaliczyć: powstanie wielkopolskie, konferencję pokojową i traktat wersalski, plebiscyty na terytoriach pogranicznych oraz powstania śląskie.
Powstanie wielkopolskie
Gdy kończyła się I wojna światowa władze niemieckie w ogóle nie brały pod uwagę żadnych ustępstw terytorialnych na rzecz Polski. Chociaż przedstawiciele społeczeństwa polskiego (Naczelna Rada Ludowa) demonstrowali chęć przynależności do Polski, to jednak decyzje miały zostać podjęte przez konferencję pokojową. Powstanie wybuchło do pewnego stopnia przypadkiem, gdyż sprowokowała je reakcja władz niemieckich na przybycie do Poznania Ignacego PaderewskiegoIgnacego Paderewskiego. Jego entuzjastyczne powitanie przez ludność polską w Poznaniu spotkało się z prowokacyjnym atakiem Niemców na polskie symbole narodowe i Polaków. W odpowiedzi nastąpił wybuch powstania wielkopolskiego (27 XII 1918).
Powstańcy zaskoczyli władze niemieckie i szybko opanowali cały teren Wielkopolski. Dzięki pomocy francuskiej udało się wymusić na Niemcach zawieszenie broni w lutym 1919 r. Ostatecznie, ziemie te zostały wraz z Pomorzem przyłączone do Polski dopiero po decyzjach konferencji pokojowej.
Konferencja paryska i traktat wersalski
Na konferencji delegacja polska przedstawiła polskie postulaty odnośnie przyszłej granicy polsko‑niemieckiej. Sprzyjali im politycy francuscy, których celem było osłabienie Niemiec. Jednak politycy brytyjscy kierowali się odmiennymi kalkulacjami. Stąd też premier rządu brytyjskiego David Lloyd‑GeorgeDavid Lloyd‑George [czyt.: deiwid lojd dżordż] kontrował polskie propozycje, bądź starał się osłabiać ich antyniemiecki wydźwięk. Był to efekt zmiany priorytetów polityki brytyjskiej. Dążąc do zachowania równowagi europejskiej Brytyjczycy nie chcieli nadmiernie osłabiać Niemiec, które miały być przeciwwagą dla potężnej Francji.
Traktat wersalski, podpisany 28 czerwca 1919 r. przyznał Polsce: Pomorze Gdańskie bez Gdańska i prawie całą Wielkopolskę. Gdańsk został wolnym miastem pod nadzorem Ligi NarodówLigi Narodów (należał do polskiego obszaru celnego). Na terytoriach południowej części Prus Wschodnich (Warmia i Mazury) oraz na Górnym Śląsku miały zostać zorganizowane plebiscyty. Na konferencji podniesiona została również kwestia granicy polskiej na Wschodzie. Ostatecznie, w 1923 r. Rada AmbasadorówRada Ambasadorów podpisała protokół dodatkowy do traktatu wersalskiego. Obszar tzw. Galicji Wschodniej miał być autonomiczny i został przedzielony do Polski na 25 lat. Wyznaczono również granicę polsko‑litewską, która pozostawiała Wilno po stronie polskiej.
Na konferencji również przedstawiono projekt przyszłej granicy polsko‑rosyjskiej. Wyznaczono ją w oparciu o rosyjskie (sprzed I wojny światowej) dane o stosunkach etnicznych na ziemiach białorusko‑ukraińskich. 8 grudnia 1919 r. brytyjski dyplomata George CurzonGeorge Curzon [ czyt.: dżordż kurzon] przedstawił projekt polskiej granicy wschodniej wzdłuż linii: Bug‑Kuźnica‑Pińsk (linia Curzonalinia Curzona). Linia ta miała określać przyszłą granicę między Polską a Rosją, oczywiście carską Rosją.
Plebiscyty
Na mocy decyzji konferencji pokojowej na terenach spornych miały zostać przeprowadzone głosowania ludności, do jakiego państwa chcą należeć. Jednak, co należy podkreślić, plebiscytyplebiscyty te odbywały się na terenach państwa niemieckiego i trudno było wyobrazić sobie, aby władze niemieckie stworzyły warunki do swobodnego głosowania ludności.
Co na Warmii i Mazurach?
Plebiscyt na Warmii i Mazurach (czyli w Prusach Wschodnich) odbył się 11 lipca 1920 r., kiedy wojska bolszewickie zbliżały się do Warszawy. Był to dla strony polskiej najgorszy moment. Wydawało się, że państwo polskie za chwilę przestanie istnieć. Ponadto, władze polskie zaangażowane w obronę niepodległości, przegrały i większa część spornego terytorium została przyłączona do Niemiec. Polska uzyskała zaledwie 5 wsi na Powiślu i 3 na Mazurach.
Na Śląsku
Inaczej wyglądała sytuacja na Śląsku. Był to obszar bardzo ważny z powodów ekonomicznych (kopalnie węgla i przemysł ciężki). Władze niemieckie starały się nie dopuścić do jego utraty. Konflikt toczył się między grupami ludności uważającej się za niemiecką i wspieranej przez władze państwowe a ludnością uważającą się za polską. Władze polskie nie mogły oficjalnie interweniować na rzecz ludności polskiej, gdyż działo się to na terenie państwa niemieckiego. W sierpniu 1919 r. wybuchło na Górnym Śląsku pierwsze powstanie śląskie. Zostało ono szybko stłumione przez władze niemieckie.
Jednak wiadomości o niepokojach na Śląsku wobec zbliżającego się plebiscytu wywołały reakcje państw zachodnich. Powstała Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa w Opolu, która miała nadzorować przygotowania i przebieg plebiscytu. Spokoju na obszarze objętym plebiscytem pilnować miały wojska francuskie, angielskie i włoskie. Utworzone zostały również narodowe komisariaty plebiscytowe. Polskim komisarzem został Wojciech KorfantyWojciech Korfanty.
W sierpniu 1920 r. doszło do wybuchu drugiego powstania śląskiego. Kierowała nim Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska. Było ono sprowokowane terrorem niemieckich bojówek, które chciały sparaliżować działalność polskiego komisariatu plebiscytowego. Walki przerwano po kilku dniach, a w wyniku porozumienia powołano mieszaną policję plebiscytową.
Plebiscyt na Górnym Śląsku odbył się 20 marca 1921 r. i przyniósł Polsce wynik niekorzystny – tylko 40% głosów. Na ten wynik miało wpływ sprowadzenie z Niemiec na obszar plebiscytowy ok. 200 tys. osób urodzonych na Śląsku, lecz tu nie mieszkających. W odpowiedzi na aliancki projekt przyznania Polsce tylko dwóch pogranicznych powiatów (pszczyńskiego i rybnickiego) wybuchło w dniu 3 maja 1921 r. trzecie powstanie śląskie. Było ono najlepiej przygotowane. Objęło swym zasięgiem większość Górnego Śląska. Szczególnie zacięte walki toczyły się o Górę Świętej Anny. Zawieszenie podpisane zostało w lipcu 1921 r. W zaistniałej sytuacji mocarstwa podjęły decyzję o nowym podziale Śląska, który był dla Polski o wiele korzystniejszy. Na mocy decyzji Rady Ligi Narodów z 12 października 1921 r. Polska uzyskała 30% terenów plebiscytowych (powiaty: katowicki, lubliniecki, pszczyński, rybnicki, świętochłowicki i tarnogórski), tj. 3,2 tys. kmIndeks górny 22 zamieszkałych przez 46% ludności tj. 996 tys. osób. Jednak na tym terenie znajdowała się duża część miejscowego przemysłu. Polska zyskała 53 kopalnie węgla (Niemcom pozostało 14), 9 kopalń rud żelaza, 18 hut cynku, ołowiu i srebra, 10 kopalń rud cynku i ołowiu (w Niemczech 5), 5 hut żelaza (w Niemczech 4).
Wyjaśnij, dlaczego Polska i Niemcy przywiązywały tak wielką wagę do kwestii plebiscytu na Górnym Śląsku.
Granica wschodnia
Proces kształtowania się polskiej granicy na Wschodzie był bardzo skomplikowany. Wpłynęły nań takie czynniki, jak państwowe aspiracje Litwinów i Ukraińców oraz rozwój wydarzeń na terenie Rosji (wojna domowa oraz dążenie do „eksportu rewolucji bolszewickiej”na zachód Europy).
Konflikt o Galicję Wschodnią
Sytuacja polityczna na Ukrainie była bardzo skomplikowana. Kryzys państwa rosyjskiego, okupacja Ukrainy przez Niemców, wreszcie dążenie do powstania odrębnego państwa ukraińskiego spowodowały, że powstały trzy państwa ukraińskie: Zachodnioukraińska Republika Ludowa (ze stolicą w Lwowie), Ukraińska Republika Ludowa (ze stolicą w Kijowie) oraz Ukraińska Socjalistyczna Republika Sowiecka (ze stolicą w Charkowie). Powstanie ZURL (Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej) 1 listopada 1918 r. doprowadziło do wybuchu wojny polsko‑ukraińskiej w Galicji Wschodniej. Zwycięstwa wojsk polskich doprowadziły do zajęcia w połowie lipca 1919 r. terenów po rzekę Zbrucz. Wielką rolę odegrały w tej wojnie oddziały Armii Polskiej we Francji, które po przetransportowaniu do Polski weszły do działań wojennych.
Wojna polsko‑bolszewicka
W tym samym czasie wojska bolszewickie, w ramach eksportu rewolucji, atakowały tereny litewskie, białoruskie i ukraińskie i ustanawiały tam władzę komunistyczną. Ich dalszy marsz na Wschód spowodował zetknięcie się z oddziałami polskimi i dał początek wojnie polsko‑bolszewickiej. W ramach podjętej kontrofensywy wojska polskie zajęły Wilno (kwiecień 1919) oraz Mińsk (sierpień 1919).
Władze bolszewickie podjęły rokowania pokojowe, bowiem wojska białych dowodzone przez gen. Antona DenikinaAntona Denikina osiągnęły znaczne sukcesy i zagrażały Moskwie. Rokowania nie zakończyły się zawarciem pokoju i działania wojenne zostały wznowione wiosną 1920 r. Władze polskie w kwietniu 1920 r. zawarły sojusz z rządem Ukraińskiej Republiki Ludowej, na czele którego stał Symon PetluraSymon Petlura. Walczył on na dwa fronty – z bolszewikami i Polakami. Ponieważ wojska czerwone zajęły Kijów Petlura zmuszony był porozumieć się z rządem polskim. Efektem porozumienia była wspólna polsko‑ukraińska ofensywa rozpoczęta 25 kwietnia 1920 r., w wyniku której w ciągu dwóch tygodni zajęto Kijów (tzw. wyprawa kijowska).
Był to punkt kulminacyjny tych działań, ponieważ Armia Czerwona podjęła w czerwcu 1920 r. kontrofensywę i zmusiła wojska polskie do wycofania się z zajętych terenów. W krótkim czasie wojska bolszewickie dowodzone przez Michaiła TuchaczewskiegoMichaiła Tuchaczewskiego zajęły Mińsk, Wilno i Grodno, a w sierpniu 1920 r. dotarły na przedpola Warszawy.
W tym trudnym momencie strona polska zwróciła się do mocarstw zachodnich, które spotkały się na konferencji w Spa z prośbą o pomoc. Tam też została przedstawiona, przez dyplomację brytyjską, propozycja zawieszenia broni wzdłuż linii rzek Bug‑San. Strona sowiecka odrzuciła tę propozycję, tym bardziej, że jej wojska szykowały się do zdobycia Warszawy. Dla Polski propozycja była też nie do przyjęcia, gdyż pozbawiała Rzeczpospolitą jej wschodnich ziem.
Dramatyczny rozwój wydarzeń zagrażał niepodległości Polski. Rada Obrony Państwa wezwała ochotników do obrony stolicy. Dowódcą broniącej Warszawy Armii Ochotniczej został gen. Józef HallerJózef Haller. Tymczasem Naczelny Wódz, Józef Piłsudski przygotowywał ofensywę wojsk polskich. Bitwa o Warszawę rozpoczęła się 13 sierpnia, a 16 sierpnia ruszyła polska ofensywa znad Wieprza. Wojska polskie nieoczekiwanie zaatakowały lewe skrzydło wojsk bolszewickich walczących o Warszawę. Oddziały Wojska Polskiego odniosły pełny sukces. Linia frontu przesunęła się szybko na Wschód i 25 sierpnia przebiegała przez Grajewo‑Białystok‑Brześć. Dalsze działania wojenne przeniosły się na Wschód, gdzie doszło w końcu września 1920 r. do bitwy nad Niemnem. Tutaj również wojska polskie pokonały Armię Czerwoną. Jesienią 1920 r. front się ustabilizował. Ciężkie walki wyczerpały obie strony i podjęły one decyzję o zawarciu rozejmu oraz podjęciu rozmów pokojowych w neutralnej Rydze.
Pokój został podpisany 18 marca 1921 r. Na jego mocy wyznaczona została granica między Polską a Rosją Sowiecką i Ukrainą. Linia graniczna przebiegała od Dźwiny do Karpat, czyli wzdłuż linii: Dzisna‑Dokszyce‑Słucz‑Korzec‑Ostróg‑Zbrucz. Ponadto, strony zobowiązywały się do poszanowania praw mniejszości narodowych. Rosja miała także wypłacić Polsce odszkodowania oraz zwrócić dobra kultury zagarnięte podczas rozbiorów.
Stosunki z Litwą
Sprawa stosunków z Litwą szczególnie bliska była sercu Piłsudskiego, który pochodził z tamtych terenów. Jednak władze litewskie nie chciały bliższych związków z Polską. Podczas ofensywy wojsk bolszewickich zajęły one Wilno i zwróciły je władzom litewskim. Sprawa przynależności tego miasta była przedmiotem sporu między Polską a Litwą. Piłsudski podczas ofensywy polskiej w 1920 r. nie mógł zająć Wilna gdyż prowadziłoby to do eskalacji konfliktu z Litwą. Utworzył więc specjalną grupę „Bieniakonie” składającą się z dywizji litewsko‑białoruskiej, pułku ułanów i oddziału ochotniczego pod dowództwem gen. Lucjana ŻeligowskiegoLucjana Żeligowskiego. Dowódca grupy otrzymał polecenie upozorowania „buntu” i zajęcia Wilna. Zostało ono zajęte w październiku 1920 r. Żeligowski ogłosił powstanie nowego państwa, tzw. Litwy Środkowej. Przeprowadzono wybory i wybrano sejm, który przegłosował przynależność tego terytorium do Polski. Działania te miały być kartą przetargową w poufnych rozmowach z Litwą w sprawie federacji polsko‑litewskiej. Jednak Litwini odrzucili ten projekt. W związku z tym Litwa Środkowa została włączona do Polski. Włączenie Wileńszczyzny do Rzeczypospolitej spowodowało, że Litwa, która nigdy tego faktu nie uznała, nie utrzymywała stosunków z Polską.
Wyjaśnij, dlaczego koncepcje federacyjne Józefa Piłsudskiego nie zostały zrealizowane.
Granica południowa
Przedmiotem sporu między dwoma powstającymi w 1918 r. państwami – Polską i Czechosłowacją – była kwestia podziału Śląska Cieszyńskiego. Były to tereny mieszane pod względem etnicznym, a jednocześnie cenne z powodów gospodarczych. W listopadzie 1918 r. obie strony zawarły porozumienie w sprawie podziału, lecz w styczniu 1919 r. wojska czeskie wkroczyły na polską część spornego terytorium i zajęły ziemie aż po rzekę Olzę. W konflikt włączyły się państwa zachodnie i Rada Najwyższa Mocarstw podjęła 27 września 1919 r. decyzję o przeprowadzeniu plebiscytu na spornych terenach Śląska Cieszyńskiego, Spisza i Orawy. Nie został on jednak przeprowadzony a mocarstwa na konferencji w Spa podjęły decyzję o podziale spornych terytoriów w sposób niekorzystny dla Polski. Problem przynależności Zaolzia stał się kwestią sporną między państwami.
Ostatecznie w 1922 r. zakończył się proces formowania granic państwa polskiego.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PjrDEnTN8
Mapa interaktywna pt. Walka o granice państwa polskiego w latach 1918 - 1922.
Mapa przedstawia obszar Rzeczypospolitej po odzyskaniu niepodległości. Istotą mapy jest ukazanie procesu kształtowania się granic państwa polskiego w latach 1918 - 1922. Na obszarze państwa polskiego zaznaczone zostały najważniejsze miejscowości:
Warszawa,
Gdańsk,
Toruń,
Poznań,
Łódź,
Katowice,
Lublin,
Gliwice,
Kraków,
Lwów,
Łuck,
Tarnopol,
Stanisławów,
Brześć,
Kowel,
Wilno.
Zaznaczone zostały również miasta leżące poza granicami państwa polskiego:
Opole,
Wrocław,
Bytom,
Cieszyn,
Olsztyn,
Ełk,
Koszalin,
Kowno,
Kijów,
Dyneburg,
Praga.
Na mapie zaznaczono granice państw z roku 1914 oraz państw z okresu po I wojnie światowej. Zaznaczone zostały granice następujących państw:
Rosji Sowieckiej,
Łotwy,
Litwy,
Niemiec,
Czechosłowacji,
Rumunii,
Węgier.
Mapa składa się z warstwy bazowej i 6 warstw dodatkowych.
Opis warstwy bazowej:
Mapa przedstawia przebieg najważniejszych rzek:
Odry,
Wisły,
Warty,
Pilicy,
Bugu,
Prypeci,
Dniepru,
Dniestru,
Dźwiny,
Wilii,
Niemna,
Słucza,
Zbrucza,
brzegu Morza Bałtyckiego.
Zaznaczone zostały granice państw w 1914 r.
Warstwy dodatkowe:
Warstwa 1 - Obszar państwa polskiego w końcu listopada 1918 r.
Terytorium państwa polskiego listopadzie państwa polskiego obejmowało obszar środkową część ziem polskich z Warszawą. Na północy granica tego obszaru sięgała Prus Wschodnich. Nie obejmował on jednak Pomorza Gdańskiego, Śląska ani Wielkopolski, które pozostawały częścią państwa niemieckiego. Na wschodzie poza zasięgiem państwa polskiego pozostawała Galicja Wschodnia (ogólnie ziemie położone na wschód od Sanu). Ponadto w tym czasie poza zasięgiem państwa polskiego znajdowały się ziemie położone na wschód od środkowego biegu rzeki Bug. Na mapie zaznaczono pierwsze ośrodki władzy polskiej powstałe jesienią 1918 r. - w Krakowie, Lublinie i Warszawie. Na warstwie 1 znajdują się 3 punkty z dodatkowymi informacjami:
Punkt 1 - Kraków. W dniu 30 października 1918 r. w Krakowie została powołana Polska Komisja Likwidacyjna. Utworzono ją w związku z rozpadem Austro‑Węgier i koniecznością stworzenia nowej, polskiej władzy. Jej przewodniczącym został Wincenty Witos. PKL uznała wkrótce władzę rządu w Warszawie. Punkt z dodatkowymi informacjami zawiera również grafikę: Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku z gładko zaczesanymi włosami. Na pociągłej twarzy widoczne są lekko podkręcone wąsy. Ubrany jest w marynarkę, spod której widać białą koszulę zapiętą pod szyją.
Punkt 2 - Lublin. W dniu 7 listopada 1918 r. powstał w Lublinie rząd tymczasowy. Utworzyli go działacze Polskiej Partii Socjalistycznej. Premierem rządu został Ignacy Daszyński. Rząd wkrótce uznał władzę Józefa Piłsudskiego jako Naczelnika Państwa. Punkt z dodatkowymi informacjami zawiera również grafikę: Plakat obwieszcza powstanie Tymczasowego Rządu Polskiego w Lublinie. Pod informacją o jego powstaniu wymienione zostały nazwiska jego 14 członków.
Punkt 3 - Warszawa. Po powrocie Piłsudskiego do Warszawy Rada Regencyjna przekazała mu pełnię władzy. W dniu 17 listopada Piłsudski powołał rząd, na którego czele stanął Jędrzej Moraczewski. Punkt z dodatkowymi informacjami zawiera również grafikę: Ilustracja przedstawia skład rządu Jędrzeja Moraczewskiego. Część ministrów stoi, a część siedzi. W centrum fotografii znajduje się Tymczasowy Naczelnik Państwa, Józef Piłsudski. Po jego prawej stronie siedzi premier rządu, Jędrzej Moraczewski.
Warstwa 2 - Powstanie wielkopolskie i przyłączenie Pomorza.
W końcu grudnia 1918 r. na obszarze Wielkopolski wybuchło powstanie ludności polskiej. Objęło ono obszar od Nakła do Krotoszyna i od granicy dawnego zaboru rosyjskiego do Świebodzina. Ziemie te zostały przyłączone do Polski na mocy decyzji traktatu wersalskiego wraz z obszarem Pomorza Gdańskiego. Jednocześnie utworzone zostało oddzielne państwo - Wolne Miasto Gdańsk. Objęło ono obszar Gdańska oraz Żuław Wiślanych. Na warstwie 2 znajduje się 1 punkt z dodatkowymi informacjami:
Punkt 1 - Poznań. Naczelna Rada Ludowa w Poznaniu została utworzona w 1916 r. jako nielegalny polski ośrodek władzy w Wielkopolsce. Po zakończeniu wojny ujawniła się wobec władz niemieckich, a polski Sejm dzielnicowy uznał ją w grudniu 1918 r. za polską władzę w zaborze pruskim. Po wybuch powstania stała się faktycznym ośrodkiem władzy. Zlikwidowana w 1919 r. w związku z włączeniem Wielkopolski do Polski. Punkt z dodatkowymi informacjami zawiera również grafikę: Zdjęcie przedstawia Naczelną Radę Ludową. Na zdjęciu widoczna jest grupa siedzących i stojących osób. Zdjęcie wykonano w dużym pomieszczeniu, którego ściany zostały udekorowane polskimi orłami w koronie.
Warstwa 3 - Wojna w Galicji Wschodniej.
Na warstwie zaznaczone tereny w okolicach miast:
Lwów,
Tarnopol,
Stanisławów.
Na warstwie 3 znajduje się 1 punkt z dodatkowymi informacjami:
Punkt 1 - Lwów. W dniu 1 listopada 1918 r. rozpoczęły się walki polsko‑ukraińskie o Lwów i Galicję Wschodnią. Wśród ludności ukraińskiej powstała Zachodnioukraińska Republika Ludowa. Początkowo udział w walkach brali jedynie mieszkańcy Lwowa. Dopiero w końcu listopada do Lwowa przybyły regularne oddziały polskie. Po zakończeniu oblężenia przez oddziały ukraińskie oddziały Wojska Polskiego przeszły do ofensywy i końca lipca 1919 r. zajęły całą Galicję Wschodnią. Punkt z dodatkowymi informacjami zawiera również grafikę: Ilustracja przedstawia grupę mężczyzn stojących na ulicy przed frontem budynku. Mężczyźni ubrani są w zimowe mundury wojskowe i mają na głowach czapki.
Warstwa 4 - Plebiscyty i powstania śląskie.
Na mocy decyzji traktatu wersalskiego miały zostać przeprowadzone plebiscyty na obszarach spornych między Polską a Niemcami. Miały się one odbyć na obszarze pogranicznym w Prusach Wschodnich (obszar od Malborka przez Olsztyn do Ełku) oraz na Górnym Śląsku (obszar od Opola do Katowic). Oddzielnie miał być przeprowadzony plebiscyt na terenach spornych między Polską a Czechosłowacją - na Śląsku Cieszyńskim, Spiszu i Orawie. Na Śląsku wybuchły trzy powstania ludności polskiej w latach 1919 - 1921 Na warstwie 4 znajduje się 1 punkt z dodatkowymi informacjami:
Punkt 1 - Bytom. Polski Komisariat Plebiscytowy został powołany do nadzorowania przebiegu plebiscytu. Miał on reprezentować interesy polskiej ludności Śląska i dbać o prawidłowy przebieg plebiscytu. Na jego czele stał Wojciech Korfanty. Podczas III powstania śląskiego był on jego dyktatorem. Punkt z dodatkowymi informacjami zawiera również grafikę: Ilustracja przedstawia grupę mężczyzn wchodzących w skład Polskiego Komisariatu Plebiscytowego. Ubrani są w garnitury. Sześciu z nich siedzi w pierwszym rzędzie, pozostali stoją za nimi. Przed mężczyznami leży pies.
Warstwa 5 - Wojna polsko‑bolszewicka.
Wiosną 1919 r. rozpoczęły się działania wojenne na wschodzie. Wycofały się oddziały armii niemieckiej, które okupowały ziemie Ukrainy, Białorusi i Litwy. Od wschodu na tereny te wkroczyły oddziały Wojska Polskiego. W kwietniu 1919 r. zajęły one Wilno. Po zawarciu porozumienia polsko‑ukraińskiego o współpracy w kwietniu 1920 r. rozpoczęło się polskie natarcie na Kijów. Miasto zostało zdobyte a Wojsko Polskie osiągnęło linię rzek Berezyny i Dniepru. Jednak wkrótce wojska sowieckie zaatakowały od północnego wschodu i osiągnęły duże sukcesy. W sierpniu 1930 r. front zbliżył się do linii Wisły. Wojska sowieckie 13 sierpnia rozpoczęły walki o Warszawę. Zostały jednak zatrzymane pod miastem (w okolicach Radzymina), a 16 sierpnia rozpoczęło się zaskakujące uderzenie wojsk polskich znad Wieprza. Działania wojenne zakończyły się podpisaniem pokoju w Rydze w marcu 1921 r. Na warstwie 5 znajdują się 2 punkty z dodatkowymi informacjami:
Punkt 1 - Białystok. Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski utworzony został w związku ze zwycięstwami Armii Czerwonej w lipcu 1920 r. Miał on objąć władzę na Polską Socjalistyczną Republiką Radziecką. Utworzyli go działacze bolszewiccy pochodzenia polskiego z Feliksem dzierżyńskim i Julianem Marchlewskim na czele. Komitet działał w Białymstoku i rządził przy pomocy terroru. Po niepowodzeniu prób zdobycia Warszawy i polskiej kontrofensywie opuścił Białystok a następnie został rozwiązany. Punkt z dodatkowymi informacjami zawiera również grafikę: Ilustracja to zdjęcie z epoki. Przedstawia grupę mężczyzn ubranych w różne stroje. Kilku z nich nosi stroje charakterystyczne dla czasów rewolucji bolszewickiej w Rosji - skórzane kurtki i czapki z daszkiem. Część z nich siedzi, a część stoi. Pozują oni do zdjęcia na leśnej polanie lub w parku.
Punkt 2 - Radzymin. Ilustracja stanowi zdjęcie z epoki. Przedstawiona na nim została grupa kilkudziesięciu ochotników. Niektórzy z nich są uzbrojeni w karabiny, ale inni z względu na brak broni uzbrojeni zostali w kosy. Punkt z dodatkowymi informacjami zawiera również grafikę: mężczyźni w różnym wieku ustawieni w rzędach, którzy trzymają w rękach broń.
Warstwa 6 - Litwa Środkowa.
Litwa Środkowa obejmuje niewielki obszar wokół miasta Wilna, przy granicy z Litwą. Na warstwie 6 znajduje się 1 punkt z dodatkowymi informacjami:
Punkt 1 - Wilno. Wilno było zajmowane przez Wojsko Polskie dwukrotnie: w 1919 i 1920 r. Miasto stało się przedmiotem sporu z odradzającym się państwem litewskim. Wilno było zamieszkane przez ludność mieszaną pod względem etnicznym. Ludność polska chciała przyłączenia do Polski, gdy tymczasem Litwini byli temu przeciwni. Ostateczne przyłączenie Wilna i Wileńszczyzny do Polski w 1922 r. zakończyło proces kształtowania się granic państwa polskiego. Punkt z dodatkowymi informacjami zawiera również grafikę: Ilustracja przedstawia defiladę wojsk polskich na ulicach Wilna. Przed gmachem stoi orkiestra wojskowa, ulicą przejeżdżają armaty. W oddali widać tłum widzów.
Napisz, jakiego zaboru ziemie obejmował obszar odrodzonego państwa polskiego w listopadzie 1918 r.
Na podstawie mapy wyjaśnij i zapisz, dlaczego utworzenie Wolnego Miasta Gdańska było dla Polski rozwiązaniem niekorzystnym.
Wyjaśnij, dlaczego wykorzystanie Wisły jako arterii handlowej było w wolnej Polsce, po I wojnie światowej, utrudnione.
Wyjaśnij, dlaczego rok 1922 uznawany jest za moment zakończenia kształtowania się terytorium państwa polskiego.
Słownik pojęć
(1872–1947) – generał armii rosyjskiej, jeden z przywódców wojsk Białych podczas wojny domowej w Rosji
(1863–1945) – brytyjski polityk, premier rządu w latach 1916‑1922
(1859–1925) – polityk brytyjski, minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii
(1860–1941) – wybitny pianista, polityk, premier rządu polskiego
(1873–1960) – oficer armii austriackiej, Legionów Polskich, generał Wojska Polskiego
(1867–1935) – działacz Polskiej Partii Socjalistycznej, polityk, żołnierz, marszałek Polski, jeden z twórców niepodległej Polski
(1865–1941) – oficer armii rosyjskiej i polskiej, generał Wojska Polskiego, minister spraw wojskowych
(1893–1937) – oficer armii rosyjskiej i sowieckiej, marszałek Armii Czerwonej
(1864–1939) – polski polityk, założyciel ruchu narodowego, przywódca endecji
(1879–1926) – ukraiński polityki i wojskowy, jeden z przywódców ukraińskiego ruchu narodowego
(1873–1939) – polski polityk, poseł do parlamentu niemieckiego oraz polskiego, przywódca III powstania śląskiego
potoczna nazwa polskiego obozu politycznego powstałego przed I wojną światową, inaczej Narodowa Demokracja
[od łac. foederatio 'przymierze'] związek państw, w związku tym istnieje centralny (federalny) rząd, a każde z państw wchodzących w skład związku posiada dużą niezależność w sprawach wewnętrznych
[od gr.: gḗ ‘ziemia’] przymiotnik pochodzący od słowa „geopolityka”. Jest to dziedzina wiedzy badająca związki i zależności między czynnikami geograficznymi a prowadzeniem polityki (wewnętrznej i zagranicznej)
potoczna nazwa polsko–rosyjskiej linii granicznej zaproponowanej przez brytyjskiego polityka George Curzona w 1919 r. na konferencji pokojowej w Paryżu
[od łac. plebiscitum 'decyzja ludu'] głosowanie ludności danego terytorium w sprawie przynależności do jakiegoś państwa
organ wykonawczy utworzony na konferencji pokojowej w Paryżu (1919), działał w latach 1920‑1931, w jego skład wchodzili paryscy ambasadorowie Wielkiej Brytanii, Włoch, Japonii, USA (a po wycofaniu się USA Belgii), pod przewodnictwem premiera Francji
Bibliografia
N. Davies, Orzeł biały, czerwona gwiazda. Wojna polsko‑bolszewicka 1919‑1920, Warszawa 2011.
R. Kaczmarek, Powstania śląskie 1919–1920–1921. Nieznana wojna polsko‑niemiecka, Kraków 2019.
J. Sibora, Dyplomacja polska w I wojnie światowej, Warszawa 2013.