Wielcy reformatorzy

Władcy państw niemieckich dostrzegali w poparciu luteranizmu szansę na osłabienie pozycji cesarza. Głoszony przez Lutra postulat likwidacji hierarchii kościelnej oraz zgromadzeń zakonnych dawał im szansę na powiększenie swych majątków.

• Termin protestantyzm pochodzi od protestu, jaki stany ewangelickie przedłożyły w 1529 r. na sejmie Rzeszy w Spirze wobec uchwał podjętych tam przez katolicką większość, żądającą położenia kresu dalszemu rozwojowi reformacji.

• Wyznanie augsburskie to podstawowa księga wyznaniowa luteranizmu napisana została przez Filipa Melanchtona i ogłoszona na sejmie Rzeszy w Augsburgu 25 czerwca 1530 roku.

Związek Szmalkaldzki był sojuszem politycznym i religijnym, zawarty w 1531 roku przez protestanckich książąt Rzeszy (pod przywództwem elektora saskiego Jana Fryderyka I i księcia heskiego Filipa) w obronie ich wyznania i praw przeciwko cesarzowi Karolowi V.

Władca mianował pastorów i nadzorował majątek kościelny, doktrynę, liturgię oraz szkoły kształcące duchownych. W 1527 r. powstał pierwszy ewangelicki uniwersytet w Marburgu. Dla realizacji nowych zadań władca przejął dawny majątek kościelny. W efekcie władza książęca uległa wzmocnieniu.

W lipcu 1546 r. wybuchła tzw. wojna szmalkaldzka (1546–1547) między katolickim cesarzem Karolem V Habsburgiem a skupionymi w Związku Szmalkaldzkim protestanckimi książętami i wolnymi miastami Rzeszy Niemieckiej. Zwyciężył obóz cesarski. Związek Szmalkaldzki został rozbity, a jego przywódcy, elektor saski Jan Fryderyk Wspaniałomyślny i książę heski Filip Wielkoduszny, zostali uwięzieni.

Pokój w Augsburgu był ugodą między katolikami a luteranami. Jego postanowienia przewidywały, że poddani muszą przyjąć wyznanie swego władcy. Pokój był wyrazem tolerancji wyznaniowej, ale tylko w odniesieniu do panujących. Nie rozwiązał do końca kwestii wyznaniowych na terenie Rzeszy Niemieckiej.

• Poglądy Lutra:
  1. Zbawienie można osiągnięć tylko przez wiarę.
  2. Odrzucenie Kościoła i całej hierarchii kościelnej.
  3. Jedynym źródłem wiary jest Pismo Święte.
  4. Uznawał tylko dwa sakramenty: chrzest i komunię.
  5. Msze w języku narodowym.
  6. Zniesienie celibatu. Różnice z religią katolicką były widoczne na wszystkich płaszczyznach: sakramentów, celibatu, odprawiania mszy.

• Poglądy Kalwina:
  1. Człowiek rodząc się jest przeznaczony na zbawienie lub potępienie.
  2. Odrzucenie Kościoła i całej hierarchii kościelnej.
  3. Jedynym źródłem wiary jest Pismo Święte.
  4. Uznawał tylko dwa sakramenty: chrzest i komunię.
  5. Msze w języku narodowym.
  6. Zniesienie celibatu. Różnice z religią katolicką były widoczne na wszystkich płaszczyznach: sakramentów, celibatu, odprawiania mszy.

• Brak męskiego potomka w małżeństwie Henryka VIII Tudora z Katarzyną Aragońską skłonił monarchę do wystąpienia u papieża o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Prośba spotkała się z odmową Biskupa Rzymu, czego skutkiem było zerwanie przez Henryka VIII Tudora kontaktów dyplomatycznych i kościelnych ze Stolicą Apostolską.
  Anglikanizm:
  1. Źródłem objawienia i najwyższym autorytetem jest Biblia interpretowana w oparciu o tradycję.
  2. Odrzucono zwierzchnictwo jurysdykcyjne papieża.
  3. Odrzucono celibat.
  4. Zlikwidowano klasztory.
  5. Uznano zasadę usprawiedliwienia przez wiarę oraz wyboru człowieka przez Boga, kładąc nacisk na pracę człowieka nad sobą, wolną wolę i Łaskę Bożą.
  6. Uznano, że Jezus Chrystus jest obecny w Eucharystii w sposób symboliczny.

• W latach 1562‑1598 Francja była widownią krwawych wojen religijnych, między obozem katolickim, któremu przewodził dwór królewski a obozem hugenotów, skupionych wokół książąt de Bourbon. Największym przeciwnikiem Bourbonów w walce o wpływy i władzę byli Gwizjusze. Walkę prowadzono z ogromną zaciętością, nie cofano się nawet przed masowymi rzeziami. Taką też zorganizowali Gwizjusze w 1572 r. (23 na 24 sierpnia - noc św. Bartłomieja).
  Pod pozorem ugody, którą miał być ślub księcia de Bourbon z siostrą króla, zorganizowano rzeź hugenotów zaproszonych na tę uroczystość do Paryża. Zginęło ich wtedy około 5 tysięcy.

• Niderlandy od 1477 roku znajdowały się pod panowaniem Habsburgów. Początkowo w Niderlandach szerzył się luteranizm, jednak jego odbiór był bardzo słaby - oprócz Antwerpii. W czasie wojny chłopskiej w Niemczech do Niderlandów trafił anabaptyzm. Cesarz Karol V bez powodzenia próbował zahamować postępy reformacji. Z czasem coraz większe obszary kraju opanowywał kalwinizm - doktryna ta najbardziej odpowiadała społeczeństwu i choć kalwinizm nie zdominował społeczeństwa, to był bardzo wojowniczy. Specyficzną, a zarazem najbardziej charakterystyczną cechą reformacji niderlandzkiej było jej ścisłe powiązanie z problemem narodowościowym. Protestantyzm, szerzył się wśród wszystkich warstw i klas społecznych i stanął do walki z kościołem katolickim, za którym stali władcy kraju, Hiszpanie. Walka o cele religijne sprzęgła się z walką o niepodległość kraju. Od 1555 roku Niderlandy znajdowały się pod panowaniem Filipa II, który w 1556 roku objął tron Hiszpanii, zapoczątkowując hiszpańską linię Habsburgów. Filip II stał na czele obozu katolickiego - tępił każdą opozycję przeciw Kościołowi. W 1566 roku wybuchło powstanie przeciw Filipowi II w Niderlandach - powstanie gezów (żebraków). Antyhiszpański ruch połączył katolicką szlachtę i protestanckie mieszczaństwo w jednym stronnictwie - na czele opozycji stał Wilhelm, książę Oranii, który przyjął kalwinizm. W 1581 roku Stany Generalne prowincji północnych, którym przewodziła Holandia, uchwaliły detronizację Filipa II i oderwanie Niderlandów od Hiszpanii - prowincje południowe podporządkowały się Hiszpanii, co w konsekwencji doprowadziło do powstania w następnych stuleciach odrębnych państw: Holandii i Belgii. Siedem prowincji północnych proklamowało powstanie Zjednoczonych Prowincji Niderlandów, które Hiszpania uznała faktycznie w 1609 roku, choć formalnie dopiero po wojnie trzydziestoletniej w 1648 roku.

• Przyczyny wybuchu wojny trzydziestoletniej:
  1. Pokój w Augsburgu dawał prawo wyboru religii tylko panującym. Korzystali z tego przede wszystkim Habsburgowie i książęta bawarscy.
  2. Podział religijny i polityczny Niemiec. Powstały Unia Protestancka (1608 r.) na czele z Fryderykiem - palatynem reńskim. Unia sprzymierzyła się z Holandią, Danią, Anglią, Francją. Z drugiej strony Liga Katolicka (1609 r.) na czele z cesarzem Rudolfem II. Sprzymierzeńcami Ligi była Hiszpania oraz częściowo Polska Zygmunta III Wazy. Czesi mieli zagwarantowaną tolerancję religijną cesarza Rudolfa II. Gdy jednak tron objął Ferdynand Habsburg, znany z nienawiści do różnowierców, w Pradze wybuchło powstanie (1618 r.), które dało początek wojnie trzydziestoletniej. Cesarz Ferdynand II postanowił rozprawić się z różnowiercami i przywrócić jedność Rzeszy, łamiąc opór książąt. Przeszkodziło mu w tym powstanie księcia Siedmiogrodu Bethlena Gabora, który zagroził Wiedniowi. Armia bawarska wkroczyła do Czech i zadała klęskę powstańcom pod Białą Górą (1620 r.). Równocześnie wojska hiszpańskie wkroczyły z Niderlandów do Palatynu, a książę Fryderyk musiał schronić się w Hiszpanii. W wojnie trzydziestoletniej wyróżnia się kilka okresów, np. okres duński, okres szwedzki, okres francuski. Wojnę kończy pokój westfalski: Francja otrzymała Alzację oraz biskupstwa niemieckie Bremen i Werden, osiągając upragnioną granicę na Renie. Szwecja uzyskała Pomorze Zachodnie ze Szczecinem i terytoria u ujścia Wezery i Łaby. Uznano niepodległość Holandii i Szwajcarii. Książęta Rzeszy uzyskali całkowitą niezależność polityczną, prawo zawierania sojuszy, przeprowadzania wojny i zawierania pokoju. Nad warunkami miała czuwać Francja i Szwecja, co im dało prawo ingerowania w sprawy wewnętrzne Rzeszy.
  Skutki wojny trzydziestoletniej:
  1. Straszliwe wyniszczenie i wyludnienie Niemiec. Ilość ludności zmniejszyła się do 1/3 stanu sprzed wojny (głód, choroby, działania wojenne).
  2. Ludność Czech z 3 milionów spadła do około 800 tysięcy. Upadł handel, rzemiosło, podupadły miasta.
  3. Ziemie opustoszałe przez chłopów ponownie zostały włączone do folwarków, powiększono pańszczyznę.
  4. Całkowity upadek kultury.

1. Nepotyzm – obsadzanie wyższych urzędów kościelnych przez krewnych.
2. Szerzyła się symonia – sprzedaż stanowisk kościelnych oraz nikolaizm – łamanie celibatu przez księży, co budziło oburzenie wiernych.
3. Rozwinięty fiskalizm papiestwa – chrześcijanie płacili wysokie podatki na rzecz Kościoła, a głównie Rzymu. Obowiązek płacenia dziesięciny przez chłopów oraz świętopietrza (podatek na rzecz Stolicy Świętego Piotra płacony przez państwa chrześcijańskie) zniechęcał do Kościoła.
4. Ponadpaństwowa organizacja Kościoła przeszkadzała w powstaniu silnej i scentralizowanej administracji podległej bezpośrednio monarsze.
5. Kościół miał olbrzymie majątki, które chętnie przejęliby władcy świeccy potrzebujący pieniędzy na tworzenie nowoczesnej armii opartej na zaciężnej piechocie.
6. Sprzedaż odpustów – odpuszczenie grzechów w zamian za odpowiednią sumę wydatkowaną na Kościół. Było to sprzeczne z naukami Kościoła.
7. Msza prowadzona w języku łacińskim była rytuałem zbyt trudnym i skomplikowanym dla większości chrześcijan. Chciano uprościć ceremonię i prowadzić ją w języku narodowym.
8. Część wyższego duchowieństwa zaniedbywała swoje obowiązki.
9. Niezadowolenie budziło niewystarczające wykształcenie olbrzymiej większości duchowieństwa. Tylko niewielka część duchownych uzyskała wykształcenie uniwersyteckie.

Zasada oznaczała: czyj kraj, tego religia. Poddani musieli przyjąć wyznanie swego władcy. Zasada została przyjęta podczas pokoju w Augsburgu w 1555 r.

1. Toczyła się na terenie Europy.
2. Podzieliła kraje europejskie na obozy.
3. Zginęły miliony ludzi.
4. Wiele miast zostało doszczętnie zniszczonych.