Warunki życia średniowiecznego miasta i wsi

Powstawanie stałych osad

Powstanie pierwszych stałych osad ludzkich w Europie nastąpiło wiele tysięcy lat temu. Już w starożytnościstarożytnośćstarożytności istniała gęsta sieć wsiwieśwsi. Były to główne skupiska ludności. Niestety, wraz z upadkiem cesarstwa rzymskiego na zachodzie zmniejszyła się liczba ludności. Niektóre ziemie uprawne zostały porzucone. Pola porosły lasy, a wsie zniknęły. Jednak z czasem zaczęły się odradzać.

W średniowiecznejśredniowiecześredniowiecznej Europie wsie powstawały wszędzie tam, gdzie istniały dogodne warunki do uprawy roli. Ludzie karczowali lasy i uprawiali ziemię. Ich praca była ciężka a warunki życia prymitywne.

R1Ha8AiZp2zHI

Ilustracja przedstawia grupę mężczyzn pracujących na rzecz nowo powstającej wsi. Przy lewej krawędzi ilustracji dwóch mężczyzn trzyma w rękach plan. Mężczyzna przy lewej krawędzi ilustracji zwrócony ku jej centrum palcem wskazującym lewej dłoni kieruje swoją uwagę na mężczyznę naprzeciwko. Ten z kolei patrzy w stronę lewej krawędzi. W centrum dwóch mężczyzn z siekierami rąbie drzewa. Mężczyzna przy prawej krawędzi ilustracji, trzymający w prawej dłoni siekierę z odwróconą głownią, przybija deski stropu budowanego domostwa. Wszyscy mężczyźni są odziani w spodnie, buty i narzuty lnianie. Wyjątek stanowi mężczyzna jako drugi od lewej krawędzi - nosi on dodatkowo na głowie kapelusz ze słomy.

Ludzie do uprawy ziemi wykorzystywali pracę oswojonych zwierząt. Były to głównie woły, rzadziej konie. Dzięki temu praca na roli stała się łatwiejsza. Inne zwierzęta hodowano, aby wykorzystywać je dla mleka, wełny, mięsa i skór. Były
to świnie, owce i kozy. Czyniono to tym chętniej, że ich wymagania dotyczące pożywienia były niewielkie.

Do głównych gatunków zbóż uprawianych w Europie należały żyto, jęczmień, owies, pszenica. Rodzaj uprawianego zboża zależał od żyzności gleby. Oprócz zbóż ludzie uprawiali także warzywa – marchew, rzepę, kapustę.

Metody uprawy roli

Początkowo metody uprawy roli były bardzo proste. Wypalano lasy, a w ich miejsce powstawały pola uprawne. Taki sposób gospodarowania nazywamy mianem gospodarki wypaleniskowej. Do użyźnionej popiołem ziemi wysiewano nasiona. Było to mało efektywne, tym bardziej, że ziemia ulegała szybkiemu wyjałowieniu i cały proces należało rozpocząć w innym miejscu. Z czasem pojawiła się nowa metoda gospodarowania na roli, którą nazywamy dwupolówkądwupolówkadwupolówką. Później wprowadzono udoskonaloną postać uprawy roli, czyli trójpolówkętrójpolówkatrójpolówkę.

Polegała ona na podziale pół uprawnych na trzy części. Co roku inna część odpoczywała (czyli ugorowała). Dzięki temu nie następowało tak szybkie wyjałowienie gleby z substancji odżywczych, koniecznych dla wzrostu roślin. Obsiewanie pól w różnych terminach wynikało z obserwacji, że niektóre gatunki zbóż wymagają przezimowania pod śniegiem, a inne mogą być wysiane wiosną.

Rjpuxv26N6tNr

Trzywersowa i trzykolumnowa tabela. Poza tabelą ułożone wedle wersów od góry hasła: Pierwszy rok upraw, drugi rok upraw, trzeci rok upraw. Pierwszy wers od lewej: ozime, jare, ugór. Drugi wers od lewej: ugór, ozime, jare. Trzeci wers od lewej: jare, ugór, ozime.

Zmiany na wsi dokonywały się bardzo wolno. Stopniowo udoskonalano narzędzia, których używali chłopi. Początkowo były wytwarzane z drewna, rogu i kamienia. Dopiero z czasem jako surowiec upowszechniło się żelazo, z którego produkowano narzędzia rolnicze (np. sierpy, kosy). Dzięki temu praca chłopów stała się bardziej efektywna.

Wygląd wsi

Wiejskie zabudowania wznoszone były zwykle z drewna. Budowano stałe domostwa (chaty) oraz zagrody dla zwierząt hodowlanych. Zwykle w obejściu, czyli gospodarstwie należącym do jednej rodziny chłopskiej budowano także stodołę - budynek przeznaczony do gromadzenia zebranych plonów.

Ze względu na układ przestrzenny wyróżniamy dwa rodzaje wsi. Różnią się one nie tylko rozmieszczeniem zabudowań chłopskich, ale układem pól.

R1K3PEixVvhIi

Na ilustracji schemat wsi zbudowanej wzdłuż głównej ulicy. Widać zakręcające od lewej górnej krawędzi ku prawej dolnej ułożone szeregi posiadłości. Budynki mieszkalne oznaczone w większości brązowym prostokątem, znajdują się wewnątrz jasnobrązowych ramek oznaczających zakres posiadłości. Narysowano dwie drogi odchodzące od głównej, których wyloty znajdują się w prawej górnej krawędzi schematu. Czarnymi, przerywanymi liniami zakreślono granice pól uprawnych między gospodarstwami, ułożone są nieregularnie od granic posiadłości.

RqfwgUXgFQqPC

Na ilustracji schemat wsi o owalnym kształcie centrum i rozwidlającej się drodze od lewej krawędzi schematu, ulice zbiegają się bliżej prawej krawędzi. Po każdej stronie ulicy narysowano schematy gospodarstw rolnych. Brązowym prostokątem oznaczono budynki mieszkalne. Każdy z nich znajduje się bliżej drogi. Z kolei jasnobrązową ramką wokół budynku mieszkalnego oznaczono zasięg posiadłości. Każde z tych pól przypomina kształtem trapez. Przerywanymi liniami koloru czarnego, odchodzącymi od jasnobrązowych ramek, oznaczono granice pól należących do danych gospodarstw. Przez owal pośrodku schematu wsi przechodzi w centrum w poprzek ulica, łącząca rozchodzącą się pomiędzy zabudowaniami wsi drogę.

Obok drewna do budowy domów wykorzystywano także kamień, szczególnie w tych okolicach, gdzie był łatwy dostęp do tego materiału. Z czasem na wsi upowszechniła się także cegła. Dzięki zastosowaniu trwałych materiałów niektóre ze średniowiecznych budynków, czy nawet całych wsi przetrwały do naszych czasów. Mieszkańcy wsi zajmowali się również wytwarzaniem narzędzi na potrzeby pracy w domu oraz w polu. Początkowo wykorzystywali dziko rosnący, a w późniejszym okresie uprawiali len na włókno, które służyło do wytwarzania odzieży.

W miarę upowszechniania się chrześcijaństwa we wsiach zaczęły pojawiać się kościoły, a duchowny (pleban) stał się ważną postacią w społeczności wiejskiej. Kościoły stawały się centralnymi punktami wsi.

Status prawny ludności wiejskiej

We wczesnym średniowieczu ludność wiejska była w większości wolna i podlegała zwykle władzy króla (księcia). Jednak wraz z upływem czasu narodził się w Europie system feudalnysystem feudalnysystem feudalny. Chłopi byli najliczniejszą grupą społeczną, lecz znajdowali się na najniższym poziomie społeczeństwa. Władzę nad nimi sprawowali panowie, którzy władali ziemią (czyli feudałowie). Chłopi jako poddanilennik, wasal (poddany)poddani uprawiali ziemię w zamian za tzw. rentę feudalną. Za prawo uprawiania ziemi musieli oni oddawać część plonów (daninadaninadanina), lub pracować na ziemi należącej do pana (pańszczyznapańszczyznapańszczyzna). Z czasem coraz bardziej upowszechniał się czynszczynszczynsz, czyli zapłata w pieniądzu.

Powstanie miast

Drugim rodzajem skupiska ludzkiego – obok wsi – jest miasto. Miasta powstawały już w starożytności. Bywały najczęściej siedzibami władców, ośrodkami kultu religijnego, miejscami handlu oraz rzemiosła. Starożytne cywilizacje, grecka i rzymska, były cywilizacjami miejskimi. Po okresie upadku ośrodków miejskich we wczesnym średniowieczu, od X‑XI wieku zaczęły się one ponownie rozwijać. Charakteryzowały się regularną zabudową, z tzw. szachownicą ulic i umieszczonym centralnie rynkiem, na którym znajdował się ratuszratusz ratusz i kościół parafialny.

Z czasem miasta zaczęto otaczać murami obronnymi, co miało zwiększyć bezpieczeństwo mieszkańców. Powstawały duże ośrodki otoczone skomplikowanym systemem fortyfikacjifortyfikacjefortyfikacji. Czasami okazywało się to ograniczeniem, bowiem rosnąca liczba mieszkańców żyła ściśnięta na niewielkim obszarze, wyznaczonym zasięgiem murów obronnych.

Status prawny ludności miast

Średniowieczne miasta były do siebie dość podobne. Sprzyjał temu proces lokowanialokacjalokowania miast. Właściciele ziemi wydawali specjalne dokumentyakt lokacyjnydokumenty, na mocy których określane były prawa i obowiązki ludności miejskiej (mieszczan). Ludność otrzymywała prawo do samorządu, w tym do wyboru burmistrzaburmistrzburmistrza. Położenie prawne ludności miast było zdecydowanie lepsze od położenia mieszkańców wsi. Mieszczanie nie byli poddanymi, a w miastach często obowiązywała zasada, że osiedlenie w nich prowadzi do uzyskania wolności.

Zajęcia ludności miejskiej

Miasta były ośrodkami produkcji rzemieślniczej oraz handlu. Pełniły tę rolę nie tylko w skali lokalnej, ale również ponadregionalnej, czy wręcz ogólnoeuropejskiej. W skład ludności miejskiej wchodzili kupcy i rzemieślnicy. Tworzyli oni swoje organizacje – cechycechcechy i gildiegildiagildie, które pełniły różne funkcje. Były organizacjami ustalającymi zasady produkcji, wspierały swoich członków w trudnych chwilach (samopomoc koleżeńska), odpowiadały za obronę miasta, np. nazwa Baszta Szewska oznaczała, że w czasie zagrożenia bronili jej członkowie cechu szewców. Jednak nie wszyscy mieszkańcy korzystali z przynależności do organizacji cechowych i gildii. Znaczący odsetek mieszkańców miast stanowili ludzie ubodzy. Nazywano ich potocznie plebsemplebsplebsem, czyli ludem. Do tej grupy zaliczali się: czeladnicy i osoby terminujące, pracujący w zakładach rzemieślniczych, służba domowa, żebracy oraz ludzie bez stałego zajęcia, czasami żyjący z przestępstw.

W miastach ukształtowała się trójstopniowa struktura ludności. Na czele stali patrycjuszepatrycjusze, patrycjat miejski patrycjusze, głównie najbogatsi kupcy, pospólstwopospólstwopospólstwo, składające się z pośledniejszych kupców i rzemieślników, a na samym dole drabiny społecznej sytuował się plebs. Patrycjusze tworzyli nie tylko elitę pieniądza, ale również elitę władzy, bowiem to oni zwykle zasiadali we władzach miejskich i spośród ich grona wybierany był burmistrz. Siedzibą władz miejskich był ratusz, którego wielkość świadczyła o potędze i zamożności miasta. Ratusz budowano zwykle na rynku. Tam też znajdował się inny ważny budynek miejski, czyli kościół. Jego wielkość świadczyła o pobożności mieszkańców. Ambicje mieszkańców zamożnych miast powodowały, że wielkie kościoły budowano przez dziesięciolecia, a nawet stulecia. Duchowni stanowili ważną część społeczności miejskiej. Dotyczyło to nie tylko duchowieństwa parafialnego, ale również mnichów z chętnie lokowanych w miastach klasztorów franciszkanów i dominikanów. Był to nowy typ zakonów żebraczych, które utrzymywały się z datków ludności miejskiej, zapewniając jednocześnie posługę duchowną.

Potęga miast

Mieszczanie prowadzili handel, często z bardzo odległymi krainami. Miasta współpracowały ze sobą, aby wspólnie bronić swoich interesów. Niekiedy powoływano organizacje dla realizowania wspólnych celów. Najbardziej znaną była HanzaHanza (Liga Hanzeatycka, Związek Hanzeatycki)Hanza. Tą nazwą określano związek miast Europy Północnej, który powstał w średniowieczu. Do Hanzy należały ośrodki w większości państw europejskich, w tym także polskie (np. Kraków, Toruń, Gdańsk).

R1DWVdt7Piu6R

Ilustracja przedstawia scenę z wnętrza pomieszczenia. Na ławie w lewej części ilustracji siedzi artysta i maluje obraz na ścianie. Obok niego na ławie leżą przybory artystyczne- farby i przyrządy. W centralnej części ilustracji widoczne są malowidła naścienne, przedstawiające postaci męskie, w tym dwóch rycerzy z czerwonymi tarczami ustawionych naprzeciwko siebie. U dołu widać grupę pięciu mieszczan ustawionych w kręgu, odzianych w stroje z epoki, uchwyconych w żywej dyskusji. Po obu stronach karty ilustracji widoczne kolumny z motywami roślinnymi w głowicach kolumn, zbiegające się do górnej krawędzi karty. U dołu i u góry strony widoczne napisy w stylu paleografii gotyckiej w języku niemieckim. U dołu strony, w centrum poniżej ilustracji umieszczono kartusz herbowy z trzema białymi tarczami na czerwonym polu.

Wraz z rozwojem gospodarki średniowieczne miasta rosły w siłę. Niektóre z nich stały się całkowicie oddzielnymi państwami (np. miasta–państwa włoskie: Genua, Piza, Wenecja). Bogactwo miast brało się z dochodów, które przynosił handel. W wielu miastach to właśnie kupcy byli najbogatszymi ludźmi i to oni sprawowali władzę. Spośród nich wywodziły się najważniejsze rody władców miast (np. rodzina Medyceuszów rządząca we Florencji). Potęga miast powodowała, że niekiedy podejmowały one walki z władcami państw. Przykładem jest zwycięstwo miast włoskich, połączonych w Ligę Lombardzką, odniesione w 1176 r. pod Legnano [czyt. lenano] nad cesarzem rzymskim i królem niemieckim Fryderykiem I BarbarossąFryderyk I Barbarossa (1122‑1190)Fryderykiem I Barbarossą. W niektórych regionach Europy (Italia, Niderlandy) miasta były głównymi ośrodkami władzy.

Życie codzienne mieszkańców średniowiecznych wsi i miast

Słownik pojęć

Bibliografia

I. Ihnatowicz, A. Mączak, B. Zientara, J. Żarnowski, Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, Warszawa 1988.

A. Leszczyński, Ludowa historia Polski, Warszawa 2020.

J. i F. Gies, Życie codzienne w średniowiecznej wsi, Kraków 2018.