Ważne rody w historii Polski: Zamoyscy
określać pochodzenie rodziny Zamoyskich;
przedstawiać, kiedy ród Zamoyskich wszedł do grona magnaterii Rzeczypospolitej;
wyjaśniać, kim byli najważniejsi przedstawiciele tego rodu w historii Polski.
Rodzina Zamoyskich odegrała ważną rolę w historii Polski od XVI do XX wieku. Twórca jej potęgi kanclerzkanclerz i hetmanhetman Jan ZamoyskiJan Zamoyski był jedną z najważniejszych postaci polskiego życia politycznego schyłku XVI w. Jego potomkowie również odcisnęli na dziejach Polski swoje piętno.
Wstęp
W stanowych społeczeństwach średniowiecznych i nowożytnych we wszystkich państwach europejskich pojawiły się potężne i zamożne rodziny, które wywierały znaczący wpływ na losy całych państw. Nazywano je arystokracją. O ich pozycji decydowały zwykle majątek oraz pochodzenie, a niekiedy pokrewieństwo z dynastiami panującymi. W Rzeczypospolitej Obojga Narodów takie rodziny nazywano mianem magnatówmagnatów. Do grona magnaterii zaliczano kilkadziesiąt rodzin. Dysponowały one wielkimi majątkami ziemskimi, spośród nich wywodzili się najważniejsi urzędnicy państwowi oraz senatorowie. Dzięki sprawowaniu urzędów powiększali oni swoje majątki. Z formalnego punktu widzenia magnateria przynależała do stanu szlacheckiego, który pielęgnował przekonanie o równości wszystkich przedstawicieli szlachty (stąd słynne powiedzenie: szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie). Z drugiej strony, brak formalnych przeszkód otwierał drogę awansu niektórym szczególnie ambitnym przedstawicielom uboższej szlachty.
Był człowiekiem dobrze wykształconym. Ukończył studia prawnicze w Padwie, gdzie pełnił funkcję rektora, czyli wybranego przez studentów zwierzchnika uczelni. Podczas studiów zmienił wyznanie przechodząc z kalwinizmukalwinizmu na katolicyzm. Po powrocie do kraju został (w 1565 r.) sekretarzem króla Zygmunta AugustaZygmunta Augusta. Była to szkoła wiedzy o sprawach państwa. Brał udział w wydarzeniach związanych z elekcją po śmierci ostatniego z Jagiellonów. Był jednym z reprezentantów szlachty, która zajmowała stanowisko wrogie HabsburgomHabsburgom. W drugiej elekcji (1575 r.) wsparł kandydaturę Stefana Batorego na króla Polski. Zaproponował wybór Anny JagiellonkiAnny Jagiellonki na króla i przydanie jej Batorego jako małżonka. Był jednym z najbliższych współpracowników króla, który powierzył mu dwa najważniejsze urzędy w kraju - kanclerza wielkiego koronnego i hetmana wielkiego koronnego. W ten sposób Zamoyski stał się drugą po królu najważniejszą osobą w państwie. Kompetencje kanclerza scharakteryzowane zostały w sposób następujący, przez żyjącego w XVII w. włoskiego sekretarza króla Jana Kazimierza.
Relacja Sebastiana Cefalego z 1665 r. o stanie politycznym i wojskowej PolskiWielki kanclerz jest drugim w godności w rzędzie ministrów, ale co do władzy i kierunku politycznego może być pierwszym nazwany. Wszystkie łaski królewskie muszą przechodzić przez ręce wielkiego kanclerza [...]. Wszystkie pisma i listy w sprawach publicznych do posłów lub królów zagranicznych wychodzić powinny z jego kanclerayi, inaczej nie są ważne. Król na sejmach, ile razy żąda czegoś od stanów, lub chce im dać odpowiedź na ich żądania, mówi przez usta kanclerzów, którzy także odpowiadają od tronu posłom zagranicznym. Sprawy cywilne miast królewskich idą drogą apelacyi do wielkiego kanclerza, a od niego do króla.
Źródło: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole., t. 20, Warszawa 1960, s. 26–27.
Hetman to słowo oznaczające naczelnego dowódcę armii. W języku polskim pojawiło się w XV wieku i prawdopodobnie wywodzi się z j. niemieckiego (od kapitan Hauptmann). Początkowo oznaczało dowódcę oddziałów mianowanego przez króla i było równoznaczne z rotmistrzem. Początkowo mianowany był na okres kampanii wojennej i mógł być odwołany przez króla. Od czasów Jana Zamoyskiego urząd ten stał się dożywotni. Zmieniło się również jego znaczenie, bowiem zaczęło oznaczać naczelnego dowódcę armii. Z czasem ukształtował się podział na dwie funkcje: hetmana wielkiego i hetmana polnego, różniące się kompetencjami oraz rangą. W związku z utrzymywaniem w Rzeczpospolitej dwóch armii - koronnej i litewskiej, istniały dwa oddzielne komplety urzędów hetmańskich - w Koronie i na Litwie.
Zamoyski jako hetman, wraz z królem Stefanem BatorymStefanem Batorym, prowadził zwycięskie kampanie wojenne – przeciw Rosji i Turcji. Po śmierci Batorego (1586 r.) poparł kandydaturę Zygmunta III WazyZygmunta III Wazy do tronu polskiego. To jemu Zygmunt III zawdzięczał panowanie w Polsce, bowiem Zamoyski pokonał w bitwie pod Byczyną (1588) wojska kontrkandydata do tronu, austriackiego arcyksięcia Maksymiliana Habsburga. Jednak współpraca nowego króla z kanclerzem i hetmanem nie układała się dobrze. Od 1592 r. Zamoyski znajdował się w opozycji wobec króla, któremu zarzucał angażowanie się w sprawy szwedzkie, gdy nadal Polsce zagrażała Turcja. Ponadto zarzucał królowi chęć odstąpienia Habsburgom tronu polskiego za poparcie starań w celu uzyskania tronu w Szwecji, której Zygmunt był dziedzicznym władcą. Wziął udział w pierwszym etapie walk ze Szwedami w InflantachInflantach (1600–1602), ale wycofał się ze względu na wiek i stan zdrowia. Zmarł w wieku 63 lat, w roku 1605.
Wyprawy Jana Zamoyskiego do Mołdawii. Na przełomie XVI i XVII wieku jednym z obiektów rywalizacji między Polską a Turcją stały się księstwa naddunajskie - Mołdawia i Wołoszczyzna. Obsada stanowiska władców tych państw (noszących tytuł hospodarów) stała się jednym z elementów w grze między Polską, Turcją i monarchią Habsburgów. Zamoyski postanowił obsadzić na tronie mołdawskim swojego protegowanego Jeremiego Mohyłę. Był to ruch o wydźwięku antycesarskim i antytureckim. W 1595 r. na czele 7‑tysięcznej armii wyprawił się do Mołdawii. Ponieważ sułtan turecki wysłał do Mołdawii ordę tatarską z Krymu, wojska Zamoyskiego okopały się w obozie pod Cecorą i tam doszło do bitwy. Tatarzy mimo wielokrotnej przewagi liczebnej nie byli w stanie zdobyć obozu i musieli przystać na zawarcie ugody. Przewidywała ona uznanie władzy hospodara Mohyły, który miał jednak płacić Turcji haracz. Było to niewątpliwy sukces Zamoyskiego, który rozszerzył zasięg wpływów polskich. Po kilku latach sytuacja się zmieniła. Hospodar Wołoszczyzny Michał Waleczny próbował przejąć kontrolę nad Mołdawią. Przejściowo zdobył Mołdawię oraz Siedmiogród. Michał naruszył równowagę sil w tym regionie i ostatecznie został w 1600 r. pokonany pod wsią Bukowa przez 20‑tysięczną armię polską dowodzoną przez Zamoyskiego. Zamoyski przywrócił na tron mołdawski Jeremiego, a na tronie wołoskim osadził jego brata Szymona Mohyłę. Jednak zwycięstwa okazały się przejściowe. W 1602 r. Turcja obaliła Jeremiego Mohyłę. Polska zaangażowała się w konflikt ze Szwecją w Inflantach, a w 1605 r. Zamoyski zmarł. Jego idea zabezpieczenia Rzeczypospolitej od Turcji poprzez utrzymanie kontroli nad księstwami naddunajskimi nie została ostatecznie zrealizowana.
Potęga rodu
Jan Zamoyski zgromadził wielki majątek. Po swoim ojcu Stanisławie odziedziczył zaledwie cztery wsie. W trakcie swojej kariery politycznej otrzymał od królów nadania ziemskie. Ponadto dzierżawił liczne królewszczyznykrólewszczyzny, które związane były ze sprawowaniem urzędów. Swojemu spadkobiercy, synowi Tomaszowi, pozostawił 11 miast i ponad 200 wsi, a jako dzierżawca dóbr królewskich otrzymywał dochody z 12 miast i 612 wsi. W 1580 r. założył miasto Zamość, jako centrum jego posiadłości i główną siedzibę rodu.
Zamoyski dbał nie tylko o gromadzenie majątku, ale również o racjonalne inwestowanie pieniędzy. Sprawdzał rzemieślników, udzielał kredytów na rozwój działalności. Dbając o rozwój nauki i kultury ufundował w Zamościu Akademię, która była trzecią akademią w Polsce - po uczelniach w Krakowie i Wilnie, do tego jedyną prywatną. Zamoyski stał się jednym z najbogatszych i najpotężniejszych magnatów, a jego ród przez następne setki lat odgrywał ważną rolę w historii Polski. Zamoyski wielką wagę przywiązywał do uczynienia swojej „stolicy”, czyli Zamościa pięknym i nowoczesnym miastem. Zostało ono wzniesione w stylu miast włoskich, będąc jednocześnie także trudną do zdobycia fortecą.
Udowodnij, że na ilustracji „Plan Zamościa z XVIII wieku” znajdujemy dowód na to, że Zamość był miastem ufortyfikowanym?
Synem i następcą Jana był Tomasz Zamoyski. On również osiągnął (w 1635 r.) godność kanclerza wielkiego koronnego. Należał do grona pierwszych magnatów w państwie. Jego wnukiem był król Michał Korybut WiśniowieckiMichał Korybut Wiśniowiecki. Syn Tomasza, Jan nazywał siebie Sobiepanem, bowiem nie znosił, aby wydawano mu polecenia. Jako dziedzic olbrzymiej fortuny sprawował ważne, lecz nie najważniejsze urzędy w państwie. Był pierwszym mężem Marii Kazimiery d’Arquien, późniejszej żony Jana SobieskiegoJana Sobieskiego. Na nim wygasła główna linia rodu Zamoyskich. Po jego śmierci rozpętała się walka o ordynację Zamoyskich, którą wygrał Marcin, przedstawiciel młodszej linii rodziny.
Spośród innych jego potomków warto wymienić:
Andrzeja Hieronima Zamoyskiego, żył w latach 1716–1792. Był od 1764 r. kanclerzem wielkim, koronnym. Pełnił także inne ważne funkcje państwowe. Związał się z obozem politycznym Czartoryskich, tzw. FamiliąFamilią. był autorem kodyfikacji prawa polskiego (tzw. Kodeksu Zamoyskiego), który ostatecznie nie wszedł w życie (odrzucony przez sejm w 1780 r.).
Władysława Zamoyskiego, żyjącego w latach 1803–1868. Początkowo służył w armii Królestwa Polskiego, walczył w powstaniu listopadowym; na emigracji był jednym z czołowych przedstawicieli Hotelu Lambert i bliskim współpracownikiem Adama CzartoryskiegoAdama Czartoryskiego.
Andrzeja Artura Zamojskiego, żyjącego w latach 1800–1874. Był działaczem, społecznym i gospodarczym. Wywodził się ze środowisk patriotycznych, jakkolwiek konserwatywnych. W roku 1858 za zgodą władz carskich założył w Królestwie Polskim Towarzystwo RolniczeTowarzystwo Rolnicze, pierwszą polską organizację niezależną od władz. Po zamachu w 1863 r. na generał‑gubernatora Fiodora Berga (przeprowadzony został z okien Pałacu Zamoyskich w Warszawie) zmuszony został do emigracji, gdzie zmarł.
Maurycego Zamoyskiego, urodzonego w 1871 r., zmarłego w 1939 r. Był on działaczem społecznym i politykiem. Podczas I wojny światowej pełnił funkcję wiceprezesa Komitetu Narodowego PolskiegoKomitetu Narodowego Polskiego w Paryżu. Współuczestniczył w tworzeniu polskich oddziałów wojskowych we Francji (tzw. Błękitnej Armii). Własnym majątkiem poręczył rządowi francuskiemu kredyty na dostawę sprzętu wojskowego dla Wojska Polskiego. Był kontrkandydatem Gabriela NarutowiczaGabriela Narutowicza na stanowisko prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w 1922 r. W 1924 r. pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych rządu polskiego.
Konstantego Zamoyskiego, urodzonego w 1846 r., zmarłego w 1923 r. Był on pierwszym ordynatem na Kozłówce. Ordynacja utworzona została w 1903 r. na mocy ukazu carskiego i obejmowała ponad 7,5 tys. ha powierzchni.
Ordynacja Zamoyskich
Jan Zamoyski, aby nie dopuścić do rozdrobnienia majątku między potomnych ustanowił ordynację. Ordynacja to niepodzielny majątek, dziedziczony przez najstarszego z rodu. Ordynacje tworzono, aby zapobiec rozdrobnieniu majątku należącego do rodziny i pośrednio jej zubożeniu. Została ona zatwierdzona ustawą sejmową w 1589 r. Powstała w tym samym czasie co ordynacja Radziwiłłów. Zgodnie z założeniami ordynacji nie mogła być ona podzielona ani dziedziczona przez kobiety. W zamian za zgodę na utworzenie ordynacji Zamoyski musiał utrzymywać stałą armię, liczącą ok. 4 tys. żołnierzy. Każdy kolejny ordynat zaprzysięgał w kościele przestrzeganie statutu ordynacji. W momencie śmierci Zamoyskiego ordynacja obejmowała 6 miast i 149 wsi. Nazywano ją „państwem zamojskim”.
Po śmierci Jana „Sobiepana” Zamoyskiego, wnuka założyciela ordynacji, w roku 1665, wygasła główna linia rodu Zamoyskich. Rozpoczęła się wtedy trwająca 10 lat walka o objęcie władzy nad majątkiem Zamoyskich. W konflikt zaangażowane były główne rody magnackie w Polsce – Wiśniowieckich i Koniecpolskich, które spokrewnione były z Zamoyskimi. Ostatecznie sądy oraz sejm zdecydowały, że sama ordynacja ma przejść w ręce młodszej linii Zamoyskich, których przedstawicielem był Marcin Zamoyski. Poparł go także król Jan III Sobieski. Ostatecznie (w 1676 r.) ordynatem został wspomniany Marcin Zamoyski, awansując dzięki temu ze średniozamożnego szlachcica do grona pierwszych magnatów. Jednak konflikty trwały nadal, bowiem uzurpatorzy bezprawnie przetrzymywali ordynację i nie chcieli jej zwrócić. Dopiero bunt lokalnej szlachty przeciw nim wymusił oddanie władzy Marcinowi Zamoyskiemu. To jego potomkowie będą kierowali ordynacją aż do 1944 r. Podniósł on ordynację z upadku. Według spisu z 1688 r. w jej skład wchodziło 9 miast oraz 157 innych miejscowości. Kolejni ordynaci byli zwykle dobrymi gospodarzami, dzięki czemu majątek Zamoyskich się rozrastał.
Wyjaśnij, dlaczego możemy sądzić, że ród Zamoyskich stał się rodem magnackim?
W okresie zaborów i w Polsce niepodległej
W okresie rozbiorów część ordynacji znalazła się w zaborze rosyjskim, a cześć w zaborze austriackim. W 1828 r. siedzibą ordynacji stał się Zwierzyniec, bowiem Zamość został oddany władzom Królestwa Polskiego. Warszawską siedzibą rodu był Pałac Błękitny oraz wybudowany w Michałowie koło Szczebrzeszyna pałac Klemensów. Dobra Zamoyskich doznały zniszczeń podczas I wojny światowej oraz wojny polsko–sowieckiej. Tym niemniej, ordynacja była w okresie międzywojennym największym prywatnym majątkiem ziemskim w Polsce. W 1922 r. liczyła 192 tys. hektarów powierzchni. Gospodarka prowadzona przez władze niemieckie podczas II wojny światowej przyniosła wielkie straty, szczególnie w związku z wyrębem lasów. Podczas powstania warszawskiego zniszczony został Pałac Błękitny oraz Biblioteka Ordynacji Zamojskich.
W 1944 r. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego wydał dekret o reformie rolnej. Na jego podstawie podjęta została decyzja o likwidacji ordynacji. Oficjalnie przestała ona istnieć 21 lutego 1945 r. Ostatnim XVI ordynatem był Jan Tomasz Zamoyski.
Zamoyscy czyli kariera od szlachcica do magnata
Herb ten przedstawia na czerwonym tle skrzyżowane kopie rycerskie, na których umieszczono pionowo trzecią kopię. Znane są także inne przedstawienia tego herbu, na którym umieszczone są nie kopie rycerskie lecz włócznie, skierowane ostrzami do góry. W tzw. klejnocie herbu umieszczony był biały (srebrny) kozioł na dwóch nogach z rogami. Ten herb był popularny wśród szlachty z ziemi brzeskiej, sandomierskiej, krakowskiej, sieradzkiej, łęczyckiej, poznańskiej i mazowieckiej. Uważany jest za jeden z najstarszych herbów rycerstwa polskiego.
Wedle legendy, gdy król Władysław Łokietek objeżdżał pole bitwy pod Płowcami dostrzegł po drzewem rannego rycerza. Był to Florian Szary, który został raniony trzema kopiami rycerskimi i podtrzymywał wypływające z brzucha jelita. Na pytanie króla, czy bardzo go boli odpowiedział, że bardziej go boli zły sąsiad we wsi. Król obdarował dzielnego rycerza wsią i nadał mu herb Jelita.
Na ilustracji widoczna jest brama wjazdowa do pałacu Zamoyskich w Kozłówce, na której przedstawiony został herb Zamoyskich. Herb przedstawia trzy skrzyżowane kopie rycerskie. Poniżej umieszczone zostało zawołanie rodowe: To mniey boli. Zawołanie rodowe, inaczej dewiza, wywodzi się od dawnego zawołania rycerskiego i w Europie pojawiło się w XV wieku. W Polsce upowszechniło się dużo później.
Legendarne początki rodu Zamoyskich trudne są do weryfikacji. Postacią historyczną jest Tomasz z Łaźnina. Miał on dwóch synów - Floriana i Macieja. I właśnie oni są uważani za rzeczywistych przodków rodu. Od Floriana wywodzi się starsza linia rodu, a od Macieja linia młodsza.
Zamoyscy przez kilka pokoleń niczym się nie różnili od okolicznej szlachty. Spełniali swoje obowiązki wobec ojczyzny, biorąc udział w wojnach. Pełnili też urzędy ziemskie. Feliks Zamoyski pełnił funkcję podkomorzego i sędziego chełmskiego. Jego syn Stanisław pełnił funkcję starosty bełskiego, a z czasem hetmana nadwornego.
Dzięki Janowi Zamoyskiemu rodzina Zamoyskich weszła do grona magnatów. Pełnił on najważniejsze urzędy publiczne w Rzeczypospolitej. Był jednocześnie kanclerzem i hetmanem wielkim. Zgromadził olbrzymi majątek. Od niego rozpoczyna się zupełnie inny etap historii rodziny Zamoyskich.
Miasto Zamość zostało założone przez Jana Zamoyskiego. Dokumenty potwierdził król Stefan Batory. Powstało nowe miasto, zbudowane według renesansowej koncepcji miasta idealnego. W Polsce jest jedynym przykładem praktycznej realizacji tej idei. Miasto miało harmonijnie łączyć różne funkcje, uwzględniając również funkcję obronną.
Tomasz Zamoyski pełnił najwyższe urzędy państwowe. Był podkanclerzym, a następnie kanclerzem wielkim koronnym. Ponadto był wojewodą podolskim i kijowskim oraz starostą na wielu starostwach. Powiększył majątek pozostawiony przez ojca. Między innymi założył miasto Tomaszów Lubelski, które swoją nazwę zawdzięcza założycielowi.
Jan Sobiepan Zamoyski nie był specjalnie zainteresowany pełnieniem ważnych funkcji publicznych. Był co prawda wojewodą sandomierskim i kijowskim oraz pełnił wiele innych urzędów, ale były to urzędy ziemskie, głównie o charakterze honorowym. Przydomek Sobiepan odwoływał się do jego niezależności i niechęci do liczenia się z cudzymi zasadami czy opiniami. Podczas Potopu pozostał wierny Janowi Kazimierzowi. Odznaczył się również jako dowódca wojskowy. Jego żoną była Maria Kazimiera d’Arquien [czyt.: darkię], która jako wdowa po nim poślubiła Jana Sobieskiego. Małżeństwo było bezdzietne.
Ordynacja utworzona przez Jana Zamoyskiego uzyskała akceptację sejmu w 1589 r. Stanowiła w zasadzie odrębne państwo. W szczytowym okresie swojego istnienia obejmowała 371 tys. km2, w tym 8 miast i 157 innych miejscowości. Przetrwała okres rozbiorów i została zlikwidowana dekretem PKWN z 1946 r.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RRnkVuXIgkRwZ
Slajd zawiera pokaz fotografii przedstawiających pałac rodziny Zamoyskich w miejscowości Kozłówka Szlachecka.
Pałac Zamoyskich w Kozłówce Szlacheckiej był siedzibą Ordynacji Kozłowieckiej ustanowionej w 1903 roku.
Słownik pojęć
Polski polityk, rosyjski minister spraw zagranicznych, prezes Rządu Narodowego w czasie powstania listopadowego
Od 1575 r. królowa Polski, żona Stefana Batorego
potoczna nazwa stronnictwa politycznego z II połowy XVIII w. związanego z rodziną Czartoryskich
Inżynier, naukowiec, pierwszy prezydent Polski po odzyskaniu niepodległości, zamordowany w zamachu
dynastia europejska wywodząca się z Austrii, w epoce nowożytnej obsadziła trony wielu państw europejskich (m.in. Austrii, Hiszpanii, Portugalii), rywalizowała z Jagiellonami o prymat w Europie Środkowej
dowódca wojskowy w dawnej Polsce; symbolem jego władzy była trzymana w ręku buława
potoczna nazwa istniejącego w Paryżu w XIX w. konserwatywnego stronnictwa politycznego, na czele którego stał ks. Adam Czartoryski
kraina historyczna nad Bałtykiem, między rzeką Dźwiną a Zatoką Ryską
hetman wielki koronny, król Polski w latach 1676 - 1696
jedno z wyznań chrześcijańskich, powstałe w XVI wieku, charakteryzujące się surowymi zasadami moralnymi i skromnym trybem życia
najwyższy rangą urzędnik państwowy w dawnej Polsce, zwierzchnik kancelarii królewskiej
założony w 1917 r, w Paryżu jako reprezentacja narodu polskiego w państwach Ententy, rozwiązany w 1919 r.
potoczna nazwa majątku ziemskiego należącego do króla
najbogatsza i najbardziej wpływowa politycznie warstwa szlachecka, utrzymująca własny dwór i siły zbrojne
król Polski w latach 1669 - 1673, syn ks. Jeremiego Wiśniowieckiego, wnuk Tomasza Zamoyskiego
Żył w XVII w., sekretarz króla Jana Kazimierza oraz hetmana wielkiego Jerzego Lubomirskiego
książę Siedmiogrodu (na Węgrzech), król Polski w latach 1576 - 1586
organizacja społeczna utworzona w Królestwie Polskim, istniała w latach 1858 - 1861
król polski i wielki książę litewski, ostatni przedstawiciel dynastii Jagiellonów
Król polski i wielki książę litewski, wywodził się ze szwedzkiej dynastii Wazów, spokrewniony z Jagiellonami
Bibliografia
Grzybowski S. (1994), Jan Zamoyski, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Jarocki R. (1996), Ostatni Ordynat, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Wisner H. (2012), Rzeczpospolita Wazów. Czasy Zygmunta III i Władysława IV, Warszawa: Wydawnictwo Neriton.