Wisła i Odra – walory przyrodnicze, charakterystyka systemów rzecznych

Obszar Polski leży niemal w całości w zlewisku Morza Bałtyckiego, głównie w dorzeczachdorzeczedorzeczach dwóch rzek – Wisły i Odry. Do Morza Bałtyckiego uchodzą także rzeki Przymorza, odwadniające tereny pojezierzy: Rega, Parsęta, Wieprza, Słupia, Łupawa, Łeba, Reda, Pasłęka oraz Łyna i Węgorapa leżące w dorzeczu Pregoły, a także Czarna Hańcza, Szeszupa oraz Świsłocz należące do dorzecza Niemna. Niewielki fragment południowo‑zachodniej Polski znajduje się w zlewisku Morza Północnego; są to obszary odwadniane przez górne odcinki Izery i Orlicy, leżące w dorzeczu Łaby. Na południu i południowym wschodzie niewielkie obszary są odwadniane do Morza Czarnego za pośrednictwem Dunaju (do jego dorzecza należy leżący w granicach Polski górny odcinek Czarnej Orawy) i Dniestru (w skład jego dorzecza wchodzi Strwiąż, którego górny bieg leży w granicach Polski).

Główne rzeki Polski

Największymi rzekami Polski ze względu na powierzchnię dorzecza są Wisła i Odra.

Dorzecza rzek Polski

Największe rzeki Polski charakteryzują się asymetrią dorzeczy. Ich lewobrzeżne części zajmują z reguły mniejszą powierzchnię niż prawobrzeżne. Wynika to z nachylenia powierzchni Polski w kierunku północno‑zachodnim.

Wisła

Wisła to najdłuższa rzeka Polski, a także najdłuższa rzeka uchodząca do Morza Bałtyckiego. Jej długość wynosi 1047 km. Wisła przepływa przez wszystkie pasy rzeźby terenu i uchodzi do Zatoki Gdańskiej, a jej średni roczny przepływ przy ujściu wynosi 1047 m³/s. Dorzecze Wisły zajmuje na terenie Polski powierzchnię 168,7 tys. km². Wisła powstaje z połączenia dwóch niewielkich potoków, których źródła znajdują się w południowej Polsce, na wysokości 1107 m n.p.m. (Czarna Wisełka) i 1080 m n.p.m. (Biała Wisełka), na zachodnim stoku Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim. Poniżej miejsca łączenia się potoków źródłowych w mieście Wisła znajduje się zapora i zbiornik retencyjny Jezioro Czerniańskie.

Źródła Wisły – galeria zdjęć

Bieg Wisły dzieli się na trzy części, które wyznaczane są przez jej dopływy – San i Narew:

• bieg górny – od źródeł do ujścia Sanu w rejonie Zawichostu,

• bieg środkowy – od Zawichostu do ujścia Narwi w rejonie Modlina,

• bieg dolny – od Modlina do ujścia do Morza Bałtyckiego.

W górnym biegu Wisła początkowo płynie na północ przez górzyste obszary Beskidu Śląskiego. Ma ona wówczas cechy rzeki górskiej o dużym spadku, niesie rumosz skalny, a w jej korycie występują liczne progi kamienne i kaskady. Poniżej Ustronia zmienia kierunek z północnego na wschodni i traci charakter rzeki górskiej. W rejonie Goczałkowic‑Zdroju jej koryto przegrodzone jest ziemną zaporą, wskutek czego powstało zaporowe Jezioro Goczałkowickie.

Płynąc przez Kotlinę Oświęcimską, przyjmuje trzy większe dopływy: Sołę i Skawę z Karpat oraz Przemszę z Wyżyny Śląskiej. Poniżej ujścia Przemszy Wisła płynie w obniżeniu między Karpatami na południu a Wyżyną Małopolską na północy. W okolicy Krakowa, w obrębie tzw. Bramy Krakowskiej, Wisła tworzy przełom (zwany przełomem krakowskim) przez wapienne skały. Na tym odcinku utraciła swój naturalny charakter, jest bowiem częściowo uregulowana. Znajdują się tu liczne stopnie wodne: Łączany, Dąbie, Przewóz, Kościuszko, Dwory i Smolice. Bieg Wisły w granicach Krakowa został przesunięty, dawne koryta i bagna uległy zasypaniu. Między Oświęcimiem a Krakowem przebiega śródlądowy szlak żeglugowy zwany Drogą Wodną Górnej Wisły.

Stopnie wodne – galeria zdjęć

R56Xc4gY3QVCS

Fotografia. Na niej w centralnej części budowla hydrotechniczna w poprzek rzeki. Na budowli cztery śluzy i pięć budek. Wzdłuż brzegu rzeki trawa, po lewej stronie w oddali dom, po prawej stronie obok budowli drzewo. Obok trawy betonowy chodnik.

RnZWIXjdeRMj0

Fotografia. Na niej rzeka, z uregulowanym, betonowym brzegiem. po lewej stronie w poprzek rzeki budowla hydrotechniczna z pięcioma śluzami. Po przeciwnej stronie rzeki bloki.

Poniżej Krakowa Wisła skręca na północny wschód i płynie przez Kotlinę Sandomierską, przyjmując kolejne dopływy z obszaru Karpat: Rabę, Dunajec, Wisłokę i San, oraz z Wyżyny Małopolskiej: Szreniawę, Nidę, Czarną, Koprzywiankę i Opatówkę. Na tym odcinku rzeka tworzy liczne zakola (meandry). W rejonie Sandomierza rzeka płynie bezpośrednio pod południowo‑wschodnią krawędzią Wyżyny Sandomierskiej. Lewe zbocze doliny Wisły jest wysokie, z siecią głębokich wąwozów rozcinających lessową powierzchnię wyżyny. Górny bieg rzeki kończy się w rejonie Zawichostu.

W środkowym biegu, powyżej Zawichostu, Wisła płynie między Wyżynami Kielecko‑Sandomierską a Lubelską, tworząc między Zawichostem a Puławami tzw. Małopolski Przełom Wisły. W tym miejscu strome zbocza doliny wznoszą się 60–70 m ponad poziomem rzeki. Najwęższy, najgłębszy i zarazem najbardziej malowniczy jest odcinek doliny w rejonie Kazimierza Dolnego. Różnica wysokości między dnem doliny a powierzchnią płaskowyżu sięga 80–100 m. Na zboczach skarpy wiślanej koło Kazimierza Dolnego występują kamieniołomy. W odcinku przełomowym uchodzą do Wisły Kamienna i Iłżanka oraz Wyżnica, Chodelka i Bystra. W odcinku przełomowym Wisła kilkakrotnie zmienia swój kierunek, tworząc łuki biegnące raz na wschód, raz na zachód. Na dnie doliny występują starorzecza, w korycie natomiast mielizny i łachy. Poniżej Puław Wisła ostatecznie opuszcza pas wyżyn i wpływa na Niziny Środkowopolskie, gdzie uchodzą do niej m.in. Wieprz, Radomka, Pilica, Wilga i Świder. Odcinek ten zachował naturalny charakter – rzeka silnie meandruje i rozwidla się. Wiosną, w czasie wysokich stanów, woda zalewa nadbrzeżne pola i łąki. W rejonie Warszawy zbiega się ku Wiśle koncentrycznie kilka rzek: z lewej strony Bzura, z prawej – Narew z Bugiem i Wkrą. Przy ujściu Narwi w rejonie Modlina kończy się środkowy bieg Wisły. W dnie doliny zachowały się ślady dawnego przebiegu koryta Wisły w postaci wypełnionych wodą i częściowo zarastających starorzeczy (Jezioro Czerniakowskie, Jezioro Kamionkowskie). Największym kompleksem leśnym jest Puszcza Kampinoska.

W dolnym biegu, od ujścia Narwi Wisła płynie szeroką doliną w kierunku zachodnim i północno‑zachodnim, przepływając przez Kotlinę Płocką i Toruńską. Na tym odcinku jej dopływami są m.in. Skrwa i Drwęca. W rejonie Włocławka koryto rzeki przegrodzone jest ziemną zaporą, wskutek czego powstało największe w Polsce pod względem powierzchni jezioro zaporowe – Jezioro Włocławskie. Na północ od Włocławka rzeka wpływa do Kotliny Toruńskiej, gdzie od Torunia jest uregulowana. Pod Bydgoszczą Wisła zmienia kierunek na północno‑wschodni, a od Grudziądza na północny. Przepływając przez Pojezierze Wschodniopomorskie, tworzy przełom (tzw. Przełom Fordoński). Tutaj przyjmuje dopływy: Brdę, Wdę, Wierzycę, Osę i Liwę. W rejonie Kwidzyna koryto Wisły jest uregulowane ostrogami, a na dnie doliny występują kanały regulacyjne. Na północ od Gniewu zaczyna się delta Wisły, tworząca Żuławy Wiślane ograniczone krawędziami wysoczyzn morenowych. Powstała ona w wyniku zasypania przez rzekę zatoki Morza Bałtyckiego utworami naniesionymi z całej zlewni. Długość delty wynosi około 50 km, maksymalna szerokość około 60 km, a powierzchnia około 1700 km². Powierzchnia delty jest prawie płaska, a w wielu miejscach tworzy depresję. Największa, sięgająca 2,2 m p.p.m., występuje w Marzęcinie. Jeszcze w XIX wieku deltę tworzyły dwa główne ramiona: Leniwka (zachodnie) uchodząca do Morza Bałtyckiego pod Gdańskiem i Nogat (wschodnie) uchodzący do Zalewu Wiślanego pod Elblągiem. W wyniku prac regulacyjnych pod koniec XIX w. pod Świbnem wykonano przekop, którym skierowano wody Wisły wprost do Morza Bałtyckiego.

Wisła jest rzeką dość ubogą w wodę – średni przepływ w środkowym biegu wynosi 449 m³/s (Zawichost), a w dolnym – 1090 m³/s (Tczew). Wahania poziomu wody sięgają 10 m. Często, zwłaszcza latem przy niedostatku opadów i jesienią występują niskie stany wody utrudniające żeglugę. Powszechnym zjawiskiem są też wezbrania wód, prowadzące niejednokrotnie do wystąpienia powodzi w dolinie Wisły. W górnym biegu pojawiają się one najczęściej w lipcu, a ich przyczyną są ulewne opady w górach, natomiast w środkowym i dolnym wczesną wiosną na skutek spływu wód roztopowych w niżowej części dorzecza. W celu zabezpieczenia doliny Wisły przed powodziami na jej górskich dopływach (Sole, Dunajcu, Sanie) wybudowano zbiorniki retencyjne, powstała także kaskada górnej Wisły w okolicy Krakowa. Intensywne prace regulacyjne prowadzone są też w środkowym i dolnym biegu Wisły.

Dzięki pracom regulacyjnym i obiektom hydrotechnicznym Wisła jest połączona za pomocą rzek i kanałów z:

• Odrą – Kanałem Bydgoskim, Notecią i Wartą (droga wodna Wisła–Odra),

• Niemnem – Kanałem Żerańskim, Narwią, Biebrzą, Kanałem Augustowskim i Czarną Hańczą,

• Dnieprem – Kanałem Żerańskim, Bugiem, Kanałem Królewskim i Prypecią.

Odra

Odra pod względem całkowitej długości jest drugą (po Wiśle) rzeką Polski. Ma ona długość 854 km, z czego 742 km znajduje się na terenie naszego kraju. Powierzchnia jej dorzecza wynosi 119 tys. km², z czego 106,1 tys. km² w Polsce. Średni przepływ przy ujściu wynosi 565 m³/s.

Źródło Odry znajduje się we wschodnich Czechach, w Górach Odrzańskich w Sudetach, na południowo‑wschodnim zboczu Fidlovego Kopca (634 m n.p.m.).

Bieg Odry składa się z odcinków o różnym przebiegu, co jest efektem budowy geologicznej podłoża oraz ukształtowania powierzchni. Dzieli się on na trzy części:

• bieg górny – od źródeł do Kędzierzyna‑Koźla, przy ujściu Kanału Gliwickiego,

• bieg środkowy – od Kędzierzyna‑Koźla po ujście Warty,

• bieg dolny – od ujścia Warty do ujścia do Zalewu Szczecińskiego.

Odra w górnym biegu ma początkowo charakter rzeki górskiej. Jej dolina jest wąska, o silnie nachylonych zboczach, a rzeka płynie szybko, niesie rumosz skalny, przepływając przez progi skalne i kaskady w korycie. Na tym odcinku płynąca ku północy rzeka trzykrotnie przyjmuje trzy duże dopływy: w Czechach Opawę i Ostrawicę oraz Olzę, wzdłuż biegu której biegnie granica polsko‑czeska. Odra wpływa na teren Polski przez Bramę Morawską – wąskie obniżenie między Sudetami i Karpatami. Na krótkim odcinku między Bramą Morawską (Bogumin) a ujściem Olzy jest rzeką graniczną między Polską a Czechami. W Bramie Morawskiej dolina Odry ma 1–2 km szerokości, po jej minięciu rzeka zmienia kierunek i rozszerza się do 2–3 km. W Kotlinie Raciborskiej płynie prawie równolegle do głównego pasma Sudetów, przyjmując dopływy z Sudetów Wschodnich i Wyżyny Śląskiej: Psinę, Stradunię, Osobłogę, Rudę, Bierawkę, Kłodnicę i in. Przy ujściu Kanału Gliwickiego kończy się górny bieg Odry.

W środkowym biegu Odra od Kędzierzyna‑Koźla skręca na północny zachód i płynie przez Nizinę Śląską. Między Kędzierzynem‑Koźlem a Brzegiem Dolnym jest intensywnie skanalizowana. Na długości 186 km znajdują się aż 23 stopnie wodne. Na tym odcinku do Odry uchodzą m.in.: Kłodnica, Mała Panew, Stobrawa, Widawa, Osobłoga, Nysa Kłodzka, Oława, Ślęza, Bystrzyca. Poniżej Brzegu Dolnego Odra ma bardziej naturalny charakter, płynie swobodnie płaską, szeroką, miejscami podmokłą doliną pokrytą łąkami i lasami. Tylko dwukrotnie przecina pasma wzgórz morenowych, a jej dolina zwęża się wtedy do około 2 km. Większymi dopływami Odry na tym odcinku jej biegu są: Barycz, Obrzyca, Kaczawa, Bóbr, Nysa Łużycka.

Od ujścia Warty, gdzie zaczyna się jej dolny bieg, Odra zmienia kierunek i płynie na północ, aż do ujścia do Zalewu Szczecińskiego. Na tym odcinku o długości 179 km stanowi granicę między Polską i Niemcami. W rejonie Kostrzyna nad Odrą uchodzi do niej jej największy dopływ, Warta. Powyżej Gryfina Odra rozdziela się na dwa koryta: Odrę Wschodnią i Odrę Zachodnią. Główny nurt rzeki biegnie Odrą Wschodnią, która powyżej Szczecina rozdziela się znów na dwie odnogi: prawą, Regalicę, płynącą do jeziora Dąbie, i lewą, łączącą się z Odrą Zachodnią w pobliżu Szczecina. Poniżej Szczecina wszystkie te odnogi oraz wody wypływające z jeziora Dąbie łączą się we wspólny nurt i uchodzą (jako Domiąża) do Roztoki Odrzańskiej będącej częścią Zalewu Szczecińskiego przy północnej granicy miasta Police.

Odra, podobnie jak Wisła, należy do rzek ubogich w wodę. Średni przepływ w dolnym biegu wynosi 565 m³/s (Widuchowa). Wahania poziomu wody sięgają 6 m. Częstym zjawiskiem są niskie stany wód występujące zwłaszcza w okresie lata i jesieni, co ogranicza żeglugę. Dlatego Odra na długim odcinku jest skanalizowana, a jej dopływy są wyposażone w zbiorniki retencyjne zasilające rzekę w okresie niskich stanów wody. Największe znajdują się na Nysie Kłodzkiej w Otmuchowie i Głębinowie oraz na Małej Panwi w Turawie.

Dzięki regulacji Odra stanowi najdłuższą śródlądową drogę wodną w Polsce (Odrzańska Droga Wodna). Jest żeglowna na długości 646 km i łączy przez Kanał Gliwicki Górny Śląsk z Morzem Bałtyckim, poprzez Wartę, Noteć i Kanał Bydgoski połączona jest z Wisłą, a dzięki kanałom Odra–Sprewa i Odra–Hawela została włączona do śródlądowych dróg wodnych zachodniej Europy. Odra wykorzystywana jest także do celów energetycznych. W jej biegu znajduje się kilka elektrowni wodnych, największa, w Brzegu Dolnym, ma moc 9,7 MW.

Walory przyrodnicze Wisły i Odry, ich ochrona i zagrożenia

Doliny Wisły i Odry w znacznej części zachowały naturalny charakter, są więc obszarami niezwykle cennymi pod względem przyrodniczym, z florą i fauną niespotykaną już w dolinach innych wielkich europejskich rzek. Obszary zalewowe zajmują wilgotne łąki, torfowiska i mokradła ze starorzeczami porośnięte trzcinami, turzycami, szuwarami. Na brzegach rzek oraz starorzeczy i kanałów rosną lasy łęgowe, których drzewostan tworzą wierzby, topole, jesiony, wiązy. Podmokłe obniżenia zajmują lasy olchowe (olsy). Na wyższych, często zwydmionych tarasach rzecznych pojawiają się lasy iglaste i mieszane. Obszary te są ostoją wielu gatunków zwierząt, zwłaszcza ptaków wodno‑błotnych – żurawi, czapli, kormoranów i in., które występują tu w olbrzymich stadach. Większość z nich jest chroniona w skali międzynarodowej. Można tu znaleźć również wiele gatunków ssaków, w tym łosie, bobry, wydry. Liczną grupę stanowią także różne gatunki płazów i gadów (np. żółw błotny). Wody rzeczne są miejscem bytowania i rozrodu licznych gatunków ryb. Do najliczniej występujących należą m.in. leszcz, płoć, szczupak, węgorz, kleń, boleń, lin, karp, sum, okoń, sandacz. Doliny Wisły i Odry są także ważnymi korytarzami ekologicznymi o znaczeniu europejskim.

Walory przyrodnicze Wisły i Odry – galeria zdjęć

Niestety środowisko dolin rzecznych jest poważnie zagrożone, m.in. wskutek prac związanych z regulacją koryt, wznoszeniem budowli hydrotechnicznych oraz melioracjami wodnymi. Od lat podejmowane są działania, żeby Wisła i Odra nie podzieliły losu innych rzek europejskich, w obrębie których utracono niemal wszystkie naturalne obszary zalewowe i związaną z nimi cenną florę i faunę. Służy temu obejmowanie ochroną przyrody tych obszarów, które zachowały naturalny charakter. W dolinie Wisły znajdują się Kampinoski Park Narodowy, 5 parków krajobrazowych, 12 obszarów chronionego krajobrazu i liczne obszary Natura 2000. W bezpośrednim sąsiedztwie doliny Odry leżą Park Narodowy „Ujście Warty”, a na obszarze doliny 6 parków krajobrazowych, 7 obszarów chronionego krajobrazu i kilkanaście obszarów Natura 2000. Ich lokalizację możesz zobaczyć na załączonej mapie.

Parki krajobrazowe u biegu rzek Wisły i Odry – galeria zdjęć

W celu ochrony krajobrazu nadrzecznego Wisły i Odry opracowywane są także plany rozwoju regionów obejmujące prośrodowiskowe metody gospodarowania z uwzględnieniem agroturystyki, rolnictwa ekologicznego i naturalnych metod ochrony przeciwpowodziowej.

Nad Wisłą i Odrą leżą największe ośrodki miejskie i przemysłowe kraju. To powoduje, że wody tych rzek są bardzo zanieczyszczone ściekami komunalnymi i przemysłowymi. Są one zrzucane bezpośrednio do rzek lub docierają do nich przez dopływy. Duże zagrożenie dla jakości wód stwarza także dopływ substancji biogennych (m.in. związków azotu i fosforu) z terenów rolniczych. W efekcie wody Wisły i Odry na znacznej długości wykazują eutrofizację, są nadmiernie zasolone i charakteryzują się złą jakością pod względem bakteriologicznym.

Prezentacja multimedialna

Podsumowanie

• Wisła i Odra są największymi rzekami w Polsce.

• Dorzecza Wisły i Odry są asymetryczne, zajmują blisko 90% powierzchni kraju i leżą w zlewisku Morza Bałtyckiego.

• Doliny Wisły i Odry na znacznych odcinkach zachowały naturalne środowisko. Te obszary są chronione w granicach parków narodowych, krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu i obszarów Natura 2000.

• Do głównych zagrożeń dolin Wisły i Odry należą zanieczyszczenia wód oraz przekształcenia terenu w wyniku regulacji rzek, zabudowy hydrotechnicznej i melioracji.

• Wody Wisły i Odry są silnie zanieczyszczone.

Słownik

Ćwiczenia

Notatnik

Bibliografia

Migoń P., (2006), Rzeki Polski, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie.

Piskozub A., (1982),Wisła: monografia rzeki, Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności.