Ważne daty

III Symfonia, Symfonia pieśni żałosnych

R1Qq0AMQrORfO1

Ilustracja przedstawia: Okładka płyty „III Symfonii Symfonii pieśni żałosnych” Henryka Mikołaja Góreckiego. Na okładce umieszczony jest cień profilu kobiety, która ma ręce złożone do modlitwy. W górnej części ilustracji znajduuje się imię i nazwisko kompozytora, a w dolnej części tytuł płyty wraz z nazwami utworów, jakie są na niej nagrane.

Adrian Thomas w książce Góreckim5975fe651000a608_0000000000005Górecki napisał: W III Symfonii Górecki dokonał syntezy całego wachlarza swych technik i impulsów twórczych, komponując jedno z najwybitniejszych i najbardziej indywidualnych dzieł XX wieku. Jednakże droga III Symfonii do tak niespotykanej dotąd popularności w muzyce klasycznej była długa. Skomponowana przez Góreckiego w 1976 roku, prawykonana w Royan w kwietniu 1977 roku, a następnie podczas Warszawskiej Jesieni, 25 września 1977 roku, natrafiła na szereg nieprzychylnych recenzji, a następnie na wiele lat uległa zapomnieniu. Wśród wielu krytycznych opinii, już w 1977 roku znalazło się jednak szereg recenzji, których autorzy odkryli siłę oddziaływania utworu. Zygmunt Mycielski zwrócił uwagę na emocjonalność utworu:

Kogo to nie znuży, tego zachwyci – uległem temu, wzruszyłem się bardzo – wskoczyłem do tej wody, do tego – stworzonego przez Góreckiego – świata. W przeciwnym razie widziałbym tu tylko dłużyzny i ekonomię graniczącą z ubóstwem, przy jednorodności graniczącej z monotonią. (źródłom5975fe651000a608_0000000000006źródło)

Ten specyficzny rodzaj emocjonalności szczególnie ujął anglojęzycznych słuchaczy w latach 90. XX wieku. Recenzje tak ujmowały fenomen arcydzieła Góreckiego:

III Symfonia zawdzięcza swój sukces przede wszystkim czterem żywotnym walorom: emocjonalnej bezpośredniości, nieustającej melodycznej atrakcyjności, strategicznemu wykorzystaniu pięknego głosu oraz dokumentalnej sile tematyki dzieła. (Źródłom5975fe651000a608_0000000000007Źródło)

Ry1gzHgdj6i6P1

Ilustracja przedstawia: Strona pierwsza rękopisu „III Symfonii Symfonii pieśni żałosnych” Henryka Mikołaja Góreckiego. Na ilustracji znajduje się początkowy zapis nutowy utworu, jego tytuł, imię i nazwisko kompozytora oraz rok powstania.

Tematyka III Symfonii długo dojrzewała w wyobraźni Henryka Mikołaja Góreckiego. Ostatecznie Górecki zdecydował się na trzy teksty związane z cierpieniem i żałobą. W pierwszej części wykorzystał wersety lamentu świętokrzyskiego z II połowy XV wieku, w którym Matka Boża stojąca pod krzyżem umierającego Chrystusa wypowiada słowa: Synku miły i wybrany, Rozdziel z matką swoje rany… . W części drugiej Symfonii zacytował inskrypcję wyrytą przez 18‑letnią Helenę Wandę Błażusiakównę na ścianie katowni gestapo Palace w Zakopanem: O Mamo, nie płacz, nie – Niebios Przeczysta Królowo, Ty zawsze wspieraj mnie, Zdrowaś Mario. W części trzeciej oparł się na cytacie z opolskiej pieśni ludowej okresu powstań śląskich (1919–1921), w której matka lamentuje nad utratą syna: Kajze mi się podzioł mój synocek miły? Pewnie go w powstaniu złe wrogi zabiły.

Pensjonat Palace w Zakopanem

Pensjonat Palace w Zakopanem, czyli miejsce które zainspirowało Góreckiego do napisania Symfonii pieśni żałosnych.

Henryk Mikołaj Górecki

RgyrPSXDNEyDq1

Fotografia przedstawia: Henryk Mikołaj Górecki, siedzący na krześle. Kompozytor ma ciemną marynarkę oraz czerwony sweter z golfem i siwe, krótkie włosy.

Henryk Mikołaj Górecki urodził się 6 grudnia 1933 roku we wsi Czernica k. Rybnika. Dokładnie dwa lata później, 6 grudnia 1935 roku umarła jego mama, Otylia Górecka. Śmierć ta zaważyła na życiu i wrażliwości Góreckiego. Matce zadedykowane zostało „Ad Matrem”, dzieło powstałe w 1971 roku i zapoczątkowujące trwały przełom w języku muzycznym kompozytora.

Henryk Mikołaj Górecki zadebiutował jako student III roku kompozycji 27 lutego w 1958 roku na monograficznym koncercie w całości poświęconym jego muzyce, który odbył się w Filharmonii Śląskiej w Katowicach. Sam kompozytor określił ten dzień jako swoje muzyczne narodziny. W 1960 roku z najwyższym odznaczeniem ukończył Państwową Wyższą Szkołę Muzyczną im. K. Szymanowskiego w Katowicach w klasie kompozycji Bolesława Szabelskiego, a w 1965 roku rozpoczął pracę na tej uczelni. W latach 1975–1979 był jej rektorem. Zmarł 12 listopada 2010 roku.

Etapy twórczości Henryka Mikołaja Góreckiego

Etapy twórczości Henryka Mikołaja Góreckiego wyznaczają przemiany jego stylu.

• Twórczość młodzieńcza (do 1957 roku).

Faza konstruktywizmu motorycznego; charakteryzuje się witalizmem i neoklasycyzmem. Zauważamy w niej motoryczność przebiegów, silne kontrasty w zakresie faktury i dynamiki (od ppp do ffff), częste kulminacje, zmienność i ruchliwość rejestrów, gwałtowność

• Twórczość wczesna (1957–1964):

faza pierwsza – serializmSerializmserializm (1957–1961),
faza druga – sonoryzmSonoryzmsonoryzm (1962–1964).

W pierwszej fazie kompozytor przechodzi od swobodnie traktowanej dodekafonii do totalnego serializmu w Scontri (Zderzenia) op. 17 na orkiestrę (136 instrumentów). W utworze tym stosuje serię wysokości dźwiękowych, serię wartości rytmicznych (od szesnastki do półnuty z kropką) i stopni dynamicznych (od pppp do ffff). Ponadto wielką wagę przywiązuje do wartości brzmieniowych. Konstruuje utwór na zasadzie zderzania różnych brzmień grup instrumentalnych – smyczków, instrumentów dętych blaszanych i drewnianych oraz perkusji z fortepianem i harfami. Instrumenty rozmieszcza na estradzie w sposób przestrzenny, tworząc w ten sposób interesujące zjawisko topofonii.

W fazie drugiej kompozytor skłania się ku sonoryzmowi. Możliwości brzmieniowe instrumentów wypróbowuje w cyklu Genesis, skupiając się na trzech kategoriach muzycznych: agogice, dynamice i barwie, przy jednoczesnej rezygnacji z czytelnej struktury interwałowej i jednoznacznie określonej wysokości dźwiękowej. Niezwykła intensywność brzmień budowana jest z wykorzystaniem glissand, trylów, tremoland, skrzypień, rozedrganych, ruchomych klasterówKlasterklasterów i dźwięków o najwyższej i najniższej możliwej do wykonania wysokości.

Z tego okresu pochodzą również Trzy utwory w dawnym stylu. Jest to odpowiedź kompozytora na zarzut, że w jego utworach nie ma melodii. Są zupełnie inaczej skonstruowane niż kompozycje z tego okresu. Nie ma w nich dodekafonii ani agresywnej ekspresji. Ukształtowane są w oparciu o skale modalne i nawiązują do melodyki renesansowej. W ostatnim utworze Górecki zapożycza melodię z anonimowej pieśni polskiej z połowy XVI wieku.

• Twórczość dojrzała – konstruktywizm redukcyjny (1964–1971).

Najważniejszym utworem w tym nurcie jest Refren op. 21 na orkiestrę. Jak zauważył Adrian Thomas: Na tle całej twórczości Góreckiego Refren wydaje się utworem kluczowym, nawiązującym do utworów poprzedzających go oraz wyprzedzającym kompozycje niekiedy późniejsze o wiele lat. W tym sensie jego rola jest fundamentalna. Cechą utworu jest redukcjonizm. Polega on ograniczeniu i uproszczeniu struktury muzycznej. Kompozytor operuje w utworze dwoma klasterami: całotonowym i półtonowym. Konstruktywizm z kolei związany jest z bardzo przemyślanym porządkowaniem materiału dźwiękowego – na zastosowaniu modeli lustrzanych i matematycznym układzie wartości rytmicznych. Forma całości przyjmuje budowę ABA. Szczególną cechą utworu jest ekspresja, w częściach skrajnych niezwykle spokojna, w artykulacji legatissimo i dynamice od pp do mp, w części środkowej natomiast o znacznej intensywności rozwijanej od piano do ffff.

Muzyka staropolska op. 24 przeznaczona została na instrumenty dęte blaszane (4 trąbki, 4 puzony i 5 rogów) oraz smyczki. Fanfarowe brzmienia instrumentów dętych wykorzystują przetworzony cytat ze średniowiecznego utworu Benedicamus Domino i przeciwstawiane są chorałowej warstwie smyczkowej opartej na renesansowej kompozycji Wacława z Szamotuł Już się zmierzcha. Muzyka staropolska jest pierwszym utworem, w którym kompozytor połączył swój absolutnie nowoczesny język dźwiękowy, zredukowany do prostych, ale niezwykle ekspresyjnych środków muzycznych, z oryginalnym materiałem zaczerpniętym z dawnej muzyki polskiej, tworząc zupełnie nową jakość.

• Twórczość szczytowa – (1971–1980)

Na tę fazę twórczości przypadają monumentalne kompozycje o charakterze oratoryjno‑kantatowym, takie jak: Ad Matrem, II Symfonia (Kopernikowska), III Symfonia (Symfonia pieśni żałosnych), a także psalm Beatus vir i chóralne Amen. Utwory cechuje redukcja materiału, ograniczenie środków oraz rygoryzm konstrukcyjny.

Ad Matrem op. 29 na sopran solo, chór mieszany i orkiestrę (prawykonanie podczas Międzynarodowego Festiwalu Warszawska Jesień w 1972 r.) stało się niezwykłym wydarzeniem. Utwór został zadedykowany zmarłej matce kompozytora i rozpoczął nowy etap twórczości związanej z muzycznym sacrum. Beatus vir zamówione przez kard. Karola Wojtyłę z okazji 900. rocznicy męczeńskiej śmierci św. Stanisława, ostatecznie zadedykowane zostało Ojcu św. Janowi Pawłowi II i wykonane w 1979 roku podczas jego pierwszej pielgrzymki do Polski.

Utwory te cechuje stopniowe przechodzenie od współbrzmień klasterowych do harmoniki modalnej i neotonalnej, w której akordy budowane są na zasadzie tercjowej. Pod względem ekspresji następuje stopniowe przesunięcie od gwałtownej, burzliwej narracji, do nastrojów kontemplacyjnych i mistycznych. W Ad Matrem kompozytor cytuje słowa średniowiecznej sekwencji liturgicznej Stabat Mater, w II Symfonii fragment dzieła Kopernika De revolutionibus orbium coelestium, w Beatus vir wersety psalmów.

• Twórczość późna - (1980–2010) .

Obejmuje kompozycje o charakterze sakralnym na chór mieszany a cappella (Miserere op. 44), utwory związane z folklorem oraz takie kompozycje instrumentalne, jak Koncert na klawesyn (fortepian) i orkiestrę smyczkową op. 40 oraz Już się zmierzcha, muzykę na kwartet smyczkowy op. 62.

RHw9qV8jHZkXM1

Fotografia przedstawia: Henryk Mikołaj Górecki podczas próby z zespołem Kronos Quartet. Na zdjęciu znajduje się siwy kompozytor, rozmawiający z drugą osobą. W prawym rogu widoczny jest fragment skrzypiec ze smyczkiem.

Kwartet Już się zmierzcha został zamówiony i prawykonany przez amerykański zespół Kronos Quartet. Cechą szczególną utworu jest cytat cantus firmus z renesansowej pieśń Już się zmierzcha (Modlitwa, gdy dziatki spać idą) Wacława z Szamotuł w partii altówki. Pozostałe głosy wykorzystują melodię tenoru w polifonicznych przekształceniach: w inwersji, w raku i raku inwersji.

Animacja o Henryku Mikołaju Góreckim

Zadania

Słownik pojęć

Źródła:

D. Gwizdalanka, Historia muzyki, t. 3, PWM SA, Kraków 2009, s. 292

Encyklopedia muzyki , red. A. Chodkowski, PWN, Warszawa 1995, s. 807

Encyklopedia muzyki , red. A. Chodkowski, PWN, Warszawa 1995, s. 248

Biblioteka muzyczna

Bibliografia

D. Gwizdalanka, Historia muzyki, t. 3, PWM SA, Kraków 2009

Encyklopedia muzyki , red. A. Chodkowski, PWN, Warszawa 1995