Wielkie odkrycia i ich bohaterowie

1. Najważniejsze wyprawy odkrywcze

Od kilku tysięcy lat ludzie podróżowali drogą lądową w celach handlowych, a także podczas prowadzenia wojen. Wywodzący się z weneckiej rodziny kupców Marco Polo (czyt. marko polo) był jednym z pierwszych Europejczyków, którzy zaryzykowali podróż wzdłuż Jedwabnego Szlaku – ważnej sieci dróg handlowych, która łączyła Europę i Azję. W 1271 r. wyruszył on drogą lądową do Chin, gdzie spędził prawie 20 lat. Dzięki temu zyskał wiedzę na temat handlu, zwyczajów i kultur w różnych regionach Azji.

W XV w. z uwagi na zagrożenia związane z podróżami lądowymi pojawiła się konieczność znalezienia bezpieczniejszego sposobu transportu, głównie dla celów handlowych. Rozwój nauki i technologii, w tym nawigacji i budowy statków, pozwolił na dalsze i bezpieczniejsze podróże na morzu. Wynaleziono nowy typ statku – karawelękarawelakarawelę, która umożliwiła zwiększenie prędkości i bezpieczeństwa, a także miała większą ładownię do przewożenia towarów. Początkowo, gdy nie znano kompasów, podróże morskie odbywały się tylko wzdłuż brzegów. Wprowadzenie busoli, która pokazywała biegun magnetyczny, pomogło w określaniu kierunku na morzu, co umożliwiło wyprawy przez otwarty ocean. Skonstruowano również nowe rodzaje ożaglowania, takie jak żagiel trójkątny (fok), który pozwalał na żeglugę pod wiatr. Dodatkowo opracowano nowe przyrządy, takie jak astrolabiumastrolabiumastrolabium, kwadrantkwadrantkwadrant i logloglog, które służyły do pomiaru położenia statku na morzu. W Europie pojawił się wzrost zapotrzebowania na towary luksusowe z krajów wschodnich, takie jak przyprawy, pachnidła, balsamy, kadzidła, owoce południowe, bawełna czy jedwab, których cena rosła ze względu na trudności w ich importowaniu z powodu monopolu handlowegomonopolmonopolu handlowego arabskich kupców. Potrzeba ta zbiegła się z chęcią poszerzenia wpływów i terenów kolonialnych przez europejskie państwa, zwłaszcza Hiszpanię i Portugalię, które dążyły do zwiększenia swojego bogactwa i znaczenia w Europie i na świecie.

W 1488 r. portugalski żeglarz Bartolomeu Diaz (czyt. bartolomeu dias) dopłynął na południowy kraniec Afryki. Pod koniec XV w., w roku 1492, Krzysztof Kolumb odkrył kontynent Ameryki. Czerpano stamtąd surowce (np. złoto i srebro), a przywożono warzywa i owoce. Siedem lat później Portugalczyk Vasco da Gama (czyt. wasko da gama) po raz pierwszy dotarł drogą morską z Europy do Indii. Daleki Wschód był źródłem „korzeni”, jak wówczas nazywano różne przyprawy. Jego odkrycie miało więc ogromne znaczenie dla handlu.

W XVI w. hiszpańscy i portugalscy konkwistadorzykonkwistadorkonkwistadorzy wyruszyli na zachód w celu zdobycia bogactw i nowych terenów. W 1513 r. Vasco Balboa (czyt. wasko balboa) podbił obszar Panamy (w Ameryce Środkowej) i jako pierwszy ujrzał Ocean Spokojny. W latach 1519–1521 Ferdynand Cortez (czyt. kortez) podbił państwo Azteków w Meksyku (w Ameryce Północnej). Z kolei Francisco Pizarro (czyt. fransisko pizaro) w latach 1531–1533 podbił imperium Inków w Peru (w Ameryce Południowej). Francuz Jacques Cartier (czyt. żak kartie) w 1534 r. dotarł do Zatoki i Rzeki św. Wawrzyńca. Jego odkrycia doprowadziły do późniejszego (w XVII w.) założenia Kanady (Nowej Francji) – francuskiej kolonii w Ameryce Północnej.

Jedną z najważniejszych wypraw był rejs dookoła świata, w który wybrał się Ferdynand Magellan. Ten portugalski żeglarz zorganizował za pieniądze hiszpańskiego króla wyprawę, która wyruszyła w 1519 r. na wody Oceanu Atlantyckiego, płynąc w kierunku zachodnim. Okręty opłynęły Amerykę od południa przez cieśninę (nazwaną później imieniem odkrywcy – Cieśniną Magellana), przepłynęły przez Ocean Spokojny i dotarły na Filipiny, gdzie Magellan zginął z rąk tubylców. Pozostali członkowie wyprawy wrócili do Hiszpanii we wrześniu 1522 r. Ich podróż była dowodem na kulisty kształt Ziemi.

Francis Drake (czyt. fransis drejk) był angielskim żeglarzem i odkrywcą, który w latach 1577–1580 opłynął świat jako pierwszy kapitan wyprawy (Magellan zginął bowiem w trakcie swojej podróży). Drake przepłynął przez Cieśninę Magellana, eksplorował wybrzeża Ameryki Południowej i Ameryki Zachodniej, a także odkrył wiele wysp na Pacyfiku.

Pod koniec XVI w. odkryto Arktykę. Dokonał tego Willem Barents (czyt. łilem barents), który był holenderskim żeglarzem. W 1596 r. dotarł on na Spitsbergen (wyspę na Oceanie Arktycznym, dziś należącą do Norwegii), co wpłynęło na zainteresowanie się przez Holendrów i inne państwa europejskie terenami wokół bieguna północnego, a zwłaszcza handlem futrami i rybołówstwem. Od nazwiska odkrywcy pochodzi nazwa Morze Barentsa.

W XVIII w. James Cook (czyt. dżejms kuk) dotarł do nieznanych dotąd wschodnich wybrzeży Australii i jako pierwszy uznał, że ląd ten nadaje się do zamieszkania. Jednak Europejczycy osiedlili się tam dopiero na początku XIX w. Oprócz odkrycia Australii James Cook trzykrotnie opłynął Ziemię i przekroczył oba koła podbiegunowe, odkrył wiele wysp na Oceanie Spokojnym, m.in. Hawaje, a także stwierdził, że Nową Zelandię tworzą dwie wyspy.

1

Polecenie 1

R1ChDdYV9VqLT

Ilustracja prezentuje mapę świata z zaznaczoną czerwoną linią trasą wyprawy Magellana. Kontynenty są narysowane na biało i otoczone niebieskimi wodami. Trasa wyprawy Magellana rozpoczyna się w Hiszpanii, prowadzi wzdłuż Afryki, następnie wzdłuż wschodnich brzegów Ameryki Południowej, poprzez Ocean Spokojny na Filipiny, następnie Ocean Indyjski, Przylądek Dobrej Nadziei i powrót poprzez Ocean Atlantycki do Hiszpanii.

RXrYax9i0QTsp

W oparciu o mapę wypraw Ferdynanda Magellana wyjaśnij, dlaczego to wyprawa tego wielkiego podróżnika dostarczyła ostatecznych dowodów na to, że Ziemia jest okrągła. (Uzupełnij).

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Korzystając z mapy wypraw Ferdynanda Magellana, prześledź dokładnie trasę jego podróży. Skąd wypłynął? Czy okręty pod jego dowództwem wróciły do tego samego miejsca? Po jakich wodach płynęły?

Pokaż odpowiedź

Ferdynand Magellan wypłynął z portu w Hiszpanii. Płynąc przez Ocean Atlantycki, dotarł do Ameryki Południowej, następnie opłynął ten kontynent i przez Ocean Spokojny dopłynął do Filipin. Stąd członkowie jego załogi wyruszyli w drogę powrotną przez Ocean Indyjski i Atlantycki, po czym dotarli do portu w Hiszpanii. W ten sposób żeglarze okrążyli Ziemię i dostarczyli dowodu na jej kulistość.

W XIX w. uwaga badaczy skupiła się na Afryce. David Livingstone (czyt. dawid liwingstołn) był szkockim lekarzem, misjonarzem i odkrywcą, który w latach 1841–1873 odbył liczne wyprawy badawcze na tym kontynencie. Livingstone eksplorował m.in. rzekę Zambezi, odkrył Wodospady Wiktorii i był pierwszym Europejczykiem, który przeszedł przez Afrykę z zachodu na wschód. Ponadto zajmował się działalnością misjonarską i walką z handlem niewolnikami. Jego odkrycia i badania przyczyniły się do zwiększenia wiedzy o Afryce. Henry Stanley (czyt. henry stanlej), amerykański dziennikarz, badacz i odkrywca, również zyskał sławę dzięki swoim badaniom w Afryce, przede wszystkim nad rzeką Kongo. W latach 1874–1877 przepłynął tę rzekę, odkrył Jezioro Alberta i stanął na czele ekspedycji mającej na celu dotarcie do źródeł Nilu.

Wielkie podróże i odkrycia kontynuowano także w XX w. W 1909 r. Robert Peary (czyt. robert peri) jako pierwszy człowiek zdobył biegun północny, co było jednym z największych osiągnięć w historii badań polarnych. Dwa lata później, w 1911 r., norweski polarnik Roald Amundsen zdobył biegun południowy. W 1953 r. Edmund Hillary (czyt. edmund hilary) i Tenzing Norgay (czyt. tenzing norgej) zdobyli Mount Everest (czyt. mont ewerest) – najwyższą górę na świecie (o wysokości 8848 m n.p.m.), co uznawane jest za jedno z największych osiągnięć w historii wspinaczki. W 1960 r. Jacques Piccard (czyt. żak pikar) i Don Walsh (czyt. don łolsz), za pomocą batyskafubatyskafbatyskafu Triest, dotarli do najgłębszego punktu na Ziemi, jakim jest dno Rowu Mariańskiego, które znajduje się na głębokości 10 916 m p.p.m. Wyprawa ta przyczyniła się do znacznego rozwoju technologii podwodnej i badania oceanów.

Wyprawy geograficzne miały ogromne skutki polityczne, gospodarcze oraz społeczno‑kulturalne.

2. Udział Polaków w odkrywaniu świata

W poznawaniu świata brało udział wielu Polaków. Jednym z najsłynniejszych badaczy był Edmund StrzeleckiStrzelecki Paweł EdmundEdmund Strzelecki. Ten podróżnik, geograf i geolog jako pierwszy Polak indywidualnie okrążył świat w celach naukowych. Podróż, w którą wyruszył w 1834 r., zajęła mu 9 lat. Badał Amerykę Północną i Amerykę Południową. Potem poznawał Hawaje i wyspy Polinezji. Największą sławę przyniosły mu jednak badania Nowej Zelandii i Australii.

Prace naukowe w Ameryce Południowej, a dokładnie w Chile, prowadził Ignacy Domeyko (czyt. domejko), który mieszkając w tym kraju przez 50 lat, badał tamtejszą geologię i poszukiwał surowców mineralnych.

Jednym z najwybitniejszych polskich przyrodników przełomu XIX i XX w. był Benedykt DybowskiDybowski BenedyktBenedykt Dybowski, odkrywca i badacz nieznanej wówczas fauny jeziora Bajkał oraz przyrody i narodów Kamczatki, położonych na Syberii. Tę krainę geograficzną w Rosji badali także Jan Czerski i Aleksander Czekanowski. Od ich nazwisk pochodzą nazwy wielkich syberyjskich pasm górskich.

Znaczący udział w odkrywaniu świata mieli także badacze Antarktydy – Henryk Arctowski i Antoni Dobrowolski. Ich imiona noszą polskie stacje polarne.

Również współcześnie nasi rodacy dokonują odkryć, prowadzą badania przyrodnicze i wspinają się na niezdobyte dotąd szczyty. W 1985 r. Piotr Chmieliński (jako jedyny członek międzynarodowej ekspedycji) po ustaleniu, gdzie znajduje się źródło Amazonki, przepłynął kajakiem całą długość tej rzeki – prawie 7000 km. W 1996 r. międzynarodowa wyprawa naukowa kierowana przez Jacka Pałkiewicza dotarła do właściwych źródeł Amazonki, potwierdzonych przez peruwiańskie Towarzystwo Geograficzne na podstawie zdjęć satelitarnych.

Wyprawy odkrywcze umożliwiają poznanie świata. Pozwalają opisać wszelkie obiekty geograficzne i biologiczne na Ziemi. Pomagają je chronić, a wiedzę o nich  upowszechniać zarówno na lekcjach przyrody, jak i w nauce.

Ciekawostka

Bronisław Malinowski był jednym z najwybitniejszych antropologów, czyli badaczy ludzkich społeczności. Uważał, że najlepszym sposobem poznania zwyczajów tubylców jest prowadzenie badań w terenie. Jako pierwszy obserwował tubylcze plemiona, żyjąc wśród nich. Badał małe społeczności na niewielkich wyspach Pacyfiku pod koniec XIX i na początku XX w.

RRcfXgz7GEcWe

Dwie fotografia prezentują Bronisława Malinowskiego pośród czarnoskórych mieszkańców wysp Polinezji. Fotografia po lewej stronie przedstawia skąpo ubranych czarnoskórych mężczyzn siedzących na pniu drzewa, a pomiędzy nimi ubrany na biało Bronisław Malinowski. Wszyscy trzymają okrągłe naczynia w rękach. Fotografia po prawej stronie to obozowisko czarnoskórych. Na pierwszym planie widoczna grupa skąpo ubranych czarnoskórych dzieci, które są zajęte zabawą. Po lewej stronie kuca przy nich Bronisław Malinowski. Za chłopcami stoją dwaj dorośli czarnoskórzy mężczyźni.

Podsumowanie

• Znajomość świata zawdzięczamy pasji odkrywczej wielu ludzi, takich jak: Krzysztof Kolumb, Marco Polo (czyt. marko polo), Vasco da Gama (czyt. wasko da gama), Bartolomeu Diaz (czyt. bartolomeu dias), Ferdynand Magellan, Francis Drake (czyt. fransis drejk), Willem Barents (czyt. łilem barents), James Cook (czyt. dżejms kuk).

• W poznawaniu wszystkich kontynentów i ich przyrody brało udział wielu Polaków, m.in. Paweł Edmund Strzelecki, Ignacy Domeyko, Benedykt Dybowski, Jan Czerski, Aleksander Czekanowski, Henryk Arctowski i Antoni Dobrowolski.

• W 1492 r. Krzysztof Kolumb odkrył kontynent Ameryki.

• W 1499 r. Vasco da Gama (czyt. wasko da gama) po raz pierwszy dotarł drogą morską z Europy do Indii.

• W 1596 r. Willem Barents (czyt. łilem barents) odkrył Arktykę.

• W XVIII w. James Cook (czyt. dżejms kuk) dotarł do wschodnich wybrzeży Australii. W 1909 r. Robert Peary (czyt. robert peri) zdobył biegun północny.

• W 1911 r. Roald Amundsen zdobył biegun południowy.

• W 1953 r. Edmund Hillary (czyt. edmund hilary) i Tenzing Norgay (czyt. tenzing norgej) zdobyli Mount Everest (czyt. mont ewerest), a w 1960 r. Jacques Piccard (czyt. żak pikar) i Don Walsh (czyt. don łolsz) dotarli do najgłębszego punktu na Ziemi, czyli Rowu Mariańskiego.

• Wyprawa Ferdynanda Magellana w latach 1519–1522 stała się dowodem na kulisty kształt Ziemi.

• Wyprawy Kolumba zapoczątkowały kolonialne podporządkowanie Europejczykom większości krajów świata.

• Wyprawy geograficzne miały wpływ m.in. na: rozwój handlu transatlantyckiego, przyspieszenie rewolucji przemysłowej, rozwój gospodarczy Europy, wprowadzenie nowych roślin i zwierząt do Europy, zwiększenie wiedzy o świecie.

Słownik

Dybowski Benedykt

Dybowski Benedykt

Benedykt Dybowski30.01.1930Lwów (obecnie Ukraina)12.05.1833Adamaryn (Białoruś)

R9FU6ZvQiIlND

Na planszy widoczny jest Benedykt Dybowski. Ubrany jest w garnitur, koszulę i krawat. Ma wysokie czoło, smukłą twarz, gęstą brodą, włosy zaczesane na bok i oczy skierowane w prawo.

Benedykt Dybowski

1833.05.12 Adamaryn (Białoruś) – 1930.01.30 Lwów (obecnie Ukraina)

Polski przyrodnik, badacz i odkrywca. Zesłany na Syberię nie zaprzestał pracy naukowej. Badał jezioro Bajkał, wschodnią Syberię i Kamczatkę. Odkrył wiele gatunków zwierząt Syberii. Jest twórcą ważnych teorii naukowych dotyczących pochodzenia jeziora Bajkał.

Strzelecki Paweł Edmund

Strzelecki Paweł Edmund

Paweł Edmund Strzelecki06.10.1873Londyn20.07.1797Głuszyna koło Poznania (obecnie dzielnica Poznania)

RKiPpNbCksvEU

Na planszy widoczny jest Paweł Edmund Strzelecki. Ubrany jest w ciemny garnitur i koszulę. Ma smukłą twarz z zaczesanymi do tyłu włosami i wzrokiem wpatrzonym w kamerę.

Paweł Edmund Strzelecki

1797.07.20 Głuszyna koło Poznania (obecnie dzielnica Poznania) – 1873.10.6 Londyn

Polski podróżnik, który podczas wyprawy dookoła świata badał i poznawał obie Ameryki, Hawaje, Nową Zelandię i Australię. Jego prace z zakresu geografii i geologii badanych lądów były przez długi czas jednymi z podstawowych publikacji naukowych dotyczących tych ziem.

Zadania