Wiej, wietrze wiej!

Motyw wiatru w literaturze.

Motyw literacki to idea, wątek lub postać utrwalone w kulturze, powtarzające się w utworach literackich.

Wiatr w literaturze może być symbolem czasu, pustki, niestałości, zmienności, niepokoju, gwałtowności, zniszczenia, a także ruchu, szybkości i przestrzeni.

W Biblii wiatr symbolizuje działanie Boga.

W Księdze Królewskiej zapisano, że zanim doszło do stworzenia świata, Duch Boży w postaci wiatru unosił się nad wodami: „A oto Pan przechodził, a wicher potężny i silny, wstrząsający górami i kruszący skały szedł przed Panem”.

Natomiast w Księdze Rodzaju jest mowa o tym, że w akcie stworzenia „Bóg ulepił człowieka z prochu ziemi i tchnął w jego nozdrza tchnienie życia, wskutek czego stał się człowiek istotą żywą”.

Użyte w Biblii greckie terminy pneuma i ruach, czyli „duch”, są tłumaczone również jako „wiatr” i „oddech”.

W mitologii greckiej wiatry uważano za bóstwa, które przedstawiano jako skrzydlatych mężczyzn. Boreasz rządził gwałtownym i niebezpiecznym wiatrem północnym, Notos – wiejącym latem silnym wiatrem południowym, Euros – silnym i suchym wiatrem wiejącym ze wschodu, a Zefir – zachodnim łagodnym wiatrem zwiastującym nadejście wiosny.

Istniały także duchy (demony) lub boginie zwane harpiami, które były uosobieniami gwałtownych wiatrów.

Królem wszystkich wiatrów był Eol, który mieszkał na wyspie Eolii.

W greckiej Dodonie znajdowała się wyrocznia boga Zeusa. Kapłani odczytywali boskie wyroki na podstawie szumu świętych dębów lub dźwięku poruszanych przez wiatr brązowych mis.

Posłaniec bogów, Hermes, jest ukazywany w mitologii jako postać lotna, dynamiczna, a jego atrybut – sandały ze skrzydłami – pozwalał mu na przemieszczanie się z miejsca na miejsce.

W podaniach ludowych wiatr był przedstawiany jako demoniczna siła, najczęściej przybierająca postać silnego mężczyzny z rozwianymi włosami i wydętymi policzkami, w potarganym odzieniu. Czasami jednak wiatr przybierał postać kobiety z rozpuszczonymi włosami. Powszechnie wierzono, że w wietrze mieszkają diabeł, czarownice, strzygi i wiedźmy. Silny wiatr miał porywać dusze ludzkie i ciągnąć je do piekła.

W kulturze ludowej dopatrywano się w wietrze przyczyny wielu chorób, np. szaleństwa. Aby bronić się przed takim wiatrem, nie wychodzono z domu bez poświęconych przedmiotów.

Wiatru nie postrzegano jednak tylko jako siły demonicznej i niszczącej. Jego podmuchy miały dobrze wpływać na przyrodę, np. sprzyjać rozmnażaniu zwierząt.

Motyw wiatru bardzo często pojawia się w poezji, zwłaszcza w wierszach poświęconych porom roku i zjawiskom przyrody. W poezji wiatr zazwyczaj jest uosobiony, czyli wyposażony w cechy ludzkie, np. tak, jak w wierszu Kazimiery Iłłakowiczówny pt. „Jesienny żart”:

Klon krwawy i żółta lipa
liście, listeczki sypią.
Zrzuca je ptak lecący,
strąca osa niechcący.
Wiatrowi na płacz się zbiera,
że liście się poniewiera;
chodzi dołem
i górą i zbiera je oburącz,
i płacze nad nimi deszczem,
po gałęziach je mokrych wiesza.
Nic z tego… Oczywiście.
Potem mówią, że wiatr zrywa liście.

W prozie jest wiele efektownych opisów działania wiatru. Jeden z nich znajduje się w powieści Henryka Sienkiewicza pt. „W pustyni i w puszczy”.

„I rzeczywiście wiatr nadchodził. W oddali pojawiła się jakby ciemna chmura, która czyniła się w oczach coraz wyższą i zbliżała się do karawany. Poruszyły się też naokół najbliższe fale powietrza i nagle podmuchy poczęły skręcać piasek. Tu i ówdzie tworzyły się lejki, jakby ktoś wiercił kijem powierzchnię pustyni. Miejscami wstawały chybkie wiry, podobne do kolumienek cienkich u spodu, a rozwianych jak pióropusze w górze. Ale wszystko to trwało przez jedno mgnienie oka. Chmura, którą pierwszy ujrzał przewodnik wielbłądów, nadleciała z niepojętą szybkością. W ludzi i zwierzęta uderzyło jakby skrzydło olbrzymiego ptaka. W jednej chwili oczy i usta jeźdźców napełniły się kurzawą. Tumany pyłu zakryły niebo, zakryły słońce i na świecie uczynił się mrok. Ludzie poczęli tracić się z oczu, a najbliższe nawet wielbłądy majaczyły jak we mgle. Nie szum — bo na pustyni nie ma drzew — ale huk wichru głuszył nawoływania przewodnika i ryk zwierząt. W powietrzu czuć było taką woń, jaką wydaje czad węgli. Wielbłądy stanęły i odwróciwszy się od wiatru, powyciągały długie szyje w dół, tak że nozdrza ich dotykały prawie piasku”.

Wiatr zawsze był symbolem wolności. Ludzie zazdrościli ptakom, że wykorzystując siłę wiatru, mogą swobodnie unosić się w przestworzach i pokonywać ziemskie ograniczenia. O pragnieniu wolności opowiada mit o Dedalu i Ikarze uwięzionym na Krecie przez króla Minosa.

Dedal, chcąc się wydostać z Krety, skonstruował dla siebie i swojego syna Ikara skrzydła wzorowane na ptasich. Ojciec przestrzegł syna, by ten nie zbliżał się do słońca i wody. W „Mitach Greków i Rzymian” Wandy Markowskiej tak opisano ostatni lot Dedala i Ikara:

„– Nie leć, synu, za blisko słońca, by nie stajał wosk od jego żaru – nie leć, synu, za blisko morza, by fale nie zwilżyły ci skrzydeł.
I jak para olbrzymich ptaków unieśli się w powietrze, wzbijając się coraz wyżej, a wyspa niewoli oddalała się w przestrzeń, aż wreszcie utonęła we mgle.
Ikar upojony lotem nie myślał o przestrodze mądrego ojca. Niepomny na niebezpieczeństwo leciał coraz bliżej słońca. Już białe obłoki pozostały nisko w dole pod jego stopami. Nad nim drżało tylko szafirowe niebo i ogromne, złociste słońce.
Było południe. Żar słoneczny wzmagał się. Z Ikarowych skrzydeł spływać poczynały ciężkie krople wosku. Drogę chłopca coraz częściej znaczyły pojedyncze, odlepione od skrzydeł pióra. Minęli już wyspy Paros, Delos i Samos. Lot Ikara stawał się ciężki i nierówny jak lot zranionego ptaka. Na ten widok serce ojca ogarnął lęk. Z całej mocy bił skrzydłami powietrze, aby pospieszyć synowi z pomocą. Był już blisko Ikara, ale pęd powietrza i szum skrzydeł zagłuszały rozpaczliwy krzyk ojca. [...]
– Ojcze, pomóż! – ostatkiem sił zawołał omdlewający Ikar i jak kamień spadł w dół. Zielone fale morza pochłonęły go na zawsze. Ale po powierzchni długo jeszcze pływały złociste pióra Ikarowych skrzydeł. Morze zaś zwie się od imienia syna Dedala – Morzem Ikaryjskim”.

Jak nazwać działanie wiatru? Przecież wiatr nie tylko wieje.

Silne wietrzysko targa człowiekiem na wszystkie strony, a jesienna zawierucha niejednego potrafi porządnie wychłostać i wysmagać. Natomiast letni wiaterek przyjemnie chłodzi w upalne dni, lekko marszczy wodę na jeziorze i delikatnie kołysze do snu. Huragan zrywa dachy i łamie drzewa, w czasie sztormu wiatr bałwani fale na morzu, a jesienny wicher harcuje w sadzie i jęczy w kominie. Oczywiście wiatr potrafi także napędzać chmury, otrząsać liście z drzew, wzbijać na drodze kurz i pył.

Motyw wiatru często występuje w powiedzeniach.

Kiedy los nam sprzyja, powiemy, że wieją nam pomyślne wiatry, a gdy dobrze się w czymś orientujemy – że wiemy, skąd wieje wiatr. O kimś, kto nie dotrzymuje obietnic, mówimy, że rzuca słowa na wiatr, a z kolei o człowieku, który często zmienia zdanie – że jest jak chorągiewka na wietrze. O pechowcu, który boryka się z przeciwnościami losu, można powiedzieć, że wiatr mu w oczy wieje, a gdy przeciwnie – komuś się powodzi i dobrze wykorzystuje to, co niesie mu los – że chwyta wiatr w żagle. Kiedy ktoś nie dotrzymał danego słowa, to znaczy, że wystawił nas do wiatru.