Ważne rody w historii Polski: Sobiescy

Rezydencje Jana Sobieskiego

W 1629 roku na zamku w Olesku urodził się Jan Sobieski, późniejszy król Polski. Według tradycji w chwili jego narodzin nad Oleskiem szalała burza, a czambuły tatarskie podchodziły pod mury zamku. Położona na północny‑zachód od Lwowa nad Liberią, dopływem Styru, warownia była jednak budowlą solidną, niełatwą do zdobycia. Postawił ją na przełomie XVI i XVII wieku Stanisław Żółkiewski na wzgórzu górującym nad okolicą, wśród mokradeł i bagien. Zwarty, częściowo dwupiętrowy gmach był założony na planie owalu. Miał w jednym z narożników basztę. Druga, przybramna baszta prowadziła na dziedziniec zamkowy.

Dzieje zamku łączą historię trzech rodów: Żółkiewskich, Daniłowiczów i Sobieskich. O sile tej więzi świadczy wspólna obrona Oleska przed napadem tatarskim w 1623 roku Reginy, wdowy po Stanisławie Żółkiewskim, jej córki Zofii Daniłowiczowej i wnuczki Teofili, późniejszej matki Jana Sobieskiego. W 1637 roku stała się ona właścicielką zamku. Przeprowadziła pierwszy remont wnętrz pałacowych, głównie kaplicy św. Anny i wielkiej sali stołowej. W niej urządziła galerię portretów.

Następna przebudowa miała miejsce w latach osiemdziesiątych XVII wieku. W 1682 roku do zamku przybył jako spadkobierca dóbr po matce Jan III Sobieski, aby zobaczyć miejsce swojego urodzenia. Znaczna dewastacja wnętrz pałacowych skłoniły królową Marię Kazimierę do podjęcia trudu odrestaurowania i upiększenia zamku. Prace zakończono przed następnym przyjazdem króla i królowej w 1687 roku. Po śmierci Jana III Sobieskiego zamek przejął Jakub Sobieski, który sprzedał Rzewuskim dobra oleskie w 1719 roku. Kolejni właściciele doprowadzili warownię prawie do ruiny. Po I rozbiorze Polski Austriacy zamienili ją na koszary.

Po śmierci ojca w 1646 roku Jan Sobieski stał się właścicielem znajdujących się na Lubelszczyźnie dóbr pilaszkowickich, które stanowiły część rodowej domeny po Marku Sobieskim. Otrzymał on Pilaszkowice w 1581 roku od króla Stefana Batorego i rozpoczął budowę rozległego dworu ze spichlerzem i gorzelnią, położonych na wyniosłym płaskowyżu na zachodniej krawędzi rzeki Giełczwi.

Jan Sobieski, który mieszkał w Pilaszkowicach nieprzerwanie do 1658 roku, najpierw wokół dworu założył park z alejami lipowymi. Gdy rozpoczął romans z Marysieńką, nakazał sadzić drzewa w kształcie litery „M”. Z Pilaszkowic pisał też do ukochanej listy. Następnie już po ślubie z Marią Kazimierą nakazał przebudowę dworu według projektu Tylmana z Gameren. Wtedy też powstała przy pałacu kaplica. Niestety Marysieńka narzekała na ciasnotę barokowych wnętrz, dlatego małżonkowie Sobiescy rzadko razem pojawiali się w Pilaszkowicach.

Po śmierci Jana III Sobieskiego w 1696 roku dobra pilaszkowickie przypadły w udziale Jakubowi Sobieskiemu, który je sprzedał. Majątek podupadł, a pałac uległ zniszczeniu w czasie insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku. Uratowano jedynie obraz Matki Boskiej Zwycięskiej z kaplicy pałacowej, który według tradycji był zabierany na wyprawy wojenne przeciw Turkom w 1673 roku i w 1684 roku. Znajduje się on obecnie w pobliskim kościele parafialnym.

Ulubioną rezydencją Jana III Sobieskiego była położona na zachód od Lwowa nad Świną Żółkiew. Miasto założył w 1597 roku Stanisław Żółkiewski. Miało przypominać renesansowy Zamość, dlatego projektował go specjalizujący się w manierystycznych układach urbanistycznych włoski architekt Paweł Szczęśliwy. Otrzymało prawa miejskie w 1603 roku od króla Zygmunta III Wazy. Przybrało postać nieregularnego pięcioboku z zamkiem oraz rynkiem i przylegającą do niego kolegiatą św. Wawrzyńca. Żółkiew miała mury obronne z czterema basztami, z których tylko jedna dochowała się do naszych czasów.

Budowę miasta przerwała śmierć fundatora w bitwie pod Cecorą w 1620 roku. Prace kontynuowała najpierw wdowa Regina z synem Janem, potem córka Zofia Daniłowiczowa, a po niej wnuczka Teofila, matka późniejszego króla Jana III Sobieskiego. Władca ten wyłożył znaczne fundusze na miejskie inwestycje: nowoczesne obwarowania, manufakturę fajansu, szkołę pisania ikon przy założonym klasztorze bazylianów, żydowską drukarnię obok zbudowanej nowej synagogi. Żółkiew stała się miastem reprezentacyjnym, które organizowało okolicznościowe uroczystości, np. nadania królowi Sobieskiemu przez króla Francji Ludwika XIV w 1676 roku Orderu Ducha Świętego czy wręczenia papieskich wyróżnień w 1684 roku za odsiecz wiedeńską – poświęconego przez Innocentego XI miecza i kapelusza dla króla Jana III Sobieskiego oraz Złotej Róży dla królowej Marii Kazimiery.

Jan III Sobieski ponadto przebudował żółkiewski zamek w królewską rezydencję. Warownia powstała w latach 1594‑1610 w stylu weneckiego manieryzmu. Zamek założono na planie kwadratu z czterema czterobocznymi wieżami na narożach, z których zachowały się jedynie trzy. Od strony miasta do zamku wchodziło się przez umieszczoną symetrycznie czteropiętrową wieżę z bramą ozdobioną herbem Żółkiewskich i tablicą fundacyjną. Wewnątrz murów znajdowały się cztery dwutraktowe budynki połączone gankami bojowymi z wieżami. Jan III Sobieski nakazał zmienić je na kolumnowe galerie. Głównym pałacem był budynek znajdujący się na wprost bramy. Wchodziło się do niego po dwubiegowych schodach umieszczonych wewnątrz wysuniętego z fasady budowli ganku. Wnętrza w barokowym stylu przebudował Jan III Sobieski, dodając do ciągu pomieszczeń w prawym skrzydle kaplicę. Pod zamkiem mieściły się dwukondygnacyjne sklepione piwnice. Za zamkiem w 1606 roku umieszczono zwierzyniec, który Jan III Sobieski rozbudował w barokowy ogród.

Istotne znaczenie dla Jana III Sobieskiego było uposażenie kolegiaty św. Wawrzyńca, która była mauzoleum rodziny Żółkiewskich, Daniłowiczów i Sobieskich oraz panteonem sławy rycerskiej poprzez głoszoną tu ideę dziękczynnego wotum za zwycięstwa odniesione przez wojska polskie. W myśl tych założeń konsekrowana w 1623 roku świątynia ozdobiona była na zewnątrz rzeźbionym fryzem przedstawiającym rycerskie bitwy, a w prezbiterium znajdował się dużych rozmiarów obraz Szymona Boguszowicza przedstawiający bitwę z wojskami moskiewskimi pod Kłuszynem w 1610 roku. Ogromną rolę w ciągłości rodowej ideologii miał umieszczony w prezbiterium świątyni nagrobek z całopostaciowymi figurami Stanisława Żółkiewskiego i jego syna Jana, który wykonano po ich pogrzebie jako uczestników przegranej bitwy z Turkami pod Cecorą w 1620 r. Wspierały te działania „ku pamięci potomnych” fundacje króla Jana III Sobieskiego, z których pochodziły nagrobki Jakuba Sobieskiego, ojca monarchy oraz Stanisława Daniłowicza, jego wuja ściętego przez Tatarów. Wykonał je w Warszawie w latach 1692‑1693 dla kościoła w Żółkwi gdański rzeźbiarz Andreas Schlüter [czyt.: szlyte]. Na ścianach świątyni król umieścił ponadto ogromnych rozmiarów płótna przedstawiające największe odniesione przez siebie zwycięstwa: pod Chocimiem w 1673 roku, namalowane przez gdańskiego artystę Andrzeja Stecha, oraz pod Wiedniem i pod Parkanami w 1683 roku autorstwa Włocha z pochodzenia Marcina Altomonte.

Działania Jana III Sobieskiego na rzecz żółkiewskiej fary odpowiadały pielęgnowanemu w jego domu rodzinnym kultowi rycerskiemu i przekazywanym przez matkę wzorom męstwa i patriotyzmu. Sam król o tym wychowaniu poprzez nawiedzanie grobu Stanisława Żółkiewskiego pisał tak: „Wprawiali nas z młodu, abyśmy nie byli wyrodkami od przodków swoich, wystawiając nam i na oczy, jeszcze w dziecinnym będąc wieku, wielką sławę ich, odwagę i ochotę na zaszczyt kościoła bożego i ojczyzny, kazawszy nas zaraz z abecadłem tego wiersza uczyć z nagrobka naszego pradziada: O quam dulce et decorum est pro patria mori [czyt.: o kwam dulce et dekorum est pro patria mori], czyli O, jak słodko i chlubnie umierać za ojczyznę”.

Po śmierci Jana III Sobieskiego następuje stopniowy regres w dziejach Żółkwi. Wnuczka króla Maria Karolina de Bouillon [czyt.: de bują] przekazała w spadku miasto wraz z zamkiem ukochanemu z lat młodości wojewodzie wileńskiemu Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi „Rybeńce”. Ten poczynił stosowne przebudowy zwłaszcza na zamku, ale jego następcy doprowadzili Żółkiew do upadku. Po I rozbiorze miasto zajęli Austriacy, a majątek po Sobieskich zlicytowano i rozprzedano.

Ukochaną „forteczką” Jana III Sobieskiego był położony na wschód do Lwowa Złoczów. Miasto nabył wraz z drewnianym zamkiem Marek Sobieski w 1592 roku. Wobec gróźb najazdów tatarskich jego syn Jakub podjął decyzję o wybudowaniu nowych fortyfikacji. W latach 1634‑1636 powstały wysokie wały zamykające kwadrat z czterema pięciokątnymi bastionami na rogach. W narożnikach bastionów znalazły się sześcioboczne, kamienne wieżyczki strażnicze ozdobione tarczami herbowymi właścicieli miasta.

W obrębie wewnętrznego dziedzińca zamku po stronie zachodniej zlokalizowany został jednopiętrowy, barokowy gmach zbudowany na planie prostokąta. Przeszedł on przebudowę za czasów Jana III Sobieskiego. Na parterze znajdowało się piętnaście pomieszczeń, w tym kaplica, zakrystia i skarbiec. Na piętrze była sala reprezentacyjna, do której prowadziła wielka sień. Poza tym było dziesięć pokoi połączonych ze sobą przez małą sień.

Na północ od pałacu Jan III Sobieski nakazał zbudować dla żony Marysieńki ozdobioną tarczami herbowymi rotundę z okrągłą salą nakrytą kopułą z galerią. W XVIII wieku dobudowano do niej dwa symetryczne parterowe pawilony dla biblioteki i zbiorów chińskiej porcelany. Przy bramie wejściowej znajdowała się prochownia i arsenał. Jan III Sobieski bardzo dbał o zamek jako placówkę, do której ściągał wojska i skąd wyruszał na wyprawy wojenne. Dlatego utrzymywał w fortyfikacjach złoczowskich minimum dwadzieścia armat i obsadzał zamek odpowiednią załogą oraz doświadczonymi komendantami. Dla ich potrzeb wybudował naprzeciw pałacu oficynę z kuchnią i piekarnią.

Złoczów był wielokrotnie atakowany przez Tatarów i zniszczony podczas wojen kozackich. Dwukrotnie zamek był oblegany przez Turków. W 1672 roku opór załogi złamano po sześciu dniach, mordując okrutnie obrońców. W 1675 roku lepiej zaopatrzona w działa i broń palną załoga odparła dwukrotne ataki wojsk tatarskich i tureckich. Spokojnie nie było nawet, gdy na zamku był król. W 1690 roku Jan III Sobieski omal nie wpadł w ręce Tatarów, którzy nagle się zjawili pod zamkiem w Złoczowie. Względna stabilizacja nastała za czasów kolejnego właściciela miasta Jakuba Sobieskiego. Założył on w Złoczowie kolegium pijarskie, w którym wykładał w latach sześćdziesiątych XVIII wieku m.in. Onufry Kopczyński, autor pierwszej gramatyki języka polskiego. W 1740 roku Złoczów przeszedł w ręce Radziwiłłów. Złe zarządzanie doprowadziło do upadku miasta i zajęcia zamku przez wojska austriackie po upadku Rzeczypospolitej.

W poszukiwaniu intymności i dla zasmakowania tradycyjnego życia wiejskiego Jan III Sobieski nabywa w 1677 roku podwarszawską wieś Milanów, którą przemianowuje na Wilanów. Znajdującą się tam bowiem niewielką rezydencję chce przekształcić w willę nową i dlatego zleca nadwornemu architektowi Augustynowi Locci [czyt.: loczi] zbudowanie parterowego dworu w stylu szlacheckim z alkierzami. W 1681 roku pojawia się nowy projekt, który zmienia pierwotną koncepcję. Pałac ma łączyć elementy dworu szlacheckiego, włoskiej willi ogrodowej i francuskiego pałacu w stylu Ludwika XIV. Za rozbudowę i dekorację gmachu ma odpowiadać Tylman z Gameren. Powstaje piętro i galerie łączące wieże z pałacem. W latach 1692‑1696 centralna część pałacu zostaje podniesiona o drugie piętro z przeznaczeniem na jadalnię, a wieże pałacowe ozdabia się miedzianymi hełmami.

Budowla posiada w centralnej części najbardziej reprezentacyjną salę, czyli Wielką Sień. Za nią znajduje się Gabinet Holenderski, gdyż w tym pomieszczeniu umieszczono galerię obrazów tej szkoły malarskiej. Po bokach Wielkiej Sieni ulokowano antykamery oraz sypialnie króla i królowej. Z reprezentacyjnych pomieszczeń, jakimi były antykamery, wchodziło się do bardziej intymnych pokoi sypialnych. Te zaś prowadziły w głąb prywatnych komnat: w części południowej należących do króla, takich jak garderoba, pokój chiński i biblioteka, zaś w części północnej oddanych królowej. W wieżach ulokowane były skarbczyki, w których przechowywano kosztowności w czasie nieobecności dworu królewskiego.

Po 1684 roku rozpoczęto tworzenie na tyłach pałacu ogrodu włoskiego, który ozdobiony był przez posągi mitologiczne, kamienne wazy, altany i fontanny. W dolnej części ogrodu zbudowano też dwie sadzawki. Natomiast po bokach dwudzielnego dziedzińca przed pałacem stworzono sad z drzewami jabłoni, wiśni, grusz, śliw, brzoskwiń i moreli oraz krzewami porzeczek i agrestu. Codziennie przed obiadem Jan III Sobieski miał zwyczaj spacerować między drzewami i rozmawiać z ogrodnikiem o gospodarstwie. Niczym typowy Sarmata sadził też osobiście lipy w ogrodzie wilanowskim.

Po śmierci Jana III Sobieskiego w 1696 roku pałac wilanowski przypadł w spadku jego synom Aleksandrowi i Konstantemu. Konstanty Sobieski sprzedał posiadłość w 1720 roku Elżbiecie Sieniawskiej, która rozbudowała pałac, dodając skrzydła boczne. Po jej śmierci właścicielami Wilanowa kolejno stawali się Czartoryscy, Potoccy, w końcu Braniccy. Kilka lat do 1733 roku dzierżawił też pałac król August II Mocny.