Ważne rody w historii Polski: Czartoryscy
Jeśli chcesz wiedzieć,
kto dziękował Katarzynie II za wprowadzenia do Polski wojsk rosyjskich;
o kim mówiono, że był synem rosyjskiego ambasadora, Nikołaja Repnina;
który przedstawiciel rodu został uznany za „męczennika Warszawy”,
zapoznaj się z materiałem, a wtedy poznasz odpowiedzi.
lokalizować na mapie wybrane siedziby rodu;
przypisywać przedstawiciela rodu do linii;
wskazywać zasługi Czartoryskich dla Polski.
Pochodzenie rodu
Czartoryscy byli powiązani z dynastiami panującymi na Litwie i w Polsce. Protoplastą rodu był żyjący w XIV wieku wnuk Giedymina, Konstanty, który osiadł w Czartorysku na Wołyniu i od tamtejszego zamku przybrał nazwisko. Jego syn, Wasyl, był zięciem ostatniego z Piastów na polskim tronie, Kazimierza III Wielkiego. Stryjecznym bratem Konstantego był natomiast twórca dynastii jagiellońskiej, Władysław Jagiełło. Po śmierci Mikołaja Jerzego Czartoryskiego w 1662 roku ród podzielił się na dwie linie: starszą, od Michała Jerzego na zamku w Klewaniu oraz młodszą, od Jana Karola na zamku w Korcu. Ta ostatnia gałąź wygasła na Józefie Klemensie w 1810 roku. Herbem rodu była litewska Pogoń. Dewizą zaś powiedzenie „Bądź co bądź”, oznaczające zgodę na wyrok losu.
Wybrani przedstawiciele rodu
Pozycję rodu w monarchii jagiellońskiej ugruntowały nadania ziemskie na Wołyniu od władającego tymi ziemiami księcia Świdrygiełły w 1442 roku dla synów Wasyla Konstantynowicza: Michała, Aleksandra i Iwana. Michał Wasylewicz, który był namiestnikiem bracławskim i marszałkiem dworu Świdrygiełły, mógł w związku z tym wystawić rodową siedzibę w Klewaniu. Uzyskała ona własny kościół, gdy w 1598 roku na katolicyzm z prawosławia przeszedł Jerzy Czartoryski. Jego wnuk, Kazimierz Florian Czartoryski, który był kolejno biskupem poznańskim, włocławskim, a pod koniec życia arcybiskupem gnieźnieńskim, do świątyni wprowadził obraz Matki Bożej Klewańskiej, czyniąc z kościoła lokalne sanktuarium. Pozycję możnowładczą Czartoryskich ugruntowało regularne od końca XVI wieku zasiadanie ich przedstawicieli w senacie, najczęściej na stanowisku wojewodów wołyńskich, oraz pełnienie urzędów ministerialnych, np. podkanclerzego w Wielkim Księstwie Litewskim.
Awans do grona magnaterii nastąpił w XVIII wieku za sprawą wojewody ruskiego Augusta Aleksandra Czartoryskiego (1697‑1782). W 1729 roku rozpoczął on starania o rękę wdowy Marii Zofii Denhoffowej, która była najbogatszą wówczas kobietą w Polsce, właścicielką ogromnych dóbr w Małopolsce, na Rusi Czerwonej i Lubelszczyźnie. Dzięki poparciu Augusta II Mocnego oraz obrosłemu legendą pojedynkowi z niepotrafiącym strzelać Karolem Tarłą, zawarł z nią małżeństwo i doczekał się trójki dzieci. Dzięki ślubowi ród wzbogacił się o 25 miast i 400 wsi. Do Czartoryskich od tego czasu należały m.in. Międzyrzec Podlaski, Sieniawa i Wilanów. Szczególną rangę uzyskała położona niedaleko Puław na Lubelszczyźnie Końskowola, gdzie zamieszkało 300 tkaczy z Saksonii, dając początek rozwojowi włókiennictwa na ziemiach polskich. Znajdował się tutaj również prywatny ośrodek szkoleniowy dla opłacanych przez Rosję żołnierzy, co dowodziło politycznych aspiracji Augusta Aleksandra.
Posiadane przez niego bogactwa, których wartość szacowano na ponad 100 milionów złotych, oraz pobierana stała pensja od rosyjskiej ambasady w wysokości 54 tysięcy złotych miesięcznie, stały się fundamentem działalności stronnictwa, zwanego „Familią”. Obóz ten skupiał powiązanych więzami rodzinnymi zwolenników daleko idących zmian ustrojowych w kraju, reformy stosunków gospodarczych, centralizacji władzy państwowej, usprawnienia administracji i wzmocnienia armii. Realizację tych postulatów początkowo wiązano z osobą Stanisława Leszczyńskiego i z Francją, a po elekcji Augusta III Sasa z przewrotem wewnętrznym dokonanym przy wsparciu jednego z sąsiadów Polski.
Celem ukształtowania przychylnych warunków do tego zamachu stanu, faktyczny przywódca „Familii” Michał Fryderyk, brat Augusta Aleksandra Czartoryskiego, zabiegał na dworze saskim o intratne stanowiska dla swoich zwolenników. W gronie prominentnych członków „Familii” znajdowali się wówczas obok Czartoryskich m.in. kasztelan krakowski Stanisław Poniatowski, wojewoda wileński Michał Kazimierz Ogiński, hetman wielki litewski Michał Józef Massalski, biskup wileński Ignacy Jakub Massalski, wojewoda pomorski Paweł Michał Mostowski, podskarbi wielki litewski Jerzy Detloff Flemming, wojewoda kujawski Andrzej Hieronim Zamoyski, strażnik wielki koronny Stanisław Lubomirski, biskup płocki Hieronim Antoni Szeptycki i biskup kujawski Antoni Kazimierz Ostrowski. Wykorzystując przychylność saskiego ministra Henryka Brühla, prowadzili w okresie 1743‑1752 bezpardonową walkę z obozem hetmańskim na czele z Franciszkiem Ksawerym Branickim i Stanisławem Szczęsnym Potockim. Przybierała ona czasem dramatyczny obrót. Przykładem jest zabójstwo w 1744 roku w pojedynku związanego z opozycją Adama Tarły przez Kazimierza Poniatowskiego, członka „Familii” i brata późniejszego króla Polski.
Pikanterii sprawie dodaje fakt, że Kazimierz Poniatowski pierwszy pojedynek przegrał, a w powtórzonym starciu śmiertelny cios Tarle zadał sekundujący walczącym saski oficer, a nie sam Poniatowski. Taki niehonorowy sposób działań „Familii” wywoływał powszechne oburzenie, głównie w Małopolsce i rodził obawy o wybuch wojny domowej, w której uczestniczyć miały obce wojska. Zakładano, że przy ich pomocy zostanie osadzony na tronie syn Augusta Aleksandra Czartoryskiego Adam Kazimierz, który jednak nie wykazywał takich ambicji. Niemniej po śmierci Augusta III Sasa z pomocą wojsk rosyjskich „Familia” dokonała zamachu stanu. Na początku 1764 roku Andrzej Hieronim Zamoyski i August Aleksander Czartoryski poprosili carycę Katarzynę II o militarne wsparcie ich starań o przejęcie korony. Interwencja siedmiu tysięcy rosyjskich żołnierzy, których wspierały wyszkolone za carskie pieniądze oddziały prywatne Czartoryskich, doprowadziła do elekcjielekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego. Był on kandydatem bardziej uległym Katarzynie II niż elekt sterowany przez ambitnych polskich polityków, nawet prorosyjskich, stąd jego osoba stała się przedmiotem starcia między „Familią” a Rosją. Czartoryskim na sejmie konwokacyjnym 1764 roku udało się wprowadzić szereg reform ustrojowych w kraju. Zlikwidowano m.in. cła prywatne, wprowadzono cło generalnecło generalne, zniesiono liberum vetoliberum veto w głosowaniu w sprawach skarbowych i wojskowych, wprowadzono zakaz przysięgania posłów na instrukcje poselskie oraz ujednolicono system miar i wag. Wszystkie jednak te zmiany, wzmacniające państwo i znoszące anarchię ustrojową, zostały cofnięte do 1768 roku. Z powodu forsowanego przez rosyjskiego ambasadora Nikołaja Repnina, będącego w tym czasie kochankiem żony Adama Kazimierza, Izabeli Czartoryskiej, projektu równouprawnienia innowierców, drogi króla i „Familii” się rozeszły.
Odtąd Stanisław August Poniatowski mógł liczyć jedynie na rosyjski protektoratprotektorat. Rozżalony obrotem spraw August Aleksander Czartoryski, który siostrzeńca nie znosił, od dnia koronacji nie przepuścił żadnej okazji, aby go zdyskredytować. Stało się to powodem upadku jego rodziny w wyniku tzw. afery Dogrumowej, której sprawczyni, intrygantka prawdopodobnie holenderskiego pochodzenia, wiedząc o antagonizmie pomiędzy królem a Czartoryskimi, postanowiła doprowadzić do otwartej konfrontacji pomiędzy nimi. Najpierw na audiencji u króla oświadczyła mu, że wie o spisku na jego życie, w którym miał jakoby uczestniczyć niedoszły elekt Adam Kazimierz Czartoryski, a kiedy król nie uwierzył w to oskarżenie i odprawił ją z niczym, udała się z kolei do księcia Adama i powiedziała mu, że to król szykuje na niego zamach, którego wykonawcami mają być królewski kamerdyner Franciszek Ryx [czyt.: ryks] i generał Jan Komarzewski. Adam Czartoryski uwierzył w to oskarżenie i starał się nagłośnić sprawę również na forum europejskim, osobiście powiadamiając o kulisach afery cesarza Austrii Józefa II, u którego szukał protekcji. Rezultatem oskarżeń było uwięzienie Ryxa i Komarzewskiego, którzy z kolei sami wytoczyli w 1785 roku proces o zniesławienie stronnikom Czartoryskiego. Sprawa wywołała ogromny ferment w ówczesnej Warszawie, której mieszkańcy podzielili się na zwolenników księcia Adama oraz na tych przekonanych o fałszywości oskarżeń i o tym, że rzekomy zamach był wymysłem Dogrumowej. Obie strony nie szczędziły pieniędzy na propagandę: broszury i polemiki krążyły po całej Warszawie.
Na proces Adam Kazimierz Czartoryski miał wydać 36 tysięcy dukatów. Jego siostra marszałkowa Izabela Elżbieta Lubomirska, która najbardziej zaangażowała się z powodów osobistych w walkę z królem, wydać miała olbrzymią sumę 70 tysięcy dukatów. Utworzona z polecenia sądu i składająca się z trzech lekarzy oraz aptekarza komisja otrzymała nawet zadanie zbadania trucizny, którą rzekomi zamachowcy chcieli dosypać Czartoryskiemu do czekolady. Zwycięsko z całego zamieszania wyszedł król. Jednak trwale skonfliktowany został z rodziną Czartoryskich. Sąd marszałkowski skazał księcia na grzywnę, a Dogrumową na dożywotnie uwięzienie w twierdzy gdańskiej. Aferzystka wyszła na wolność po II rozbiorze Polski w 1792 roku, gdy Prusy zajęły Gdańsk i otworzyły tamtejsze więzienia. Przyjęli ją Czartoryscy i umieścili w swoich dobrach w Sieniawie. Zdaniem Poniatowskich Dogrumowa była protegowaną rosyjskiego ambasadora w Warszawie Otto Magnusa von Stackelberga [czyt.: fon sztakelberga], który chciał w ten sposób ostatecznie skłócić króla z „Familią”. Rzeczywiście sprawa Dogrumowej pogłębiła wzajemne urazy i skompromitowała polskie elity polityczne w oczach opinii publicznej. Izabela Lubomirska, siostra Adama Kazimierza Czartoryskiego, stojąca po jego stronie podczas afery, wyjechała za granicę i już nie wróciła do kraju, zaś Czartoryscy z całym dworem przenieśli się z Warszawy do Puław.
O sejmachDom Czartoryskich, zakrawając z daleka na detronizacją Augusta, aby zepchnąwszy go z tronu osadził na nim swego najmilejszego Adasia, wojewody ruskiego syna (lubo mu się to nie udało), zrywał sejmy przez subordynowane [podstawione] osoby, zwalając winę na króla, utyskując na jego nieszczęśliwe panowanie, że nie masz w kraju żadnego rządu, że król jak bałwan bez znajomości interesów publicznych o niczym nie wie, na niczym się nie zna, że cały rząd królestwa oddał jednemu ministrowi, swojemu ziomkowi Sasowi; że przeto wyuzdana wolność tak daleko się rozbrykała, że z lada pozoru odważa się targać wszystkie węzły i kluby prawa i nie chce dopuścić, aby przez sejm stała się poprawa nieładu i niemocy krajowej.
Źródło: Jędrzej Kitowicz, O sejmach, [w:] D. Ostapowicz, S. Suchodolski, D. Szymikowski, Od Hammurabiego do Fukuyamy, Gdańsk 2000, s. 270.
Zapoznaj się z fragmentem wypowiedzi pamiętnikarza Jędrzeja Kitowicza na temat życia parlamentarnego w czasach saskich i wyjaśnij, jaki był stosunek Czartoryskich do rządów Augusta III.
Poniżej znajduje się prezentacja, opisująca pałac Czartoryskich w Puławach. Przełączaj slajdy za pomocą przycisków zamieszczonych w pasku poniżej ilustracji, aby poznać szczegóły.
Pałac Czartoryskich w Puławach.
![Slajd zawiera złotą ramkę. Na górze jest napis: Barokowy pałac w Puławach. Poniżej są dwa rysunkami. Jeden ukazuje autoportret Tylmana z Gameren [czyt.: hamre]. Mężczyzna ma twarz dojrzałego mężczyzny z niewielkim wąsikiem pod nosem. Krótkie do karku włosy są zaczesane do tyłu. Tylman ma na sobie koszulę z żabotem. Jego podobiźnie towarzyszy napis: Rezydencję zaprojektował holenderski architekt Tylman z Gameren. Drugi rysunek jest autorstwa Jana Freya i ukazuje Wielką Sień pałacu. Sklepiona kolebkowo przestrzeń zawiera nisze z kamiennymi wazami oraz postumenty, na których znajdują się porcelanowe cacka i popiersia właścicieli. Z sufitu zwisają kryształowe żyrandole. Rycinie towarzyszy napis: Wielka Sień na rysunku nadwornego malarza Czartoryskich Jana Freya.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1FN04fvobgsZ/1713169678/2esceu6oXpzHEMibdfMujhzkwQ6FJ4ot.jpg)
Puławy wniosła do majątku Czartoryskim w posagu Zofia Sieniawska, która w 1731 roku wyszła za mąż za wojewodę ruskiego Augusta Czartoryskiego. W posiadłości znajdowały się resztki spalonego przez wojska szwedzkie w czasie wojny północnej barokowego pałacu, wzniesionego w latach 1671–1679 przez marszałka wielkiego koronnego Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. Z pożaru obiektu ocalała sklepiona kolebkowo sień wejściowa z kolumnadą oraz część parku na skarpie wiślanej.
Na gruzach pierwotnej budowli powstał w latach 1731–1736 nowy pałac w stylu rokokowym. Autorem projektu był Jan Zygmunt Deybel, zaś wykonawcą budowli został Franciszek Mayer. Pałac zachował układ konstrukcyjny poprzedniej rezydencji. Stanowił go jednopiętrowy korpus główny z czterema alkierzami w narożach. Miał on nadbudowane węższe, trzyokienne drugie piętro. Od strony Wisły na poziomie pierwszego pietra znajdował się balkon. Z dziedzińca na reprezentacyjne pierwsze piętro wiodły dwubiegowe schody zewnętrzne przylegające do alkierzy, a w górnym odcinku do korpusu głównego. Balustrada schodów i attyki na dachach były zdobione rzeźbami, w większości wykonanymi przez Jana Eliasza Hoffmana i jego młodszego brata Henryka. Wewnętrzne i zewnętrzne ściany pałacu otrzymały bogatą sztukaterię i zdobnictwo typowe dla stylu rokoko.
Do pałacu wiodła aleja, nazwana później Królewską, obsadzona czterema rzędami drzew. Krzyżowała się ona przed wjazdem do pałacu z obsadzoną drzewami węższą aleją, łączącą gościniec lubelski z krętym wąwozem, tzw. Głęboką Drogą. Za wjazdem rozpościerał się obsadzony drzewami dziedziniec przedni, ograniczony fosą i dwiema kordegardami. Po jego prawej stronie aż do gościńca lubelskiego ciągnęły się zabudowania gospodarcze. Dalej przez barokową arkadową bramę wjeżdżało się na dziedziniec honorowy z sadzawką na środku. Plac zamykały z dwóch stron, usytuowane prostopadle do pałacu, jednopiętrowe oficyny.
Istniejące na skarpie wiślanej tarasy ogrodowe odtworzono i na krańcach ujęto schodami serpentynowymi. Prowadziły one w dół do altany. Na poziomie pałacu natomiast za lewą oficyną, przeznaczoną dla gości, kierowały się w stronę tzw. „Dzikiej Promenady”, która przechodziła przez partery dywanowe i boskiety ogrodu francuskiego. Z prawej strony, z uwagi na obecność w oficynie kuchni i piekarni, roślinność była mniej uporządkowana i w sposób swobodny biegła w stronę muru, który okalał posiadłość wraz z innym ogrodzeniem.
![Slajd otoczony jest złota ramką. W niej znajduje się napis tytułowy: Pałac puławski w XIX wieku. Poniżej są zdjęcia autorstwa Juste Aurèle Meissoniera [czyt.: żust orel masoniera] dekoracji Złotego Salonu w pałacu w Puławach z 1732 roku. Po lewej stronie jest rokokowa sztukateria, która obejmuje sufit oraz ściany między oszklonymi drzwiami i oknami. Pod nią jest napis: Zachowanym po przebudowie Aignera pomieszczeniem reprezentacyjnym pałacu był Złoty Salon zbudowany według projektu Juste Aurèle Meissoniera w 1732 roku. Po prawej stronie jest obraz Konstantego Czartoryskiego „Pałac w Puławach” z 1842 roku. W centrum malowidła jest pokazany korpus pałacu z alkierzami oraz dziedziniec reprezentacyjny, na którym umieszczono zarówno osoby w strojach szlacheckich, jak i postacie w ubiorach europejskich, co świadczy o dużej otwartości gospodarzy na przybyszów z zewnątrz. Za dziedzińcem jest pałac. Na nim umieszczono donice z roślinami parkowymi oraz pokazano inne założenia ogrodowe. Zdjęcie jest podpisane: Konstanty Czartoryski, Pałac w Puławach (1842).](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RjRMykoCpvfcb/1713169680/1ZhHap41T47oCQujclxMrWtIxrTwJ5CB.jpg)
Okres świetności pałacu rozpoczął się w 1785 roku, kiedy książę Adam Kazimierz Czartoryski i jego żona Izabela z Flemingów przenieśli się na stałe z Warszawy do Puław. Ich dwór stał się książęcą rezydencją w duchu oświeceniowym, gdyż Czartoryscy zaczęli roztaczać mecenas nad licznym gronem twórców. W Puławach, zwanych odtąd Atenami Polski, regularnie zaczęli się pojawiać malarze tacy jak Jan Piotr Norblin, Józef Richter, Zygmunt Vogel czy Kazimierz Wojniakowski, poeci jak Franciszek Dionizy Kniaźnin, Julian Ursyn Niemcewicz i Jan Paweł Woronicz oraz muzycy Wincenty i Franciszek Lesslowie. W tym czasie rozpoczęto restaurację i rozbudowę pałacu pod kierunkiem Joachima Hempla. Rozwój posiadłości przerwało powstanie kościuszkowskie, podczas którego wojska rosyjskie zdewastowały Puławy. Wycięły nawet drzewa w parku. W związku z tym postanowiono w 1796 roku przebudować obiekt i jego otoczenie w duchu sentymentalnym. Odtąd głównym projektantem stał się Christian Piotr Aigner [czyt.: ajgner]. Rozbudował on alkierze od strony dziedzińca, poszerzając je do pięciu okien i przebudował wnętrza. Połączył również pałac o wystroju klasycystycznym z lewą oficyną, budując neogotycką parterową oranżerię z portykiem czterokolumnowym i lwami od strony parku.
Park o powierzchni około 30 hektarów pod wpływem angielskiego architekta Jamesa Savage[czyt.: dżejmsa sawycza] zmienił charakter na bardziej krajobrazowy, gdyż miał służyć celom sentymentalnym. W związku z tym w ciągu rozległych alejek powstawały groty, altanki i mosty. Starodrzew wzbogacano o nowe nasadzenia drzew i krzewów w postaci klombów, które prowadziły w stronę rozległych trawników widokowych. Wśród zieleni umieszczano rzeźby i różne sentencje wyryte na postumentach, kamieniach i tablicach. Wśród zieleni na niewielkim wzniesieniu u dna wąwozu umieszczono w 1800 roku wykonany w Rzymie marmurowy sarkofag ku czci Augusta i Zofii Czartoryskich. Jako trwałą ruinę postawiono w 1829 roku Bramę Rzymską, wzorowaną na Łuku Tytusa w Rzymie.
Krajobrazowy charakter starano się nadać także bliższej i dalszej okolicy. Przy gościńcu lubelskim na wzniesieniu postawiono na wzór rzymskiego Panteonu kaplicę w kształcie rotundy, do której prowadziła z pałacu aleja obsadzona czterema rzędami drzew. Na Kępie powstała tzw. holendernia, czyli farma krów rasowych o charakterze ekspozycyjnym, a nie przemysłowym. Obok postawiono wioseczkę z domkiem dla księżnej Izabelli Czartoryskiej. Spotykała się w nim z gronem przyjaciół na odczyty fragmentów własnej książki „Pielgrzym w Dobromilu, czyli Nauki wieyskie z dodatkiem powieści”. Zawierała ona przypowieści moralne w formie anegdot, które m.in. piętnowały lenistwo i pijaństwo chłopów oraz przekonywały o dobrodziejstwach „oświeconej pańszczyzny”.
Wśród przestrzeni roślinnej parku zaczęto wznosić obiekty intencjonalne jak Domek Grecki, Pałac Marynki, Świątynia Sybilli, Dom Gotycki i Domek Żółty. Puławy stawały się bowiem w końcu XVIII wieku miejscem sakralizacji przeszłości narodowej. Od 1801 roku gromadziły spuściznę materialną, sławiącą chwałę polskiego oręża; pielęgnowały historyczne artefakty i wspomnienia o bohaterach utraconej ojczyzny. Przejmowały zbiory archiwalne takie jak kolekcja Tadeusza Czackiego z pamiątkami po królu Stanisławie Auguście Poniatowskim. Ponadto od 1824 roku w oparciu o unikalny zasób biblioteczny 39 tysięcy ksiąg, w tym największą w Polsce liczbę perskich rękopisów, finansowały prace naukowe: lingwistyczne, literackie i historyczne, których zadaniem było utrwalać związek młodzieży arystokratycznej i ziemiańskiej z kulturą narodową.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1IbtWdaDxdkM
Film z lotu ptaka. Widać las i rzekę w zimowej aurze. Pomiędzy drzewami, za rzeką, na skarpie wyłania się budynek zbudowany na planie koła. Dolna część budynku w kolorze pomarańczowym wsparta arkadami. Od dolnej części na lewo odchodzi mur oporowy z barierkami na szczycie. Górna część budynku jest w kolorze żółtym. Wokół głównej ściany biegną korynckie kolumny wspierające dach zwieńczony kopułą.
Szczególny charakter miała Świątynia Sybilli, będąca ogrodową imitacją antycznej świątyni Westy w Tivoli [czyt.: tiwoli] koło Rzymu. Budowla została wybudowana na stromej skarpie wiślanej według projektu Piotra Aignera [czyt.: ajgnera] w latach 1798‑1801 jako obiekt muzealny na gromadzone przez księżną Izabelę Czartoryską pamiątki narodowe. Były tam m.in. przedmioty związane z Kazimierzem Wielkim, Stanisławem Żółkiewskim, Mikołajem Kopernikiem czy Janem Kochanowskim. W obawie konfiskaty zbiorów przez wojska rosyjskie w czasie powstania listopadowego dobra te zostały ewakuowane do Paryża. Po 1876 roku trafiły do Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie.
Podobny los spotkał przedmioty znajdujące się w wybudowanym również przez Aignera Domu Gotyckim. Powstał on w latach 1801 - 1809 z myślą o rozszerzeniu zbiorów narodowych oraz dla lokowania w nim kolekcji sztuki światowej. Wzniesiony został na fundamentach dawnego barokowego pawilonu ogrodowego zniszczonego przez wojska rosyjskie w 1794 roku. W nowe ściany wmurowano zgromadzone przez Izabelę Czartoryską lapidarialne fragmenty przywiezione z Włoch i Hiszpanii lub tablice zabrane z historycznych miejsc i budowli w Polsce. Po upadku powstania listopadowego i konfiskacie dóbr Czartoryskich przez rząd carski większość tych kamiennych elementów została przez Rosjan usunięta i zniszczona. Umieszczone pod drewnianym stropem gotyckich arkad głowy wawelskie usunął w 1869 roku rosyjski minister oświaty Dmitrij Tołstoj i przesłał do Petersburga. Trafiły one z powrotem na Wawel do Sali Poselskiej w 1927 roku na mocy postanowień kończącego wojnę z bolszewikami traktatu ryskiego z 1921 roku.
Dom Gotycki składa się z dwóch skrzydeł przecinających się pod kątem prostym. Ozdobiony jest kolumienkami, na których wspierają się ostrołukowe arkady, zamykające podcienie, z dwóch stron przylegające do ścian budynku. Kolumny i ostrołukowe arkady są wykonane z piaskowca. Ściany obiektu, pierwotnie z czerwonej cegły, były pokryte prawie w całości fragmentami architektonicznymi i rzeźbami ze starych zamków, kościołów i pałaców, a każda ściana otrzymała nazwę związaną z tymi lapidariami, stąd określenie ściana Kościuszki, Długosza, Żółkiewskiego, Kazimierza Wielkiego, Cyda i Ksymeny, Rzymska i Litewska.
Do wnętrza budowli wchodziło się od strony wschodniej pod arkadami przez żelazne drzwi, nad którymi na marmurowej tablicy widniały dwa napisy. Pierwszy był łacińskim tekstem z „Eneidy” Wergiliusza i brzmiał w tłumaczeniu: I pamiątki łzy wyciskają i znikome rzeczy duszę rozczulają. Drugi napis to wiersz Delille'a [czyt.: dylila] w języku francuskim z tłumaczeniem: Aż w te strony rozniosłaś czyny nasze sławo I tu do łez litości ma nieszczęście prawo. Powyżej tablicy umieszczony był także rzeźbiony orzeł polski, pochodzący prawdopodobnie z zamku królewskiego w Łobzowie. Na przeciwległej ścianie, zamkniętej również od zewnątrz rzędem kolumienek pochodzących z Pałacu Błękitnego w Warszawie, znajdowały się wyryte słowa: Oby odtąd zwycięstwa nasze zatrzeć mogły pamięć klęsk doznanych oraz wtopione w ścianę nieprzyjacielskie kule armatnie, opisane datami bitew stoczonych przez wojska polskie ze Szwedami pod Zamościem i z Rosjanami pod Racławicami, Szczekocinami, Sandomierzem i Puławami.
Gmach Domu Gotyckiego posiada dwie kondygnacje. Na parterze rozlokowany jest przedpokój z kolorowym witrażem wiodący do półokrągłej sali herbowej, na której środku stoi kolumna dźwigająca belkę stropową z napisem: „Wszystkiemu co los zmienia i co czas pożera, człowiek tkliwem wspomnieniem znikomość odbiera”. W przedpokoju pod gotyckim sklepieniem w czasach Czartoryskich zawieszone były na ścianach portrety poetów polskich. Stała tam też dębowa szafa gdańska. Sufit sali herbowej pokrywały barwne znaki rodów szlacheckich, zaś stojące pod ścianami gabloty mieściły przywiezione z podróży starożytne przedmioty, pochodzące z różnych części świata, m.in. z Indii. Na górę wiodły schody wykute z piaskowca. Prowadziły one do trzech pokojów. W pierwszej sali znajdowała się zbrojownia, gromadząca okazy broni, w tym również z czasów wypraw krzyżowych. Dalsze dwa pokoje zawierały plafony i cenną mozaikową posadzkę. Szczególną rolę odgrywała duża sala zwana zieloną lub szmaragdową, gdzie na ścianach wisiały najcenniejsze eksponaty, m.in. obraz Leonarda da Vinci „Dama z łasiczką”, „Portret młodzieńca” Rafaela oraz dzieło Rembrandta „Miłosierny Samarytanin”. W gablotach były średniowieczne rękopisy jak „Psałterz Puławski”, stare druki i listy od sławnych ludzi.
Współcześnie obok Domu Gotyckiego znajduje się kopia rzeźby przedstawiającej Tankreda i Kloryndę, głównych bohaterów poematu Torquato Tasso [czyt.: torkuato taso] „Jerozolima wyzwolona”. Oryginał posagu wykonanego przez Francesco Lazzaroniego [czyt.: franczesko lacaroniego] dla króla Stanisława Augusta Poniatowskiego znajduje się od 1947 roku wewnątrz Altany Chińskiej na terenie zespołu pałacowo‑parkowego. W XIX wieku statua była prezentem na imieniny księżnej Izabeli Czartoryskiej i została wywieziona w 1831 roku celem uchronienia przed konfiskatą wraz z innymi zabytkami przez siostrę księcia Adama Jerzego Czartoryskiego Zofię Zamoyską do jej posiadłości w Podzamczu koło Maciejowic.
Upadek Puław jako ośrodka kultury nastąpił wraz z klęską powstania listopadowego. Rosjanie rozgrabili pałac, jego wyposażenie sprzedano na licytacji, majątek został skonfiskowany przez rząd carski. Czasy Aleksandra I, który wizytował pałac w 1805 roku i mieszkał w Domku Żółtym, minęły bezpowrotnie. Ocalałe zbiory narodowe, w tym biblioteka około 60 tysięcy tomów, znalazły się w Paryżu, a architektura ogrodowa po 1840 roku w pałacach krewnych Czartoryskich.
Podaj style architektoniczne obecne w zespole pałacowym w Puławach.
Ustal, w jakim celu powstawały architektoniczne obiekty parkowe w Puławach.
Wypisz obiekty architektoniczne nawiązujące do kultury rzymskiej.
Wyjaśnij, dlaczego Puławy nazywano Atenami Polski.
Adam Kazimierz Czartoryski w ostatnich latach Rzeczpospolitej angażował się w działalność Komisji Edukacji Narodowej i Towarzystwa Ksiąg Elementarnych, a dla warszawskiej Szkoły Rycerskiej, której został komendantem, pisał nawet podręczniki.
W okresie insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku przebywał w Wiedniu, lobbując w sprawie polskiej. Powrócił do kraju na wieść, że caryca Katarzyna II nałożyła sekwestrsekwestr na dobra rodu. Za radą Nikołaja Repnina, rzekomego ojca jego najstarszego syna Adama Jerzego, wysłał dzieci na dwór carski jako zakładników. Wielką karierę w Petersburgu zrobił starszy z synów Adam Jerzy, który został bliskim przyjacielem cara Aleksandra I i jego żony Elżbiety, z którą miał romans. Car uczynił go w 1804 roku ministrem spraw zagranicznych Rosji. Był ponadto senatorem, członkiem rosyjskiej Rady Stanu, a po 1815 roku jednym z najbardziej wpływowych dygnitarzy Królestwa Polskiego. Stworzył w 1805 roku koncepcję polityczną, zwaną planem puławskimplanem puławskim, która zakładała ścisły sojusz państw słowiańskich z Rosją na kształt federacji. Była to idea antypruska i w okresie napoleońskim, kiedy Polacy opowiedzieli się po stronie Francji, nie była możliwa do urzeczywistnienia ze względu na sojusz zaborców. Ostateczny upadek tej koncepcji nastąpił w okresie powstania listopadowego (1830‑1831), które książę poparł czynnie. W związku z tym po jego klęsce był zmuszony, celem uniknięcia śmierci, przenieść się do Paryża. Kierował tam wpływowym stronnictwem Hotel LambertHotel Lambert, które przez kilka dekad pełniło funkcję nieoficjalnego przedstawicielstwa dyplomatycznego Polski pod zaborami wobec państw życzliwych sprawie polskiej.
Młodszym synem Adama Kazimierza Czartoryskiego był Konstanty Adam, pułkownik wojsk polskich Księstwa Warszawskiego, a następnie generalny adiutant cesarza Francuzów Napoleona I od jego wyprawy na Moskwę w 1812 roku. Po 1815 roku pełnił służbę w armii Królestwa Polskiego. Dalsze losy związał z Wiedniem i Galicją.
Siostrą Adama i Konstantego była Maria Wirtemberska, córka Izabeli Czartoryskiej i, z powodu jej romansu z królem, prawdopodobnie Stanisława Augusta Poniatowskiego. W wieku 16 lat Maria poślubiła księcia Ludwika Fryderyka Wirtemberskiego, który miał despotyczny charakter i wykazał się zdradą podczas wojny z Rosją w 1792 roku, symulując chorobę i opóźniając działania własnych wojsk na korzyść armii zaborczej. Maria Wirtemberska otrzymała szybko rozwód, ale nie mogła uzyskać opieki nad dwuletnim synem, Adamem Karolem Wilhelmem, którego ojciec wywiózł za granicę i wychowywał w duchu wrogości wobec Polski.
Z racji osobistej tragedii poświeciła się działalności artystycznej i literackiej. W swoich dobrach w Pilicy wystawiła pierwszy w Polsce park romantyczny, który będzie wzorem dla Puław w kształtowaniu sentymentalnej scenerii parkowej. W Warszawie organizowała salon literacki, gdzie w tzw. „błękitne soboty” zbierali się poeci m.in. Julian Ursyn Niemcewicz. Sama pisała utwory sentymentalne, cieszące się znaczną popularnością w okresie Księstwa Warszawskiego. W 1816 roku ukazała się drukiem jej książka „Malwina czyli domyślność serca”, uznawana za pierwszą powieść psychologiczno‑obyczajową. W tym czasie osiadła na stałe w Puławach, gdzie wraz z matką zajmowała się działalnością filantropijną i edukacyjną wśród chłopów. W dramatycznych okolicznościach musiała pałac opuścić. W okresie powstania listopadowego, gdy obszary nadwiślańskie znalazły się w strefie działań wojennych, oddziały rosyjskie dowodzone przez syna Marii Adama Wirtemberskiego ostrzelały Puławy pomimo obecności w nich babki i matki. Kobiety zmuszone były pieszo opuścić pałac, zabierając ze sobą kilka szkatułek najcenniejszych pamiątek narodowych.
Osiedliły się w należącym do rodziny majątku w Wysocku w Galicji, a potem udały do Paryża, gdzie zamieszkały w domu Adama Jerzego Czartoryskiego. Władze carskie skazały go na karę śmierci za pełnienie funkcji naczelnika Rządu Narodowego w okresie powstania listopadowego i tym samym zmusiły do ucieczki z kraju. Początkowo książę przebywał w Krakowie, a potem z Galicji przeniósł się do Francji. Utracił wszystkie dobra, którymi dysponował w zaborze rosyjskim. Chciał ratować majątek rodu, przepisując go na siostrę, ale nawet to nie pomogło, gdyż car Mikołaj I uczynił wyjątek wobec Czartoryskich i zajął ich dobra.
Majątek Marii otrzymał syn Adam Wirtemberski, który z nienawiści do matki zacierał wszelkie ślady jej działalności. Oceniany na ponad 35 mln złotych majątek Adama Jerzego Czartoryskiego skurczył się w 1834 roku do ledwo 4 mln złotych. Fundusze te lokowane były na najlepszych ówcześnie w Europie papierach wartościowych Prus i Rosji, co okazało się chichotem historiichichotem historii wobec faktu, że wszystkie pieniądze Czartoryskich służyły sprawie odzyskania przez Polskę niepodległości. Adam Jerzy Czartoryski finansował za nie m.in. polskie formacje wojskowe w Turcji w czasie wojny krymskiejwojny krymskiej. Umieszczał również polskich żołnierzy w armiach hiszpańskiej i portugalskiej, aby przygotowywać ich do przyszłej wojny o odzyskanie niepodległości. W Turcji i Wielkiej Brytanii utrzymywał przedstawicielstwa, które lobbowały przeciwko Rosji za polskim interesem.
Po śmierci Adama Jerzego Czartoryskiego w 1861 roku, dzieło służby sprawie narodowej kontynuował jego syn Władysław, który w dalszym ciągu łożył z prywatnych pieniędzy na działalność dyplomatyczną Hotelu Lambert oraz utrzymanie wielu instytucji kulturalnych, jak Towarzystwo Historyczne, Towarzystwo Literackie czy Biblioteka Polska w Paryżu. Po klęsce Francji w wojnie z Prusami w 1870 roku Władysław Czartoryski przeniósł się do Sieniawy w Galicji, którą uczynił stolicą tzw. ordynacji sieniawskiej. Wraz z przejętą przez jego syna Adama Ludwika ordynacją gołuchowską majątek Czartoryskich do II wojny światowej w 1939 roku liczył blisko 23 tysiące hektarów. Za sprawą Władysława, który dwukrotnie poślubiał związane z europejskimi dworami arystokratki, Czartoryscy skoligacili się z zasiadającymi na hiszpańskim tronie Burbonami. Dzięki tym powiązaniom oraz interwencji u Hitlera generała Franco uniknęli w czasie II wojny światowej większych prześladowań i mogli wyjechać do Hiszpanii. Jedynie wnuk Władysława Ludwik Czartoryski zginął na Mokotowie w czasie powstania warszawskiego.
Rozproszone wskutek klęski powstania listopadowego i konfiskaty Puław dobra rodowe Władysław Czartoryski zgromadził w otworzonym w Krakowie w 1880 roku muzeum. Finansowały go dochody z ordynacji sieniawskiej. W czasie I wojny światowej najcenniejsze eksponaty, w tym dzieła Leonarda da Vinci, Rafaela Santiego oraz Rembrandta ewakuowano do Drezna, skąd powróciły do Krakowa w 1920 roku. Podczas II wojny światowej Czartoryscy ukryli część zbiorów muzeum w pałacu w Sieniawie, ale Niemcy je odnaleźli i rozgrabili. Na czele listy nieodnalezionych do dziś eksponatów znajdują się Portret młodzieńca Rafaela Santiego oraz wykonana z hebanu Szkatuła Królewska, w której Izabela Czartoryska przechowywała osobiste pamiątki królów Polski (m.in. krzyżyk Zygmunta Augusta, łyżeczkę Jana III Sobieskiego czy pierścienie Władysława IV Wazy). Po 1945 roku dobra ziemskie Czartoryskich i należące do nich dzieła sztuki znacjonalizowano, ale zbiory muzealne oddano w zarząd Muzeum Narodowemu w Krakowie. Dopiero w 1991 roku sąd oficjalnie potwierdził prawa rodziny Czartoryskich do kolekcji i odtąd zarządzała nimi Fundacja Książąt Czartoryskich, na czele której stał żyjący w Hiszpanii, kuzyn króla Juana Carlosa [czyt.: huana karlosa] i prawnuk Władysława Czartoryskiego Adam Karol Czartoryski. W 2016 roku na mocy umowy z nim i innymi spadkobiercami rodu polski rząd odkupił zbiory Muzeum Czartoryskich za blisko 500 milionów złotych.
Czartoryscy mają wśród swoich przedstawicieli dwóch wyniesionych na ołtarze błogosławionych zakonników. Pierwszym był syn Władysława Czartoryskiego, salezjanin August Franciszek Czartoryski. Wychowywany przez byłego powstańca styczniowego karmelitę św. Rafała Kalinowskiego odznaczał się wielkim patriotyzmem i chęcią poświecenia życia, podobnie jak jego najbliżsi, odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Święcenia kapłańskie chory na gruźlicę arystokrata przyjął po rozmowie z ks. Janem Bosko, który przekonał go, że nawet w obliczu nieuchronnej śmierci może coś zrobić dla Polski. Umierający w 1893 roku zakonnik przekazał cały swój osobisty majątek na rzecz kształcenia Polaków we Włoszech. Jednym z obdarowanych był August Hlond, późniejszy prymas odrodzonej Polski.
Drugim błogosławionym, nazywanym „męczennikiem Warszawy”, był dominikanin Jan Franciszek Czartoryski, prawnuk Konstantego Adama Czartoryskiego. Ukończył Politechnikę Lwowską na wydziale architektury. W latach 1918 - 1920 brał udział w obronie Lwowa, za co został odznaczony Krzyżem Walecznych. Następnie został oddelegowany przez władze wojskowe jako obserwator przebiegu plebiscytu na Górnym Śląsku w 1921 roku. Po wstąpieniu do dominikanów, gdzie przyjął imię Michał, przebywał w Warszawie. Tam zastało go powstanie w 1944 roku. Przy Zgrupowaniu „Konrad” pełnił funkcję kapelana. Został rozstrzelany przez Niemców w jednym z powstańczych szpitali na Powiślu, gdyż nie chciał opuścić rannym żołnierzy.
Adam Jerzy Czartoryski na temat możliwości odzyskania przez Polskę niepodległościPolska nie może wrócić do swego życia jak tylko przez powstanie silne, powszechne w całym kraju i w porę zrobione. […] naród bez własnych sił i własnych sposobów nigdy się nie podniesie. Im silniejszym w sobie będzie, tym pewniej potrafi korzystać z mogących się zdarzyć przyjaznych wypadków, tym pewniej […] rachować może na obcą pomoc. […] Dwa rodzaje od nas wcale niezależnych wypadków mogą dać znak do wskrzeszenia Polski. Wojna z Moskwą i Świętym Przymierzem oraz rewolucje wewnątrz bądź w Moskwie, bądź w Austrii, Prusach i Niemczech. Na te dwa zwroty kolei europejskich, na ich dalsze lub bliższe podobieństwa, na wszelkie symptomata i szczegółowe wiadomości […] miejmy otwarte oczy.
Źródło: Adam Jerzy Czartoryski na temat możliwości odzyskania przez Polskę niepodległości, [w:] Historia Polski 1795-1914, Warszawa 2007, s. 221.
Powtórzenie
Czartoryscy to magnacki ród książęcy pochodzenia litewskiego, spokrewniony z Piastami i Jagiellonami.
W XVIII wieku jej przedstawiciele przewodzili tzw. „Familii”, będącej obozem politycznym dążącym do reform ustrojowych i gospodarczych w duchu oświeceniowym.
W XIX wieku wokół nich na emigracji powstało w Paryżu ugrupowanie konserwatywne, zwane Hotelem Lambert, prowadzące na dworach europejskich działalność dyplomatyczną na rzecz odrodzenia Polski.
Czartoryscy byli mecenasami sztuki, którzy własne zbiory malarstwa europejskiego prezentowali w narodowym muzeum w Krakowie.
W kolekcji Czartoryskich znajduje się m.in. Dama z łasiczką Leonarda da Vinci.
Słownik pojęć
inaczej: narożnik; pochodząca z języka francuskiego nazwa obiektu zwykle na planie kwadratu lub prostokąta, wyraźnie występującego z bryły budynku, z odrębnym dachem, niekiedy wyższego od korpusu głównego i wówczas będącego wieżą
pochodząca z języka greckiego nazwa muru ogniowego, będącego estetycznym, od czasu renesansu, architektonicznym elementem dekoracyjnym górnej elewacji budynku w postaci ścianki, balustrady lub rzędu sterczyn osłaniających dach
nazwa z języka francuskiego określająca zagajnik w założeniach ogrodowych stylu francuskiego, grupę minimalnie pięciu krzewów lub drzew jednego gatunku, w tym charakterystycznych dla sadu drzew owocowych, zasadzonych w ukośnych rzędach
inaczej: ironia losu; w odniesieniu do zdarzeń łączących w sobie cechy przeciwstawne, skłaniające do śmiechu lub gorzkiej refleksji
wprowadzona w XVII wieku jednolita opłata celna, pobierana w wysokości 3,3% wartości towarów, będących przedmiotem międzynarodowej wymiany handlowej; nabrała charakteru opłaty stałej, znoszącej inne cła; w 1764 roku, zawieszona po interwencji rządu Prus w 1766 roku, ponownie przywrócona w 1775 roku
wybór przez głosowanie na wysokie stanowisko lub urząd, w okresie staropolskim głosowanie dokonane przez szlachtę nad kandydaturą danej osoby na króla niezależnie od sukcesji dynastycznej
inaczej: odwach, pochodząca z języka francuskiego nazwa wartowni, usytuowanej blisko głównej bramy wjazdowej, miejsce składu broni oraz pobytu prywatnych oddziałów wojskowych
zakupiony w 1843 roku przez rodzinę Czartoryskich budynek na Wyspie Świętego Ludwika w Paryżu dla celów mieszkalnych i administracyjnych. Stał się głównym ośrodkiem Wielkiej Emigracji, gdzie okresowo mieszkali Fryderyk Chopin, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki i Juliusz Kossak. Był również siedzibą emigracyjnego obozu politycznego księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, który przyjął od budynku nazwę Hotel Lambert. W okresie swojej świetności hotel był traktowany jako nieoficjalne przedstawicielstwo dyplomatyczne Polski. W czasie powstania styczniowego pełnił funkcję ministerstwa spraw zagranicznych władz powstańczych.
wyrażenie z języka łacińskiego oznaczające sprzeciw, brak pozwolenia, ustrojowa gwarancja jednomyślności, zasada prawna umożliwiająca na skutek protestu jednego posła zerwanie sejmu i uchylenie podjętych uchwał
inaczej: pomarańczarnia; budynek ogrodowy, oszklony, zwłaszcza od strony południowej, parterowy, wolno stojący lub połączony z tarasem, ogrzewany, przeznaczony do hodowli roślin egzotycznych, pełnił też funkcję ogrodu zimowego, był miejscem spotkań towarzyskich i przedstawień teatralnych
nazwa z języka francuskiego określająca przyziemie dekoracji ogrodu francuskiego w postaci płaskiego kobierca kwiatowego o wzorach charakterystycznych dla orientalnych dywanów, wykonanego z trawy, roślin ozdobnych i ziół
przedstawiona carowi Aleksandrowi I podczas pobytu monarchy w Puławach w 1805 roku koncepcja polityczna księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, oparta na założeniu jedności słowiańskiego pochodzenia Polaków i Rosjan. Zakładała odrodzenie państwa polskiego jako jednego z członów federacji narodów słowiańskich pod przewodnictwem Rosji. Silnie akcentowała nieuchronność wojny Rosji i Prus, co miało przynieść wyzwolenie zaboru pruskiego i przyłączenie go do odrodzonej państwowości polskiej. Plan ten car odrzucił jako nierealny i niemożliwy do spełnienia, również w kontekście sojuszu między zaborcami, który Aleksander I potwierdził z królem pruskim Fryderykiem Wilhelmem III.
wywodząca się z języka łacińskiego nazwa zależności politycznej jednego suwerennego państwa od innego silniejszego, występującego w roli ciała osłaniającego, np. w zakresie polityki zagranicznej czy gospodarczej. Protektor dla realizacji zadań kontrolnych nadzoruje instytucje rządowe i administracyjne państwa wasalnego, niezależnie od podpisanej umowy czy innego dokumentu dwustronnego, ustanawiającego zależność
termin z języka łacińskiego określający sądowe zajęcie majątku w celu zapewnienia roszczeń
zewnętrzne i wewnętrzne, ścienne lub sufitowe, elementy dekoracyjne wykonane z gipsu, często odlewane i przytwierdzane do podłoża
toczona na Półwyspie Krymskim w latach 1853‑1856 wojna miedzy Rosją a Turcją i jej sojusznikami: Wielką Brytanią, Francją i Sardynią. Doprowadziła do śmierci 500 tysięcy żołnierzy. W jej wyniku zahamowana została ekspansja rosyjska w kierunku Bałkanów oraz upadek państwa osmańskiego. Stanowiła przejaw pierwszego w XIX wieku konfliktu z zastosowaniem nowych rodzajów broni palnej, artylerii oraz taktyki wojennej.
Bibliografia
Kseniak M., (1998), Rezydencja Czartoryskich w Puławach, Warszawa: Idea Media.
Skowronek J., (1994), Adam Jerzy Czartoryski 1770–1861, Warszawa: Wydawnictwo Wiedza Powszechna
Wojtkowska Z., (2020), Saga rodu Czartoryskich, Warszawa: Iskry.