Ważne rody w historii Polski: Leszczyńscy

Pochodzenie Leszczyńskich

Ród Leszczyńskich wywodził się z wielkopolskiego Leszczna, dzisiaj znanego jako Leszno. Protoplastą rodu stał się Stefan z Karmina, który po osiedleniu się w Leszcznie w 1394 roku przyjął nazwisko Leszczyński. Od tego czasu zwykło się mówić: „Kto rodu Leszczyńskich nie zna, ten Polski nie zna”. W XV wieku znaczenie rodu Leszczyńskich wzrosło. W 1473 roku wnuk Stefana z Karmina, Rafał II Leszczyński (zm. 1501) pośredniczył w rokowaniach między cesarzem niemieckim Fryderykiem III Habsburgiem a królem Polski Kazimierzem IV Jagiellończykiem. W zamian za tę usługę został obdarowany przez cesarza tytułem hrabiego Rzeszy.

R1BV6Nfu1bO0d

Ilustracja przedstawia herb. Na tarczy herbowej w polu złotym znajduje się czarna głowa żubra ze złotym kołem w nozdrzach. Nad tarczą herbową hełm ze złotą koroną. Nad nią znajduje się klejnot przedstawiający profil ukoronowanego złotego lwa z szablą w prawej łapie. Tarczę herbową spowijają wychodzące spod hełmu wyszczerbione liście czarne, podbite złotem. Labry ustawione są symetrycznie po obu stronach tarczy herbowej.

Legendarne pochodzenie rodu

Według tradycji rodowej przodkiem Leszczyńskich miał być rycerz morawski, Łastek z Persztyna, który przybył do Polski w orszaku Dąbrówki, przyszłej żony Mieszka I. Jak podaje herbowa legenda, Łastek podczas polowania ujął żubra lub w innej wersji tura, chwytając go za rogi. Następnie w nozdrza wetknął mu dębowy pierścień, aby łatwiej przyprowadzić go do księcia. Tam przekazał zwierzę innemu rycerzowi, ale ten nie potrafił go utrzymać. Ratując księcia przed stratowaniem przez żubra, Łastek odciął mu głowę. W ten sposób za zasługi w obronie majestatu książęcego legendarny przodek otrzymał herb Wieniawa.

Gałęzie rodowe Leszczyńskich

W XVI wieku Leszczyńscy zaczęli angażować się w ruch reformacyjny. Od 1516 roku przyjmowali w swoich dobrach w Wielkopolsce braci czeskich, którzy z powodu prześladowań uciekali do Polski. Wzrost liczby mieszkańców Leszczna zadecydował o utworzeniu w jego pobliżu miasta. Uzyskało ono prawa miejskie w 1547 roku i zamieniło się w dzisiejsze Leszno, które do końca XVI wieku osiągnęło liczbę 12 tysięcy mieszkańców. Stało się ono centrum wielkopolskiej reformacji, gdy do wspólnoty braci czeskich dołączył w 1548 roku Rafał V Leszczyński (zm. 1592). W 1555 roku w Lesznie powstała ciesząca się znakomitą renomą akademia protestancka, której rektorem był m.in. Jan Amos KomeńskiJan Amos KomeńskiJan Amos Komeński. Osiadłych w Lesznie przedstawicieli rodu nazywano „dynastią literacką”, gdyż byli miłośnikami literatury i sami tworzyli okolicznościowe wiersze oraz dzieła publicystyczne. Wspierali też rozwój wszelkich nauk, np. astronomii i ekonomii. Jako doskonali mówcy należeli do przywódców ruchu egzekucyjnego.

Na przełomie XVI i XVII wieku rodzina Leszczyńskich podzieliła się na dwie gałęzie: starszą, wywodzącą się od gorliwego kalwinisty Andrzeja Leszczyńskiego (zm. 1606) oraz młodszą, której założycielem był jego brat, Wacław Leszczyński (zm. 1628). Z przyczyn koniunkturalnych powrócił on do katolicyzmu. Okres potopu szwedzkiego obnażył kryzys w rodzinie Leszczyńskich. Bogusław Leszczyński (zm. 1659) nie wywiązał się z misji obrony Wielkopolski przed Szwedami, a znaczna protestancka część rodziny opowiedziała się po stronie okupantów, co sprowadziło na nich falę represji. Zdziesiątkowane zostało Leszno. Utraciło ono rangę ważnego ośrodka sukiennictwa. Wierni Janowi II Kazimierzowi pozostali katoliccy członkowie rodu, na czele z arcybiskupem gnieźnieńskim Wacławem (zm. 1666). Również potomkowie Bogusława po 1657 roku przystąpili do frakcji katolickiej, a sojusz z Janem III Sobieskim zapewnił im wiodącą pozycję w Wielkopolsce. Ostatnimi męskimi potomkami rodu byli król Stanisław Leszczyński (zm. 1766) i wojewoda kaliski Stefan Leszczyński (zm. 1722).

RKRem3nibHq4k

Na ilustracji po lewej stronie Andrzej Leszczyński, Prymas Polski w latach 1652 - 1658, po prawej stronie Wacław Leszczyński, Prymas Polski w latach 1658 - 1666. Postacie widać od ramion w górę. Obaj ubrani są w  sutanny zapinane na czerwone, drobne guziki. Spod nich wystaje płócienny kołnierz. Wacław Leszczyński ma na głowie piuskę. Andrzej Leszczyński jest dojrzałym mężczyzną, brunetem z wąsami i habsburską bródką. Wacław Leszczyński ma szpakowate, kręcone włosy, które spływają mu na kark. Nosi zarost w typie hiszpańskim.

Poniżej znajduje się drzewo genealogiczne rodu Leszczyńskich. Najedź kursorem na cyfrę, aby poznać szczegóły informacji.

Siedziby Leszczyńskich

Poniżej znajduje się prezentacja, opisująca rezydencje Leszczyńskich. Przełączaj slajdy za pomocą przycisków zamieszczonych w pasku poniżej ilustracji, aby poznać szczegóły.

Stanisław Leszczyński (1677‑1766)

Stanisław Leszczyński urodził się we Lwowie w 1677 roku. Początkowo kształcił się w domu pod okiem sprowadzonych z zagranicy nauczycieli. Potem uczęszczał do protestanckiego gimnazjum w Lesznie. W latach 1695‑1696 podróżował po Europie, doskonaląc znajomość kilku języków obcych. Po powrocie rozpoczął karierę polityczną, zostając posłem na sejm konwokacyjnysejm konwokacyjnysejm konwokacyjny po śmierci Jana III Sobieskiego. W wieku dwudziestu lat kandydował na marszałka sejmu elekcyjnego. W 1698 roku został podczaszym koronnym, a rok później wojewodą poznańskim. W tym czasie poślubił Katarzynę Opalińską, która urodziła mu dwie córki: Annę i Marię.

R1CvskXofxy5t

Portret przedstawia Stanisława Leszczyńskiego w wieku niemowlęcym siedzącego na aksamitnej poduszce, mającej w każdym rogu jedwabne frędzle. Mały Stanisław ubrany jest w płócienną sukienkę, spod której wystaje koszula z obszernym kołnierzem. Na głowie malec ma wełniany czepek ozdobiony klejnotami i piórami. Na przegubach obu rąk widoczne są bransoletki z amuletami. Chłopczyk ma w prawej dłoni grzechotkę, a w lewej trzyma ptaszka. W tyle za dzieckiem widoczne szklane wazony z kwiatami.

Zgodnie z sugestiami ojca Stanisław Leszczyński popierał rządy wywodzącego się z saskiej dynastii Wettinów Augusta II. Po wkroczeniu wojsk szwedzkich do Polski w 1604 roku przystąpił jednak do konfederacjikonfederacjakonfederacji szlachty, która zdetronizowała króla. Jako jej delegat, spotkał się z królem szwedzkim Karolem XII w Lidzbarku Warmińskim i przyjął propozycję objęcia tronu polskiego w zastępstwie uwięzionego przez Saksończyków Jakuba Sobieskiego. Zwołana przez Szwedów w 1604 roku elekcja, pod ich naciskiem, ale wbrew polskiemu prawu, dokonała wyboru Stanisława Leszczyńskiego na króla. Został on koronowany rok później w warszawskiej katedrze św. Jana Chrzciciela przez arcybiskupa lwowskiego, nie zaś prymasa. Formalnie stał się władcą dopiero w 1706 roku, gdy August II zrzekł się na jego rzecz polskiej korony. Faktycznie był władcą całkowicie zależnym od szwedzkich wojsk okupacyjnych i kiedy Szwedzi doznali klęski w bitwie z Rosją pod Połtawą w 1709 roku, stracił tron oraz musiał opuścić ziemie Rzeczypospolitej. Zdetronizowany monarcha tułał się przez kilka następnych lat. Najpierw osiadł w Stralsundzie na Pomorzu Zachodnim, gdzie sprawował funkcję dowódcy stacjonującej tam armii szwedzkiej. Potem w 1714 roku Karol XII, aby zabezpieczyć egzystencję byłego polskiego monarchy uczynił go księciem z upoważnienia na terenie dziedziczonego przez władców szwedzkich Księstwa Dwóch Mostów w Palatynacie w Rzeszy Niemieckiej na pograniczu z Francją.

RGG4ANgSeMOcq

Na lewo odbitka drzeworytnicza obrazująca elekcję Stanisława Leszczyńskiego. W kole zgromadzona jest szlachta. Na środku przy stole stoi biskup poznański Mikołaj Święcicki, ubrany w strój biskupi, w prawej dłoni trzyma dokument. Wokół szlachty, za okopem stoi wojsko szwedzkie. Na prawo portret króla Stanisława Leszczyńskiego. Na zbroję ma zarzucony płaszcz koronacyjnymi z narodowymi symbolami. Król jest mężczyzną w sile wieku, z wąsem i zakolami łysiny na głowie.

Stanisław Leszczyński wzniósł tam podmiejską rezydencję Tschifflik [czyt.: czyflik] w Zweibrücken [czyt.: cfajbriyken]. Zbudował też nowy klasztor w Gräfinthal [czyt.: grifental], gdzie pochował swoją osiemnastoletnią córkę Annę, która zmarła na zapalenie płuc. Na swoim dworze utrzymywał teatr francuski jako „Teatr Jego Mości Króla Polski”. W 1719 roku, dzięki wsparciu finansowemu Francji, przeniósł się z Palatynatu do Wissembourga [czyt.: wisembur] w Alzacji. Po wyborze swojej młodszej córki Marii na żonę króla Francji Ludwika XV w 1725 roku przeniósł się wraz z żoną Katarzyną i matką Anną do zamku w Chambord [czyt.: szambo] nad Loarą, gdzie rezydował do 1733 roku.

R1BzZkq0Zxcza

Widoczny fragment rezydencji Tschifflik w Zweibrücken w Palatynacie. Kompleks budynków tzw. Bażantarii zbudowanych w stylu mołdawskim. Widać przylegające do budynku głównego skrzydło boczne. Parterowy dom mieszkalny, skierowany na dziedziniec ogrodowy. W oknach widać skrzynki z pnącymi kwiatami i stojące donice z iglakami. Dachy budynków pokryte są ciemną dachówką

R1XjWw5eXbkyH

Widok renesansowego zamku w Chambord o planie nawiązującym do gotyckich zamków obronnych. Zamek jest w kształcie prostokąta, trzykondygnacyjny, otoczony fosą, posiadający na rogach wieże. Cztery wieże fasady zwieńczone są spadzistymi dachami z kampanilami (dzwonnicami). Fosa przed zamkiem ma wybetonowane brzegi. Niebo w tle jest pogodne.

Po śmierci Augusta II, Stanisław Leszczyński udał się w przebraniu kupca do Warszawy. Drogą morską wysłał do Gdańska swojego sobowtóra, gdyż obawiał się interwencji sąsiadów Polski odnośnie swojej kandydatury. W 1732 roku Austria, Prusy i Rosja zawarły tzw. „pakt trzech czarnych orłów”, co do obsady tronu polskiego portugalskim infantem zamiast saskim czy francuskim elektem. Tymczasem szlachta legalnie i przy powszechnej aprobacie w 1733 roku wybrała na króla Polski Stanisława Leszczyńskiego. Doprowadziło to do zbrojnej interwencji Rosji, która wykorzystując swoich stronników spośród litewskich i ruskich magnatów przeforsowała we wsi Kamion na Pradze wybór na króla kolejnego Wettina Fryderyka Augusta II, który przy imię Augusta III. W związku z tym, wybuchła tzw. „wojna o sukcesję polską”. W jej trakcie wyparty z Warszawy Stanisław Leszczyński udał się do Gdańska, gdzie przybył niewielki francuski oddział interwencyjny, aby wspomóc polskich stronników Leszczyńskiego. Po półrocznym oblężeniu przez Sasów i Rosjan Gdańsk poddał się, a Stanisław Leszczyński w przebraniu chłopa uciekł do Królewca w Prusach Książęcych. Jego stronnicy, którzy zawiązali konfederację i zamierzali przez Wielkopolskę uderzyć na Saksonię, walczyli jeszcze w Puszczy Kurpiowskiej i na Podolu, ale rozbici poddali się wojskom rosyjskim w 1736 roku. Na mocy porozumienia między Francją a Austrią Stanisław Leszczyński został zmuszony do abdykacji i powrotu do Francji.

RyxHgI7RUf1HP

Po lewej stronie odbitka drzeworytnicza obrazująca przebieg elekcji w 1733 roku. Na polu elekcyjnym zgromadzona jest szlachta województwami, o czym świadczą chorągwie poszczególnych ziem. W centrum zgromadzenia w kole za okopami siedzą senatorowie. Po prawej stronie portret króla Stanisława Leszczyńskiego w stroju francuskim. Monarcha stoi bokiem do widza w pozie majestatycznej, ubrany w zbroję i płaszcz koronacyjny z wyszytymi na nim znakami narodowymi. W prawej dłoni trzyma regiment oparty o stolik z leżącymi na nim insygniami koronacyjnymi: koroną, berłem i jabłkiem, złożonymi na aksamitnej poduszce. Lewa dłoń monarchy dostawiona jest do boku. Król przepasany jest wstęgą z Orderem Ducha Świętego. Na głowie nosi perukę, a na szyi halsztuk (chustę), która osłania kołnierz koszuli z koronkowymi mankietami.

W 1738 roku otrzymał dożywotnio księstwo Lotaryngii, które po jego śmierci miało przypaść Ludwikowi XV jako posag Marii Leszczyńskiej. W 1738 roku sprzedał swoje dobra w Polsce: Rydzynę i Leszno hrabiemu Aleksandrowi Sułkowskiemu, a sam osiedlił się w Lunéville [czyt.: lunewil]. Dalsze życie poświęcił nauce i filantropii, angażując się m.in. w debaty filozoficzne i polityczne z Monteskiuszem, Wolterem i Rousseau [czy.: ruso]. Jego twórczość pisarska i filozoficzna przyniosła mu miano „mędrca Europy”. Jako żarliwy katolik przetłumaczył z francuskiego wiele dzieł religijnych i w pismach okolicznościowych prowadził polemikę z modnymi wówczas deistamideizmdeistami. Przede wszystkim podejmował jednak w swoich dziełach wątki polityczne. Najbardziej znanym utworem przypisywanym Leszczyńskiemu jest „Głos wolny wolność ubezpieczający”, zredagowany w 1733 roku, a opublikowany w 1743 roku. Był to traktat polityczny na temat konieczności zmian ustrojowych w Rzeczypospolitej. Leszczyński jawił się w nim jako zwolennik monarchii konstytucyjnej. Postulował ograniczenie wolnej elekcji oraz reformy podatkowe i wojskowe. Domagał się zniesienia pańszczyzny, oczynszowania chłopów, reformy ustroju miast królewskich i zaprowadzenia szerszej niż dotychczas wolności handlu.

R118V6kGaEfTp

Na ilustracji karta tytułowa pierwszego wydania dzieła „Głos wolny wolność ubezpieczający” z 1733 roku Na okładce w centrum umieszczony jest orzeł w koronie, który trzyma w szponach szarfę z łacińskim napisem „Elementum meum libertas”, co znaczy „Moim żywiołem jest wolność”. Tytuł dzieła jest powyżej orła, zaś rok wydania w cyfrach rzymskich jako 1733 poniżej orła.

Stanisław Leszczyński, nazywany w Lotaryngii „królem dobrodziejem”, poczynił wiele inwestycji kulturalnych i naukowych. Z jego inicjatywy w Nancy [czyt.: nansi] czołowy architekt XVIII wieku Emmanueal Héré [czyt.: emanuel ere] wzniósł w latach 1737–1741 barokowy kościół Matki Bożej Nieustającej Pomocy (Notre‑Dame de Bon Secours [czyt.: notr dam de bą sekur]), a w latach 1752–1755 wykonał Plac Stanisława, na którym w 1831 stanął pomnik zasłużonego dla Lotaryngii monarchy. Stanisław Leszczyński w 1737 roku założył też Towarzystwo Przyjaciół Nauk i związaną z nim szkołę rycerską, która będzie działać w Lunéville blisko 30 lat. Akademia Leszczyńskiego, inaczej zwana Akademią Stanisława, będzie inspiracją do powołania następnie w Polsce Collegium Nobilium przez Stanisława Konarskiego i Szkoły Rycerskiej przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Szkoła rycerska w Lunéville nie tyle była akademią wojskową, co instytucją wychowawczą. Miała za zadanie kształtować charaktery kadetów w myśl oświeceniowych haseł, praktykować cnoty, prawość i odpowiedzialność.

Kuchnia Stanisława Leszczyńskiego

Stanisław Leszczyński był znanym smakoszem. Jego kuchnia obfitowała w potrawy polskie, francuskie i niemieckie. W Lotaryngii docenił zalety lokalnych wytworów, głównie konfitury z mirabelek i cukierków z bergamotki. Sam wprowadził do miejscowego menu wiele polskich potraw. Najbardziej znane z nich to barszcz na ozorkach i baba rumowa. W Lunéville do dziś wypieka się w każdy czwartek „chleb Stanisława” zgodnie z recepturą z XVIII wieku.

R193J4DfSod4n

Na lewo portret Stanisława Leszczyńskiego z lat trzydziestych XVIII wieku. Król jest ubrany w zbroję przepasaną jedwabną szarfą, z narzuconym na lewe ramię gronostajowym płaszczem koronacyjnym. Król ma na głowie francuską perukę. Twarz jest okrągła z lekkim uśmiechem. Na prawo portret Stanisława Leszczyńskiego w stroju francuskim. Król ma perukę ułożoną w długie loki opadające na plecy. Pod szyją ma halsztuk (chustę), który zakrywa kołnierz koszuli z mankietami z koronki. Na kaftan nałożoną ma zbroję przepasaną szarfą. Płaszcz gronostajowy zdobi Order Ducha Świętego. W prawej dłoni Leszczyński trzyma laskę, która opiera się o stolik z leżącym na nim hełmem.

Stanisław Leszczyński żył ponad 88 lat, czyli najdłużej spośród wszystkich naszych władców. Zmarł w 1766 roku w wyniku rozległych poparzeń, jakim uległ, gdy jego jedwabny szlafrok zapalił się od iskry z kominka lub jak chcą inni od fajki, z którą się nigdy nie rozstawał. Został pochowany w kościele, który sam ufundował w Nancy. Świątynia Notre‑Dame de Bon Secours została zdewastowana w czasie rewolucji francuskiej. Zwłoki króla wyciągnięto z grobu i sprofanowano. W 1814 roku napoleoński generał Michał Sokolnicki przywiózł szczątki Leszczyńskiego z Francji do Poznania . W 1828 roku zwłoki trafiły do warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, skąd po powstaniu listopadowym żołnierze carscy zabrali je do Rosji z bogatymi zbiorami Towarzystwa. Po przypadkowym odkryciu w 1857 roku trumna trafiła do rzymskokatolickiego kościoła św. Katarzyny w Petersburgu i została złożona obok trumny ze szczątkami króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Szczątki Stanisława Leszczyńskiego zostały w 1924 roku potajemnie przewiezione do Polski. Tymczasowo zdeponowano je w szafie Zamku Królewskiego w Warszawie. W 1926 roku po ujawnieniu tego faktu przez dziennikarza Stanisława Wasylewskiego przeniesiono je do jednej z sal zamku królewskiego na Wawelu, skąd trafiły w roku 1938 do katedry wawelskiej, początkowo do krypty Batorego, później w 1973 roku do krypty Zygmuntowskiej.

R1ATZZO4GJ6Sd

Fotografia przedstawia mauzoleum króla Stanisława Leszczyńskiego. Przedstawia w półokrągłej niszy grób króla w kształcie czarnej, granitowej piramidy, na której szczycie znajduje się urna. Piramida ozdobiona jest herbem monarchy. Rzeźba ukazująca króla w stroju polskim, leżącego na poduszkach i wspartego na regimencie, znajduje się na cokole grobu. Obok władcy leży rzeźbiona poduszka z jego koroną królewską. Poniżej cokołu nagrobnego znajduje się wyrzeźbiona kula ziemska do połowy spowita żałobnym całunem. Pod nią jest tablica z napisem w języku łacińskim: Pamięć o nim nie przeminie, a jego imię będzie przekazywane z pokolenia na pokolenie. Po prawej stronie kuli ziemskiej jest przedstawione Miłosierdzie, ma postać kobiety, która omdlewa z powodu zmęczenia ciągłym karmieniem swoich dzieci. Po lewej stronie klęczy Lotaryngia (postać kobieca), która zwraca wzrok ku władcy, pokazując mu tablice jego chwalebnych czynów za życia. Obok znajdują się złamane symbole oręża: hełm i miecz. Postaci kobiece, rzeźba króla , kula ziemska wykonane są z białego marmuru. Z prawej i lewej strony grobowca wyobrażenia naczyń z wonnym kadzidłem jako symbolem wieczności. Pod grobowcem inskrypcja w języku łacińskim.

Stanisław Leszczyński był wybitnym i wpływowym wielkopolskim magnatem. Nie posiadał jednak ani talentów wojskowych, ani politycznych, aby sprawować władzę królewską. Jego dwukrotne panowanie było ciągłą wojną dynastyczną w myśl powiedzenia: „od Sasa do Lasa”. W Europie odniósł sukces nie jako monarcha, ale wybitny humanista oraz mecenas kultury i sztuki.

Maria Leszczyńska

Maria Leszczyńska urodziła się w Trzebnicy w 1703 roku. Jej ojcem chrzestnym był Aleksander Benedykt Sobieski, syn króla Jana III Sobieskiego, nominowany przez Szwedów do korony polskiej zamiast Augusta II. Wczesne dzieciństwo upłynęło jej na ustawicznych podróżach związanych z pełnieniem przez jej ojca Stanisława Leszczyńskiego funkcji króla Polski w trakcie toczącej się wojny między Szwecją a Saksonią. W tym czasie pozostawała bardzo często poza rodziną: opuszczona i samotna była zdana na pomoc guwernantek lub przygodnych osób, którym zwykle się gubiła. Wynikła stąd trauma bycia zbędną i niekochaną będzie jej towarzyszyć aż do śmierci. Gdy jej ojciec utracił polski tron w 1709 roku, musiała udać się na wygnanie do Szwecji na dwór swej chrzestnej matki księżnej Jadwigi Zofii Wittelsbach. Tam dopiero uzyskała stosowne wykształcenie. Od 1714 roku dzieliła los rodziny, która najpierw zamieszkała w w Zweibrücken, a potem w Wissembourgu. Wszędzie warunki były daleko poniżej poziomu królewskiego: w ciasnocie niewielu pomieszczeń, przy małej liczbie mebli i sprzętów domowych, ze służbą, która nie była opłacana od miesięcy.

Z uwagi na zajęcie dóbr rodowych w Wielkopolsce przez króla Augusta II i utraty tym samym stałych dochodów, rodzina Leszczyńskich utrzymywała się z wyprzedaży majątku ruchomego. W zastawie u lichwiarzy pozostawały klejnoty należące do matki i babci Marii Leszczyńskiej, co wpływało na atmosferę pożycia rodzinnego. Ogromu cierpień z tego powodu dopełniała żałoba po zmarłej w 1717 roku starszej siostrze, Annie Leszczyńskiej. Maria w tym czasie dojrzewała, a posiadając racjonalną naturę nie ujawniała swoich problemów na zewnątrz. Wolała oddać się konwersacjom religijnym i filozoficznym z ojcem, aby w ten sposób przepracować doświadczenia, które ją spotykały. Wyzbyła się irracjonalnych oczekiwań i przekonania o konieczności osiągnięcia w życiu szczęścia. Rozwinęła głęboką i intensywną pobożność, która będzie jej towarzyszyć do końca życia.

W otoczeniu uchodziła za osobę dobrze wykształconą, władającą kilkoma językami, pełną wdzięku, choć pospolicie piękną. Na rynku matrymonialnym nie mogła liczyć na wysoką pozycję z powodu braku posagu. Spełzły na niczym zabiegi jej ojca, aby wydać ją za francuskich arystokratów. Zmiana pozycji społecznej przyszła dość nieoczekiwanie. W 1723 roku regentem Francji za małoletniości Ludwika XV został książę de Condé [czyt.: du kunde], Ludwik de Bourbon [czyt.: du burbą], który owdowiał i poszukiwał drugiej żony. Jego metresametresametresa, Markiza de Prie [czyt.: du pri] sugerowała mu małżeństwo z Marią Leszczyńską, gdyż nie zagrażało to jej pozycji. Jednak w tym czasie poważnie zachorował Ludwik XV i zachodziła obawa, że umrze zanim zdąży mieć następcę tronu. Wobec małoletniości zaręczonej z nim infantki hiszpańskiej nie wchodziło w grę małżeństwo z nią, dlatego zaczęto szukać królowi nowej żony. Pozostająca w orbicie zainteresowań księcia de Condé Maria Leszczyńska została umieszczona na liście 99. księżniczek kwalifikujących się do poślubienia młodego króla. Jej atutem było katolickie wyznanie, a wadą brak posagu. Kiedy jednak cztery najlepsze kandydatury ze względów politycznych i sporu między stronnictwem księcia Bourbonów a kardynałem Fleury [czyt.: flori], pierwszym ministrem Francji upadły, powrócono do osoby Marii Leszczyńskiej jako niekontrowersyjnej. Zaręczyny ogłoszono w atmosferze skandalu. Na dworze w Wersalu krążyła bowiem plotka, że narzeczona króla jest brzydka, epileptyczna i bezpłodna. Maria Leszczyńska musiała się poddać badaniom lekarskim, które jednoznacznie określiły jej zdolność do bycia żoną króla. Ten zaś zaakceptował jej wygląd i uznał za piękną, gdyż była podobna do jego matki. Małżeństwo zawarto w 1725 roku.

R1a2rPuHYmIvz

Na lewo jest widoczna sylwetka Marii Leszczyńskiej jako dziewczynki. Posiada aksamitną suknię z głębokim dekoltem, z rozcięciami na ramionach i koronkowymi mankietami. Na nią zarzucony jest płaszcz podbity futrem. Na głowie utrefione włosy zaczesane do tyłu z lokami spływającymi na czoło. Na prawo jest widoczna siedząca na krześle w stylu rokokowym królowa Maria Leszczyńska w stroju reprezentacyjnym ozdobionym klejnotami. Na ramiona ma narzucony gronostajowy płaszcz koronacyjny. Jej lewa dłoń spoczywa na koronie, która leży na aksamitnej poduszce z frędzlami w rogach. Królowa ma wysoko spięte włosy ozdobione kwiatami i klejnotami.

Przez osiem lat był to związek szczęśliwy i doczekał się dziesięciorga dzieci, z których siedmioro dożyło pełnoletniości. Maria Leszczyńska mogła pokazać się publicznie dopiero po urodzeniu w 1729 roku następcy tronu, czyli delfina Ludwika. Jej życie koncentrowało się wokół dzieci, którym jednak nie potrafiła okazać zbytniego uczucia. Niemniej wychowała je na wzór cnót, zwłaszcza córki.

Maria Leszczyńska nigdy nie wyzbyła się nieśmiałości wobec męża. Nie potrafiła z nim flirtować ani swobodnie rozmawiać. Ludwik XV był natomiast kobieciarzem i cierpiał na ustawiczny rozstrój nerwowy. Potrzebował rozrywek i aplauzu pochlebców. Nudził się w samotności, a ponieważ w odróżnieniu od Marii nie posiadał zainteresowań, łaknął kontaktu z innymi. W 1733 roku wziął pierwszą kochankę przy cichym przyzwoleniu kardynała Fleury, który uważał, że może w ten sposób kontrolować króla. Stosunki Ludwika XV z Marią Leszczyńską uległy rozluźnieniu i ostatecznie ustały w 1738 roku, kiedy królowa dowiedziała się, że kolejna ciąża może zakończyć jej życie. To całkowicie odcięło ich od siebie: spotykali się jedynie podczas pełnienia funkcji oficjalnych i przyjmowania zagranicznych delegacji, gdzie Maria Leszczyńska jako znająca języki obce pełniła funkcję tłumacza. Nawet podczas poważnej, zagrażającej życiu Ludwika XV choroby w 1644 roku, król nie życzył sobie jej widzieć. Ferment powstały z tego powodu i konieczność publicznego przeproszenia królowej za cudzołóstwa, nie poprawił ich małżeństwa.

Maria Leszczyńska pozostawała w trudnej sytuacji: jej dwór zależał od uposażenia królewskiego, a jej pozycja pozostawała w cieniu wobec królewskich kochanek. Po 1738 roku nie remontowano jej pokoi. Zmuszano do tego, aby metresy Ludwika XV uznawała za damy dworu i honorowała ich służbę. Jednak nie można było jej ośmieszać jako żony króla i matki delfina, o czym przekonał się wygnany z dworu wersalskiego w 1747 roku Wolter. Spośród kochanek króla jedynie Madame de Pompadour [czyt.: madam du pompadur] okazywała jej szacunek, zdając sobie sprawę, że królowa nie zasłużyła na cierpienia, jakie ją spotykają. Z królem Maria Leszczyńska porozumiewała się jedynie przez pośrednictwo kardynała Fleury, który cenił jej lojalność. Poparł kandydaturę Stanisława Leszczyńskiego do tronu polskiego w 1733 roku i zrobił wszystko, aby został on księciem Lotaryngii, ponieważ był teściem króla Francji i dziadkiem dla delfina. Z punktu widzenia Francji najważniejszym sukcesem wojny o sukcesję polską było postanowienie, że Lotaryngia po śmierci Leszczyńskiego miała zostać przyłączona do Francji. Kardynał Fleury zdawał sobie przy tym sprawę, że królowa jest bardzo popularna w społeczeństwie i pełni swój urząd z godnością. Wobec niestabilnej osobowości Ludwika XV Maria Leszczyńska była filarem monarchii.

Działalność filantropijna Marii Leszczyńskiej

Maria Leszczyńska zdobyła serca Francuzów niezwykłą skromnością. Nazywano ją „Naszą Dobrą Królową”. Na tle dworu wersalskiego uchodziła za świętą. Odznaczała się wrażliwością nie spotykaną w jej sferze. Uważała, że obowiązkiem królowej jest „sprawować miłosierdzie”. W innym wypadku bowiem gniew ludu zmiecie dwór królewski. Była prekursorką second handu [czyt.: seken hendu]: zgodnie ze swoją dewizą - „Nie potrzebuję sukienek, kiedy biedni nie mają koszul”- gromadziła suknie dworskie, które zwykle ubierano tylko raz, i przekazywała je do szkół dla dziewcząt. Z jej bielizny szyto też koszulki dla podrzutków i chorych. Pomimo bardzo ograniczonych środków na filantropię, królowa zdołała zorganizować sieć wsparcia dla potrzebujących. Gdy trzeba było zdobyć środki dla pogorzelców, wysyłała służbę nawet na dwór kochanek króla. Gdy zarzucano jej, iż nie tworzy dworu z protegowanych mówiła: „Lepiej słuchać tych, którzy wołają do nas z daleka: umniejsz nam nędzy, niż tych, którzy szepczą nam: pomnóż nasz majątek”.

RrG2BahEmixhM

Widoczna scena portretowa królowej Marii Leszczyńskiej siedzącej z rocznym synem Ludwikiem Ferdynandem na otomanie w stylu rokokowym ozdobionej herbem Bourbonów. Królowa ubrana jest w aksamitną suknię z koronkowymi rękawami ozdobioną klejnotami. Ramiona okrywa gronostajowy płaszcz. Utrefione włosy ozdobione są klejnotami i perłami. Na prawym kolanie królowej siedzi Ludwik ubrany w suknię przepasaną przez prawe ramię szarfą. Na głowie dziecka jest czepeczek ozdobiony koronką.

R1V1aM47VxH0S

Portret królowej Marii Leszczyńskiej we wnętrzach pałacu wersalskiego. Królowa stoi przed popiersiem Ludwika XV, który stoi na rokokowym stoliku. Znajduje się też tam aksamitna poduszka z jedwabnymi frędzlami po bokach, na której spoczywa korona królewska. Przed poduszką jest szklany wazon z kwiatami. Na podłodze przy stoliku przed królową siedzi piesek rasy Kings Charles. Królowa ubrana jest w typową dla rokoka suknię w kształcie odwróconego kieliszka. Ma ona plisowane plecy i ramiona, z fałdami rozchodzącymi się od linii ramion w dół na stelaż z fiszbinu, zwany panier, a następnie opadającymi na ziemię trenem. Z przodu, dopasowany stanik, schodząc klinem poniżej pasa, łączy się z obszernymi spódnicami wspartymi na stelażu: wierzchnią rozchylającą się na dwie poły i wyłaniającą się spod niej drugą, bogato zdobioną. Całość ubioru dopełnia gronostajowy płaszcz ozdobiony liliami Bourbonów, kolia na szyi oraz utrefione i ozdobione klejnotami włosy.

Religijność Marii Leszczyńskiej

Maria Leszczyńska odznaczała się ogromną pobożnością, którą wyniosła z domu rodzinnego. W odróżnieniu od religijności męża nie była osobą zakłamaną. Łączyła wiarę z postawą moralną. Na tle epoki były to zachowania niezrozumiałe, a na zdemoralizowanym dworze w Wersalu uchodziły za dziwadło. Nie brano na poważnie jej przepowiedni o rewolucji, która niechybnie nadciągnie po jej śmierci. Wyszydzano odprawianą przez nią pokutę za króla i Francję. Śmiano się z modlitw za jej dzieci, aby umarły przed czasem apokalipsy, jaki zgotuje monarchii lud. Nawet własny ojciec Stanisław Leszczyński uważał ją za nudną w jej zachowaniu i zalecał większą uległość wobec zwyczajów epoki. Maria Leszczyńska nie potrafiła nawet przewodzić koterii „dewotów” na swoim dworze. Jej praktyki religijne były bowiem jak na Francję zupełnie nowoczesne. Królowa propagowała bowiem kult Serca Jezusowego i nakazała zbudować ołtarz Najświętszego Serca Jezusowego w kaplicy w Wersalu, aby odprawiać przed nim nabożeństwa, jakie zainicjowały wizyty w Warszawie. Kiedy papież Klemens XIII w 1765 roku ustanowił dla Polski uroczystość Serca Jezusowego w pierwszy piątek po oktawie Bożego Ciała, królowa zabiegała u biskupów francuskich, aby wprowadzili nad Loarą podobne święto. Pomimo, iż objawienia Serca Jezusowego dokonały się we Francji w XVII wieku m.in. za pośrednictwem zakonnicy Małgorzaty Marii Alacoque [czyt.: alakok], idea miłości Boga do ludzi nie była tam popularna aż do XIX wieku. Podobnie było z propagowanym przez Marię Leszczyńską ruchem pielgrzymkowym. Królowa zwykła udawać się do sanktuariów, głównie maryjnych, dla rekolekcji i odprawienia pokuty, a takie wizyty w ówczesnym czasie były we Francji ewenementem.

Maria Leszczyńska bardzo ceniła prywatność. Spotykała się z bardzo wąskim kręgiem osób na osobistych rozmowach. Nie uczestniczyła w życiu dworskim ani w typowych dla Wersalu zabawach. Jedyny wyjątek robiła dla ruletki, od której była uzależniona. Jej hazardowe długi pokrywał ojciec lub król, który czynił to niechętnie, choć Madame de Pompadour kpiła z nich. „Wstydliwe sumy” były bowiem śmiesznie niskie wobec przepuszczanych w Wersalu fortun.

Maria Leszczyńska miała szerokie artystyczne zainteresowania. Ceniła malarstwo i sztukę użytkową. Sama wykonywała akwarele w pałacowych ogrodach. Wspierała artystów m.in. malarza Jeana Marca Nattiera [czyt.: żą mar natie], który wykonał w 1748 roku ostatni portret królowej. Nie miał on charakteru urzędowego i był powielany dla celów dobroczynnych. Maria Leszczyńska była również miłośniczką muzyki. Urządzała w Wersalu cotygodniowe polskie koncerty chóralne. Przyjmowała i promowała we Francji artystów, głównie śpiewaków. Sprowadziła m.in. na dwór kastrata Farinelliego w 1737 roku. Szerokim echem w Europie odbił się koncert w Wersalu w 1764 roku młodego Wolfganga Amadeusza Mozarta [czyt.: mocarta]. Podczas tej wizyty królowa pełniła funkcję tłumacza dla małżonka i rodziny, którzy nie znali języka niemieckiego. Jej konwersacja przeszła do historii również z tego powodu, że Maria Leszczyńska wykazała się dość dobrą znajomością muzycznego rzemiosła. W tym aspekcie mogła jedynie konkurować ze swoją synową Marią Józefą Wettyn, żoną delfina Francji i uznaną klawesynistką. Początkowo stosunki między paniami były napięte z uwagi na fakt, iż Maria Józefa była córką Augusta III. Był on rywalem ojca Marii o koronę polską. Z czasem okazało się, że Maria Józefa podziwia byłego króla Stanisława Leszczyńskiego i jest skłonna nadawać imię Stanisław swoim dzieciom. Poza tym obie kobiety wyznawały te same wartości moralne i sprzeciwiały się atmosferze dworu w Wersalu. Maria Leszczyńska zmarła sześć lat przed swoim mężem w 1768 roku w wieku 65 lat. Została pochowana w bazylice Saint‑Denis [czyt.: san denis] pod Paryżem. Jej serce spoczęło obok rodziców w kościele Notre‑Dame de Bon Secours w Nancy. Opłakiwały ją jedynie dzieci i wnuki. Król tymczasem postarał się o nową metresę - Madame du Barry [czyt.: madam du bari].

Kuchnia Marii Leszczyńskiej

Maria Leszczyńska miała ogromny wpływ na kulturę kulinarną Francji. W odróżnieniu od stołu Madame de Pompadour, który był wykwintny i nieosiągalny dla przeciętnego Francuza, królowa jadała skromnie. Wprowadziła do diety popularne w Polsce buraki, które uchodziły na dworze w Wersalu za pospolite i niegodne stołu królewskiego. Podobnie było z drobiem: zamiast gęsi wolała jeść kurczaki. Za dobre dla służby uważano jej ukochane babeczki rumowe, których przepis przywiózł z Mołdawii kucharz jej ojca Nicolas Stohrer [czyt.: nikolas store] i które do dziś są wypiekane w najstarszej w Paryżu cukierni. Królowa była zwolenniczką ciemnego pieczywa, co uznawano w Wersalu za fanaberię i zbytnie bratanie się z ludem. Maria Leszczyńska pragnęła, aby choć trochę wykwintności spłynęło z dworu ku nizin społecznych, dlatego propagowała wypiek kopert z ciasta francuskiego z nadzieniem z jabłek. Takie szarlotki można było nabyć w każdej francuskiej piekarni za cenę chleba. Do nich odnosi się zapisane przez Jana Jakuba Rousseau [czyt.: ruso] w „Wyznaniach” zdanie Marii Leszczyńskiej, że jeśli chłopi nie mają chleba, niech jedzą ciastka. Powiedzenie to zwykło przypisywać się Marii Antoninie, żonie wnuka królowej Ludwika XVI i świadczyć o jej ignorancji wobec zjawiska głodu we Francji, tymczasem powstało w czasach, gdy ceny chleba były najniższe w dziejach państwa nad Loarą i poddani nie buntowali się przeciwko władcy.

R1OBwooM6tECp

Po lewej stronie portret królowej Marii Leszczyńskiej w stroju miejskim. Siedząca w fotelu Maria Leszczyńska jest ubrana w czerwoną sukienkę haftowaną gronostajem i ozdobioną koronkowymi mankietami. Królowa nosi białą koronkową czapkę podtrzymywaną przez czarną koronkową mantylę. Elegancję podkreśla biżuteria: kolczyki oraz naszyjnik z kamieni szlachetnych. Maria Leszczyńska lewą rękę trzyma opartą o rozłożoną książkę leżącą na stoliku. Po prawej stronie ustawiona bokiem sylwetka królowej Marii Leszczyńskiej w sukni spacerowej z licznymi zakładkami, marszczeniami i koronkami. Królowa jest siwa i zakrywa włosy czarną koronkową mantylą, którą lekko zawiązała pod szyją. W prawej dłoni trzyma wachlarz.

Powtórzenie

Słownik pojęć

Bibliografia

Cieślak E., (1994), Stanisław Leszczyński, Wrocław: Ossolineum.

Levron J., (2007), Maria Leszczyńska, Warszawa: Świat Książki.

Kuras K., (2018), Dwór królowej Marii Leszczyńskiej. Ludzie, pieniądze i wpływy, Kraków: Historia Iagellonica.