R6CQedPwFKdVo1
Ilustracja przedstawia grafikę z nutami znajdującymi się po prawej stronie. Tytuł lekcji: Wartości rytmiczne nut i pauz – wprowadzenie podstawowych elementów notacji muzycznej.

Wartości rytmiczne nut i pauz – wprowadzenie podstawowych elementów notacji muzycznej

Scenariusz lekcji dla nauczyciela:

R1DD5693n4NtT
Scenariusz zajęć do pobrania.
1

II. Język i funkcje muzyki, myślenie muzyczne, kreacja i twórcze działania.

1. Uczeń zna, rozumie i wykorzystuje w praktyce:

1) podstawowe pojęcia i terminy muzyczne (pięciolinia, klucz, nuta, pauza, wartość rytmiczna, dźwięk, gama, akord, akompaniament) oraz zależności między nimi;

2) określa podstawowe elementy muzyki (rytm, melodię, harmonię, agogikę,dynamikę, kolorystykę, artykulację).

2. Uczeń odczytuje i zapisuje elementy notacji muzycznej:

2) różnicuje wartości rytmiczne nut i pauz.

Nauczysz się

rozpoznawać znaki graficzne poszczególnych wartości rytmicznych i odpowiadających im pauz;

odczytywać rytm;

zapisywać rytm;

właściwie akcentować mocne i słabe części taktu.

Pojęcie rytmu

Rytm towarzyszy człowiekowi od wieków. Bicie serca, odgłos kroków podczas chodzenia czy tańczenia, klaskanie - podobnie jak rytmiczne dźwięki stanowią nieodzowną część ludzkiego życia, tak i utwór muzyczny nie może istnieć bez rytmu. Jego rola i sposób zapisu zmieniały się na przestrzeni dziejów, jednak zawsze stanowiły nieodłączny element dzieła.

W niektórych utworach rytm pełni najważniejszą funkcję. Wysłuchaj dzieła amerykańskiego kompozytora Steve’a Reicha pt. Clapping Music. Na jaki „instrument” zostało ono napisane?

R1NbDahyDy1A91
Ilustracja przedstawia zapis nutowy utworu „Clapping Music”. Zapisane są 4 takty, każdy z nich ujęty jest znakiem repetycji. Zapisany jest jedynie rytm. Utwór jest dwugłosowy. W pierwszym takcie rytm w pierwszym i drugim głosie jest taki sam. W pozostałych taktach głosy realizują inny rytm. Po naciśnięciu punktu aktywnego wyświetla się napis Utwór: Clapping Music, wykonawca: Steve Reich oraz odtwarza się muzyka. Utwór wykonany przez klaszczących perkusistów. Rytm jest skomplikowany. Głosy mijają się, tworząc ciekawą, wesołą muzykę.

Już w starożytnej Grecji starano się uporządkować rytm poprzez tworzenie zestawień sylab akcentowanych i nieakcentowanych, tak zwanych stóp metrycznych.

R16TVRLV2q0MW
Źródło: AMFN.

W czasach średniowiecznych, w chorale gregoriańskim, rytm był bardzo prosty i jednostajny, wartości rytmiczne wydłużały się zazwyczaj w końcówkach fraz lub żeby podkreślić ważne słowa lub sylaby.

RR2DgukAnwLJ51
Źródło: AMFN.

Notacja modalna i menzuralna

Na przełomie XII i XIII wieku w Paryżu powstała notacja modalnaNotacja modalnanotacja modalna, dzięki której można było zapisać rytm - ligatury, czyli grupy połączonych ze sobą nut. Ich następstwo wskazywało na zastosowanie określonego modusuModusmodusu, czyli jednego z sześciu podstawowych schematów rytmicznych.

R2Un5ao9qDlnR1
Źródło: AMFN.

Kolejnym francuskim „wynalazkiem” była notacja menzuralnaNotacja menzuralnanotacja menzuralna, w której kształt nuty wskazywał na jej wartość rytmiczną. Na początku stosowania używano tylko dwóch podstawowych wartości: longa (długiej) i brevis (krótkiej), jednak wkrótce wprowadzono kolejne, coraz krótsze. Na przełomie XVI i XVII wieku główki nut stały się coraz bardziej zaokrąglone. Wartości rytmiczne zaczęły przypominać współcześnie stosowane.

Metrum

W momencie, kiedy w rytmie pojawiły się regularne akcenty, powstało zjawisko metrum. Wartości rytmiczne zaczęto umieszczać w taktach o określonym metrum, np. 4/4. Dzięki metrum wiemy, ile danych wartości rytmicznych mieści się w takcie. Czas trwania nut jest bardzo relatywny i zależy od tempa utworu. Istnieje jednak zestaw podstawowych wartości rytmicznych, dzięki którym można zapisać rytm. NutaNutaNuta przypominająca pusty w środku owal to cała nuta. Trwa ona tyle samo, ile dwie półnuty, czyli białe nuty z pionowymi kreskami („laseczkami”). W każdej półnucie mieszczą się dwie ćwierćnuty – czarne nuty z laseczkami. Każda z nich dzieli się na dwie ósemki (czarne nuty z laseczkami i chorągiewkami), a te z kolei – na dwie szesnastki (które otrzymują dodatkową chorągiewkę). Muzyka to nie tylko nuty, ale i pauzy – czyli momenty ciszy, które również mają określony czas trwania - związany z wartościami rytmicznymi.

RmbSPRnQBM1ZQ1
Źródło: AMFN.

W XX wieku wielu kompozytorów poszukiwało nowych środków wyrazu swoich idei artystycznych. Wprowadzali oni niekonwencjonalne techniki kompozytorskie lub tworzyli nietypowe instrumenty. Z tego względu musieli również stosować nowe, różniące się od tych tradycyjnych sposoby zapisu dźwięków. Eksperymentowali także z rytmem – próbowali porządkować go według nowych zasad. Niektórzy kompozytorzy traktowali rytm w sposób mniej precyzyjny, nierzadko stosując się jedynie do opisowych określeń zamiast zapisu konkretnych wartości rytmicznych, lub przekazują wykonawcy możliwość ścisłej decyzji dotyczącej długości trwania nut.

Wysłuchajcie poniższego utworu.

R1KzVqDQqF0nr1
Nagranie utworu "Non stop" Bogusława Schaeffera. Utwór wykonany jest na fortepianie. Utwór składa się z następujących po sobie kolejnych różnorodnych plam dźwiękowych. Czasami są to szybkie przebiegi dźwięków, czasami klastery dźwięków. Pojawiają się też okrzyki, tupanie, szelesty i tym podobne dźwięki.
RCBhufAUJ22VY1
Źródło: AMFN.

Powstała również muzyka elektroniczna, w której rytm – dotąd regulujący muzykę – musi się podporządkować czasowi mierzonemu zegarkiem. Przykładem takiej kompozycji jest utwór Artikulation kompozytora pochodzenia węgierskiego, György Ligetiego.

R1VRxM5yI9ntl1
Ilustracja interaktywna przedstawia zapis nutowy utworu „Artikulation”. Zapis składa się z beżowej, wydłużonej plamy. Na tej plamie umieszczone są czerwone, niebieskie i czarne kropki różnych rozmiarów. Niektóre kropki są ze sobą połączone liniami. Pod grafiką znajduje się linia czasu z jednostkami od 1 do 10 . Po naciśnięciu punktu aktywnego wyświetla się napis. Utwór: Artikulation. Kompozytor György Ligeti oraz odtwarza się muzyka. Na nagraniu odgłosy przypominające przelewanie wody, stukanie, dźwięki elektroniczne. Niektóre dźwięki wydobyte są staccato, inne osiągane są przez glissanda. Czasami mają określoną wysokość dźwięku, czasami przypominają trzaski.

Film edukacyjny pt. „Nuty, pauzy i cisza w muzyce”.

RQF02MBCsA508
Film edukacyjny pt. „Nuty, pauzy i cisza w muzyce”. Cały film to rodzaj rysunkowego wykładu. Nauczycielka opowiada o wartościach rytmicznych nut i pauz, przedstawiając na tablicy ich znaki graficzne. Prowadząca wykład rozpoczyna od wstępu: Muzyka składa się z dźwięków, które możemy zapisać przy pomocy nut. Nuta to inaczej znak graficzny, której położenie na pięciolinii pomaga odczytać wysokość danego dźwięku. Na tablicy pojawiają się dwie ćwierćnuty i pauza ćwierćnutowa. Ćwierćnuty składają się z zamalowanej elipsy i kreski znajdującej się przy elipsie, pauza ćwierćnutowa przypomina falę lub zapisaną w pionie pisaną literę r. Nauczycielka objaśnia: Oto ćwierćnuta – podstawowa wartość rytmiczna, wraz z pauzą ćwierćnutową, odpowiadającą długości jej trwania. Ponieważ wartości rytmiczne określają jedynie przybliżony, relatywny czas brzmienia nut, nie jesteśmy w stanie jednoznacznie określić, ile trwa ćwierćnuta. Można ją jednak porównać do częstotliwości kroków podczas chodzenia. Na tablicy pojawiają się dwie ósemki i pauza ósemkowa. Prowadząca zajęcia mówi: Można również poruszać się dwa razy szybciej, biegiem. Te krótsze nuty to ósemki. Na obrazku widzicie wartości umieszczone na pięciolinii. Podobnie jak ćwierćnuty posiadają one czarną główkę i pionową kreskę zwaną laseczką, a dodatkowo są wyposażone w chorągiewkę. Towarzyszy im pauza ósemkowa. Na tablicy wyświetlają się dwie szesnastki i pauza szesnastkowa. Nauczycielka kontynuuje wykład: Jeśli do ósemki dodamy jeszcze jedną chorągiewkę – powstania szesnastka. Po szesnastkach wyświetlane są półnuty i pauza półnutowa. Prowadząca mówi: Omówiliśmy już nuty krótsze od ćwierćnuty, ale istnieją również dłuższe. Należy do nich półnuta. Półnuta z wyglądu przypomina nieco ćwierćnutę, ale posiada białą główkę. Pauza półnutowa to gruba pozioma kreska umieszczona nad 3 linii. Pauza trwa tyle samo, ile półnuta: czyli dwie ćwierćnuty. Na tablicy zostaje wyświetlona cała nuta i pauza całonutowa. Nauczycielka kontynuuje wykład: Jeśli dodamy do siebie czas trwania dwóch półnut, powstanie cała nuta. Cała nuta to biała główka o owalnym kształcie, pozbawiona pionowej kreski. Pauza całonutowa umieszczona jest pod czwartą linią. Cała nuta trwa tyle, co cztery ćwierćnuty. Wyświetlone zostają: najpierw usta z przyłożonym do nich palcem (znakiem ciszy), a potem muzykujące dzieci. Nauczycielka podsumowuje wykład: Jak wiemy, muzyka to nie tylko dźwięki, ale i momenty ciszy, które oznaczamy przy pomocy pauz o określonych wartościach rytmicznych. Poznaliście już podstawowe wartości rytmiczne stosowane w muzyce. Oprócz realizowania ich ruchem i klaskaniem można także wykonać je na instrumentach perkusyjnych. Przypomnijmy sobie nuty, rozpoczynając od trwającej najdłużej, czyli całej nuty. W czasie jednej całej nuty zmieszczą się dwie półnuty. Półnuta trwa tyle samo, ile dwie ćwierćnuty. W jednej ćwierćnucie zmieszczą się dwie ósemki. Nie zapomnijmy o jeszcze krótszych wartościach, czyli o szesnastkach. Pauza!
R1CXFVFnxaAhm
Ćwiczenie 1
Uszereguj wartości rytmiczne od najdłuższej do najkrótszej. Elementy do uszeregowania: półnuta, ćwierćnuta, cała nuta, ósemka.
R12Rih5honQT61
Ćwiczenie 2
Wyjaśnij, co oznacza słowo pauza.
Ćwiczenie 3
Rl0odzeZ7ig7u1
Na nagraniu wykonana na fortepianie melodia "Krakowiaczek jeden". Rytm utworu składa się z 4 krotnego powtórzenia następującego schematu: ósemka z kropką szesnastka dwie ósemki, ósemka, ćwierćnuta, pauza ósemkowa.
R16LwIkIcDxQv
Zapis nutowy do zadania, online-skills, CC BY 3.0
RGgXFmaYYjsPY
Odpowiedz na pytania: 1. Jaka najkrótsza wartość rytmiczna występuje w zapisie melodii Krakowiaczek jeden? 2. Jaka najdłuższa wartość rytmiczna występuje w zapisie melodii Krakowiaczek jeden? 3. Czy w zapisie piosenki Krakowiaczek jeden występują pauzy?
R12Bf5htzkKXH
Ćwiczenie 4
Odpowiedz na pytanie: Jaka nuta trwa tyle samo czasu co dwie ćwierćnuty?
RbRCNieeed5a0
Ćwiczenie 5
Odpowiedz na pytanie: Jaki zapis nutowy był używany w średniowieczu?
R3FwkGg7oeB751
Ćwiczenie 6
Odpowiedz na pytania: 1. Jaka nuta trwa tyle samo czasu co cztery ćwierćnuty? 2. Jak wygląda pauza ćwierćnutowa? 3. Jakie wartości rytmiczne są krótsze od ósemki?
RiCRbI5JvPDfB
Ćwiczenie 7
Odpowiedz na pytania: 1. Ile ćwierćnut trwa tyle samo, co osiem ósemek? 2. Ile półnut trwa tyle samo, co osiem ósemek? 3. Ile całych nut trwa tyle samo, co osiem ósemek?

Słownik pojęć

Klucz
Klucz

znak graficzny, który określa sposób odczytania nut na pięciolinii.

Ligatura
Ligatura

grupa połączonych ze sobą nut lub znak oznaczający następstwo 2 lub więcej dźwięków.

Modus
Modus

jeden z sześciu schematów rytmicznych stosowanych w notacji modalnej.

Notacja menzuralna
Notacja menzuralna

notacja, w której kształt nuty wskazuje na jej wartość rytmiczną.

Notacja modalna
Notacja modalna

notacja umożliwiająca zapis rytmu; powstała w średniowieczu, w paryskiej szkole Notre Dame.

Notacja muzyczna
Notacja muzyczna

system umownych znaków graficznych, przy pomocy których zapisać można niemal wszystkie cechy dźwięków muzycznych: rytm, melodię, dynamikę, artykulację, harmonię.

Nuta
Nuta

znak graficzny, którego położenie na pięciolinii względem klucza pomaga odczytać wysokość danego dźwięku; kształt nuty określa relatywny czas trwania dźwięku.

Pauza
Pauza

znak graficzny o określonej wartości, który określa czas trwania ciszy.

Pięciolinia
Pięciolinia

podstawowy element współczesnej notacji muzycznej, służący do zapisu dźwięków; składa się z pięciu poziomych, równoległych linii oraz pól pomiędzy nimi.

Stopa metryczna
Stopa metryczna

zestawienia sylab akcentowanych i nieakcentowanych wskazujące na długość trwania dźwięków w utworze; pojęcie zaczerpnięte ze starogreckich miar wierszowych.

Źródło:

encyklopedia.pwn.pl

Galeria dzieł sztuki

R16TVRLV2q0MW1
Źródło: AMFN.

Biblioteka muzyczna

R1KzVqDQqF0nr1
Nagranie utworu "Non stop" Bogusława Schaeffera. Utwór wykonany jest na fortepianie. Utwór składa się z następujących po sobie kolejnych różnorodnych plam dźwiękowych. Czasami są to szybkie przebiegi dźwięków, czasami klastery dźwięków. Pojawiają się też okrzyki, tupanie, szelesty i tym podobne dźwięki.
R1NbDahyDy1A9
Ilustracja przedstawia zapis nutowy utworu „Clapping Music”. Zapisane są 4 takty, każdy z nich ujęty jest znakiem repetycji. Zapisany jest jedynie rytm. Utwór jest dwugłosowy. W pierwszym takcie rytm w pierwszym i drugim głosie jest taki sam. W pozostałych taktach głosy realizują inny rytm. Po naciśnięciu punktu aktywnego wyświetla się napis Utwór: Clapping Music, wykonawca: Steve Reich oraz odtwarza się muzyka. Utwór wykonany przez klaszczących perkusistów. Rytm jest skomplikowany. Głosy mijają się, tworząc ciekawą, wesołą muzykę.
R1VRxM5yI9ntl
Ilustracja interaktywna przedstawia zapis nutowy utworu „Artikulation”. Zapis składa się z beżowej, wydłużonej plamy. Na tej plamie umieszczone są czerwone, niebieskie i czarne kropki różnych rozmiarów. Niektóre kropki są ze sobą połączone liniami. Pod grafiką znajduje się linia czasu z jednostkami od 1 do 10 . Po naciśnięciu punktu aktywnego wyświetla się napis. Utwór: Artikulation. Kompozytor György Ligeti oraz odtwarza się muzyka. Na nagraniu odgłosy przypominające przelewanie wody, stukanie, dźwięki elektroniczne. Niektóre dźwięki wydobyte są staccato, inne osiągane są przez glissanda. Czasami mają określoną wysokość dźwięku, czasami przypominają trzaski.