Wirtualny spacer po Warszawie śladami bohaterów Lalki. Jaki obraz miasta wyłania się z powieści Bolesława Prusa?

1. Cele lekcji

a) Wiadomości

Uczeń:

• wymienia miejsca w Warszawie, w których rozgrywa się akcja Lalki, a także wskazuje, co Prus świadomie pominął w obrazie dziewiętnastowiecznej Warszawy,

• wie, na czym polega opis typowy dla prozy realistycznej,

• zna rodzaje narracji występujące w powieści i ich funkcję w sposobie ukazania Warszawy.

b) Umiejętności

Uczeń potrafi:

• wybrać z powieści cytaty dotyczące tematu, hierarchizuje i porządkuje informacje,

• zinterpretować wybrane fragmenty powieści pod kątem rodzaju narracji,

• wykorzystać źródła historyczne i ilustracje jako kontekst do interpretacji lektury.

2. Metoda i forma pracy

Praca z tekstem

Prezentacja

Wykład

3. Środki dydaktyczne

Egzemplarze Lalki

Mapa Warszawy współczesna (można poprosić uczniów o znalezienie mapy ukazującej miasto w XIX w. oraz pocztówek z lat 80. XIX w.)

Podręcznik Ewy Paczoskiej Przeszłość to dziś. Literatura, język, kultura, do klasy II, cz. 2.

4. Przebieg lekcji

a) Faza przygotowawcza

Krótkie wprowadzenie nauczyciela informujące, że miasto to jeden z najciekawszych motywów w prozie dziewiętnastowiecznej rozpoczyna lekcję. (Przed omawianiem Lalki uczniowie poznali Ojca Goriot Honoré de Balzaca.) Pisarzy – zwłaszcza realistów – interesowało pokazanie przekroju, panoramy społeczeństwa, analizowanie procesów w nim zachodzących. Dynamiczny rozwój cywilizacyjny, a więc także rozrastanie się miast, stanowił wyśmienity materiał dla badawczej działalności pisarzy pozytywistycznych.

b) Faza realizacyjna

1. Nauczyciel podaje niezbędne informacje historyczne:

W latach 1878‑1879, czyli w czasie akcji powieści, Warszawa była miastem gubernialnym, prowincjonalnym. Od ok. 1875 r. systematycznie przebudowywano niektóre miejskie budynki na modłę wschodnią, dodając np. cerkiewne cebulaste kopułki (kościół św. Aleksandra, Pałac Staszica). Językiem urzędowym był rosyjski, stąd wszystkie szyldy pisano cyrylicą. W wyniku represji popowstaniowych zlikwidowano najpierw uniwersytet, krótko też funkcjonowała Szkoła Główna, ostatecznie przemianowana na cesarski uniwersytet rosyjski.

2. Następnie prosi o sporządzenie planu Warszawy według Lalki.

Na tablicy przyczepia się mapę Warszawy, a uczniowie podają miejsca, w których toczy się akcja powieści. W odpowiednich punktach umieszcza się magnesy lub chorągiewki.

Lista miejsc powinna obejmować m.in.:

• Łazienki i Ogród Botaniczny;

• Ogród Saski;

• kościół karmelitów na Krakowskim Przedmieściu;

• wyścigi konne na terenie dzisiejszych Pól Mokotowskich;

• Powiśle (np. Tamka);

• Stare Miasto (np. ulica Podwale);

• Teatr Wielki.

Z układu zaznaczonych punktów wyraźnie wynika, że Warszawa jest w powieści miastem jakby o wydartym sercu. Brakuje bowiem symboli niepodległej Polski – choćby Zamku Królewskiego czy Starego Miasta.

Nauczyciel stawia pytania: Z czego wynikają te pominięcia? Dlaczego – w zasadzie – nie ma Rosjan w powieści?

Jeśli w odpowiedziach uczniów nie pojawi się taka informacja, podaje ją nauczyciel: winę za to ponosi carska cenzura i wynikająca z niej konieczność używania przez pozytywistycznych pisarzy tzw. języka ezopowego (przypomnienie terminu wprowadzonego przy omawianiu Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej). Uczniowie powinni też zauważyć, że znaczące pominięcie rosyjskiego panowania w Warszawie sygnalizowało patriotyzm autora.

3. Następnie uczniowie – pod kierunkiem prowadzącego zajęcia – przystępują do szczegółowej charakterystyki miasta widzianego oczyma trzech wybranych bohaterów powieści. Notatka w zeszycie ma postać tabeli (zob. karta pracy), ułatwiającej porządkowanie materiału. Aby sprawnie przeprowadzić tę część lekcji, należy wcześniej polecić uczniom jako pracę domową zaznaczenie cytatów z lektury dotyczących Warszawy.

4. Po wykonaniu tego zadania nauczyciel prosi, by ponowne przyjrzeć się cytatom z powieści pod kątem klasyfikacji narracji. Uczniowie czytają wybrane fragmenty i próbują charakteryzować narratora. Nauczyciel wprowadza pojęcia z poetyki – rozwijane szczegółowo podczas lekcji poświęconej wyłącznie na analizę narracji w Lalce:

narracja rzeczowa, narracja personalna, narracja auktorialna, narracja obiektywna, technika punktów widzenia.

Kieruje do uczniów pytanie: Jak typ narracji wpływa na kształtowanie powieściowego obrazu Warszawy?

Młodzież powinna dojść do wniosku, że obraz ów jest wynikiem kreacji, a realizm nie polega wcale na wiernym odtworzeniu rzeczywistości, lecz na jej twórczym przekształceniu. To, co ogólne i typowe, współwystępuje w Lalce z subiektywizmem (powieść przekracza realizm).

c) Faza podsumowująca

Na zakończenie uczniowie sporządzają notatkę z lekcji.

5. Bibliografia

E. Paczoska, Przeszłość to dziś. Literatura, język, kultura, cz. 2, klasa II liceum i technikum, Stentor, Warszawa 2004.

6. Załączniki

Karta pracy ucznia

Karta ma postać tabeli, uzupełnianej przez uczniów w toku lekcji.

Warszawa widziana oczyma bohaterów Lalki

7. Czas trwania lekcji

2 x 45 minut

8. Uwagi do scenariusza

Lekcja przewidziana jako środkowa w cyklu lekcji poświęconych Lalce B. Prusa, przeznaczona dla klas drugich z rozszerzonym programem nauczania języka polskiego.