Witalizm ekstatyczny: istnienie jako zabawa
WitalistyczneWitalistyczne celebrowanie istnienia w literaturze może przejawiać się w różnych formach, realizować się w rozmaitych emocjonalnych rejestrach i uruchamiać napięcia w różnych zakresach natężeń. Żaden z polskich poetów dwudziestolecia
nie wyraził radości i zachwytu samym faktem istnienia z taką intensywnością
i w tak jasnej zarazem, beztroskiej i zabawowej formie, jak zdołał to uczynić
Kazimierz Wierzyński.
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie i opisz, w jakich doświadczeniach odnajdujesz satysfakcję, którą można by określić mianem witalistycznej radości.
O autorze
Kazimierz Wierzyński
– pochodził z Drohobycza, miasta rozsławionego w polskiej literaturze dokonaniami innego pisarza – Brunona Schulza. W czasie I wojny światowej był żołnierzem Legionu Wschodniego, po jego rozwiązaniu został wcielony do armii austriackiej. W 1915 roku trafił do obozu jenieckiego, w którym przebywał do 1918 roku. Po wydostaniu się z niewoli zdołał jesienią 1918 roku dotrzeć do Warszawy. W stolicy włączył się w działania grupy skupionej wokół kawiarni „Pod Picadorem”, szybko stał się jednym z wielkiej piątki skamandrytów.
Pierwszą książką poetycką Wierzyńskiego był zbiór Wiosna i wino, który ukazał się w 1919 roku i zyskał dużą popularność wśród czytelników (czego świadectwem są m.in. dwa kolejne wydania do roku 1921). W sumie opublikował w dwudziestoleciu dziesięć zbiorów wierszy. Znacznym sukcesem na skalę międzynarodową okazał się tom Laur olimpijski (1927), uhonorowany złotym medalem na Konkursie Literackim IX Igrzysk Olimpijskich w Amsterdamie (1928), w następstwie czego zbiór przetłumaczony został na główne języki europejskie, a także na nowogrecki, bułgarski, łaciński, jidysz i japoński.
W 1933 roku ukazał się debiut prozatorski Wierzyńskiego: Granice świata, zbiór opowiadań o tematyce wojennej.
Po wybuchu II wojny światowej Wierzyński, jak wielu innych, znalazł się na uchodźstwie. W czasie wojny był poetą aktywnym i popularnym, zwłaszcza wśród żołnierzy. W 1941 roku dotarł do Stanów Zjednoczonych, gdzie osiadł na stałe. W 1944 opublikował kolejny zbiór wojennych opowiadań – Pobojowisko. Wieści o śmierci bliskich i doświadczenie emigracji były przyczyną kryzysu psychicznego pisarza i twórczej niemocy. W 1947 roku Wierzyński odnalazł azyl w posiadłości dyrygenta Artura Rodzińskiego. Tam, w ciągu dwuletniego pobytu, pisarz odrodził się wewnętrznie, pracując nad biografią Chopina. Angielskie tłumaczenie Życia Chopina (1949) przyniosło autorowi po raz kolejny międzynarodową sławę.
Opublikowany w 1951 roku zbiór poezji Korzec maku otwiera kolejny etap poetyckiej twórczości Wierzyńskiego, na który składa się w sumie sześć tomów wierszy. Po wojnie Wierzyński wydał także dwie książki prozatorskie (obie w 1966): wspomnieniowy zbiór esejów Cygańskim wozem. Miasta, ludzie, książki oraz zbiór szkiców osnutych wokół wątków czerpanych z kultury Stanów Zjednoczonych i własnych biograficznych doświadczeń – Moja prywatna Ameryka.
Do Europy poeta powrócił dopiero w połowie lat 60., do kraju – nigdy. Zmarł nagle w Londynie, w dniu, w którym ukończył pracę nad – ostatnim, jak się okazało – zbiorem wierszy Sen mara.
Twórczość Wierzyńskiego
Kazimierz Wierzyński zasługuje zapewne na miano jednego z najpopularniejszych polskich poetów pierwszej połowy XX wieku. W odbiorze jego twórczości uderza pewna fragmentaryczność. Czytelników zjednał sobie swoimi wczesnymi wierszami, utrzymanymi w poetyce ekstatycznegoekstatycznego witalizmu, niefrasobliwej zabawy, alogiczności, manifestacyjnej infantylności, gry z istnieniem i w istnienie. I to one przede wszystkim zdefiniowały poetycki wizerunek Wierzyńskiego w oczach najliczniejszego kręgu odbiorców.
Rok 1929 przyniósł publikację dwóch tomów wierszy – Rozmowy z puszczą oraz Pieśni fanatycznych – i wyraźną zmianę, widoczną zwłaszcza w drugim z wymienionych zbiorów. Wprawdzie optymizm i witalizm nie funkcjonowały w tomach wcześniejszych na prawach wyłączności, a łączyły się z typami postaw, emocji i doświadczeń o innym, ciemniejszym zabarwieniu. Dopiero teraz jednak definitywnie zmieniają się zarówno uczuciowa tonacja tej poezji, jak i – co bardziej może jeszcze znaczące – jej tematyka i problematyka. Miejska przestrzeń – w poezji Wierzyńskiego obecna uprzednio – traci swój jasny, radosny koloryt na rzecz pesymistycznych obrazów egzystencji człowieka ze społecznych nizin wielkiego miasta, dla którego jedyną ucieczką – pozorną – są iluzje masowej kultury i świata wyobraźni.
Dalsza ewolucja twórczości Wierzyńskiego prowadzi go – w tomach Wolność tragiczna (1936) i Kurhany (1938) – ku poetyckim zmaganiom i rozliczeniom z tradycją polskiego sentymentalizmu i – zwłaszcza – romantyzmu.
Na obfity dorobek poetycki Wierzyńskiego z okresu II wojny światowej składają się teksty będące w przeważającej mierze wyrazem powszechnych wówczas uczuć: rozpaczy, tęsknoty, pesymistycznej wizji dziejów, zaburzonych hierarchii wartości,
ale również nadziei wiązanej z Bogiem, sztuką, kulturą.
Powojenny powrót Wierzyńskiego do liryki po okresie twórczego kryzysu
(tom Korzec maku, 1951) to zarazem wystąpienie ze zmodyfikowaną poetyką. Nastąpiło wówczas dostrzegalne rozluźnienie wersyfikacyjnych i kompozycyjnych rygorów wiersza, nasilenie skojarzeniowości i wieloznaczności obrazowania oraz naturalnej potoczności języka.
Grzmi!
Grzmi!Grzmi!
Wiosenna zawierucha!
Deszcz, jak z cebra, leje,
Bryzga, bucha!
Ohej, ohej!
Co tu się dzieje?!
Wiosenna zawierucha!Rozbieram się do naga
I przez okno wyskakuję,
Goły,
Szalony i wesoły,– Cud! –
W ulewę daję nura,
Deszcz mię tnie i smaga,
Porywa wichura
I nosi po ogrodzie!
Kąpię się, kąpię
W piorunach, wichrze, wodzie!
Ohej! O hurra!Skaczę, ślizgam się, wariuję,
Krzyczę, wichr ustami łapię,
Z powietrzem się mocuję,
Na drzewa drapię.
Spadam z nich i tańczę na murawie,
Kręcę się, kręcę wkoło,– Wir! –
Aż wywracam się, jak długi,
I tarzam się po trawie!
Ohej!, ohej!Deszcz mię tnie i smaga,
Bajecznie dmie wichura,– Jak bosko, pysznie i wspaniale! –
Elektryczność piorunów dostaje się do krwi!
Piorunami walę!
Hurra!
Grzmi!Źródło: Kazimierz Wierzyński, Grzmi!, [w:] Kazimierz Wierzyński, Wybór poezji, Wrocław 1991, s. 13–14.
Kazimierz Wierzyński „Grzmi!”
Grzmi!\ Wiosenna zawierucha!\ Deszcz, jak z cebra, leje,\ Bryzga, bucha!\ Ohej, ohej!\ Co tu się dzieje?!\ Wiosenna zawierucha!\ Rozbieram się do naga\ I przez okno wyskakuję,\ Goły,\ Szalony i wesoły,\ – Cud! –\ W ulewę daję nura,\ Deszcz mię tnie i smaga,\ Porywa wichura\ I nosi po ogrodzie!\ Kąpię się, kąpię\ W piorunach, wichrze, wodzie!\ Ohej! O hurra!\ Skaczę, ślizgam się, wariuję,\ Krzyczę, wichr ustami łapię,\ Z powietrzem się mocuję,\ Na drzewa drapię.\ Spadam z nich i tańczę na murawie,\ Kręcę się, kręcę wkoło,\ – Wir! –\ Aż wywracam się, jak długi,\ I tarzam się po trawie!\ Ohej!, ohej!\ Deszcz mię tnie i smaga,\ Bajecznie dmie wichura,\ – Jak bosko, pysznie i wspaniale! –\ Elektryczność piorunów dostaje się do krwi!\ Piorunami walę!\ Hurra!\ Grzmi!\\
Opisz emocje, jakie wzbudza w tobie wiersz Grzmi! Kazimierza Wierzyńskiego.
Scharakteryzuj podmiot liryczny i sytuację liryczną w wierszu.
Zastanów się i wyjaśnij: za pomocą jakich zabiegów i środków stylistycznych Wierzyński ustanowił emocjonalną tonację wiersza? Wskaż i nazwij te zabiegi i środki.
Przeprowadź analizę budowy wiersza. Określ jej najważniejsze właściwości oraz funkcję tak zastosowanego rozwiązania formalnego.
Wypisz z tekstu określenia, które reprezentują żywioł natury. Wyjaśnij, jaką funkcję w konstrukcji sytuacji lirycznej pełnią te manifestacje żywiołu.
Dopełnij poniższe stwierdzenia, zaznaczając właściwe określenia.
Rzeczywistość w wierszu ma charakter {statyczny} {#dynamiczny}. W sytuacji lirycznej dominują elementy {#zabawy} {powagi}. W doświadczeniu podmiotu dominują wrażenia {#cielesne} {#zmysłowe} {duchowe} {psychiczne}. Emocjonalny stan podmiotu funkcjonuje w wierszu na zasadzie {kontrastu} {# analogii} do manifestacji naturalnego żywiołu. Postawa podmiotu ma charakter {kontemplacyjny} {#aktywny}.
W refleksji o kulturze funkcjonuje opozycja: apollińskie – dionizyjskie. Rozróżnienie to, któremu patronują imiona dwóch starożytnych greckich bóstw – Apolla i Dionizosa – utrwaliło się w dziedzinie analizy kultury za sprawą filozofa Friedricha NietzschegoFriedricha Nietzschego. Apollińskość reprezentują takie kategorie, jak: ład, umiar, równowaga, rozum, podmiotowość, struktura. Z kolei do sfery dionizyjskości przynależą kategorie opozycyjne wobec wymienionych – bezład, gwałtowność, ekstaza, szaleństwo, zatracenie się...
Zapoznaj się z informacją na temat kategorii apollińskości i dionizyjskości. Następnie wskaż, która z nich odpowiada doświadczeniu rzeczywistości podmiotu wiersza Grzmi! Uzasadnij swoje zdanie.
Zaproponuj parafrazę wiersza Kazimierza Wierzyńskiego, w której doświadczenie podmiotu zorganizowane zostanie w kategoriach apollińskich.
I znów jest tak ni w pięć ni w dziewięć
I znów jest tak ni w pięć ni w dziewięćI znów jest tak ni w pięć, ni w dziewięć,
Wszystko się plecie trzy po trzy.
Świat jest, jak ja, dziś pomieszany
Z niebem i obaj pijaniśmy.Od rana włóczę się po mieście,
Ciepły wiatr wodzi mię za nos,
Każdym oddechem błogosławię
Mój niedorzeczny, głupi los.Dziewczęta mają osiemnaście
Dzisiaj na mokrych wargach lat,
Cieszę się nimi i młodnieję
I wszystkim jestem brat i swat.Zda się, nie żyję – jestem żyty...
I myślę chyba wciąż na wspak
Niemądrej głowie, którą kiwam,
Kiwam – i wszędzie mówię: tak.Bez żadnych ale, moi złoci,
Jakim sposobem, po co, kto?
Znamy się wszyscy osobiście
I słońce świeci! Nie ma co!I tak najlepiej, najszczęśliwiej...
Wielkie nic da największą treść:
Kupimy sobie funt winogron
I śmiejąc się będziemy jeść.Źródło: Kazimierz Wierzyński, I znów jest tak ni w pięć ni w dziewięć, [w:] Kazimierz Wierzyński, Wybór poezji, Wrocław 1991, s. 20–21.
Poddaj analizie formę wiersza I znów jest tak ni w pięć ni w dziewięć Kazimierza Wierzyńskiego. Porównaj ją z formą wiersza Grzmi!, sformułuj wnioski.
Porównaj sytuacje liryczne w obu wierszach. Wymień podobieństwa i różnice.
Zastanów się i określ, w którym z przedstawionych wierszy doświadczenie witalistyczne przebiega intensywniej. Jakie właściwości organizacji wiersza o tym decydują?
Wyjaśnij, jak rozumiesz frazę: „Zda się, nie żyję – jestem żyty...”. Jaki zabieg został
tu zastosowany i jaki jest jego efekt w odniesieniu do kondycji postaci mówiącej? Czy znajdujesz analogiczny efekt (nie zabieg) w wierszu Grzmi!?
Wskaż w cytowanych strofach stałe związki frazeologiczne.
I znów jest tak {#ni w pięć, ni w dziewięć}, Wszystko {#się plecie trzy po trzy}. {Świat jest, jak ja, dziś pomieszany Z niebem} i obaj pijaniśmy. Od rana {włóczę się po mieście}, Ciepły wiatr {#wodzi mię za nos}, {Każdym oddechem błogosławię Mój niedorzeczny, głupi los}.
Wyjaśnij, jaką funkcję pełnią frazeologizmy wprowadzone do tekstu.
Przedstaw swoje wrażenia: czy któryś z przedstawionych wierszy Wierzyńskiego oddziałuje na ciebie silniej? Jeśli tak, wyjaśnij, z czego ten efekt wynika.
Zabawa jako źródło poezji
Zabawa jako źródło poezjiPopularność dzieła literackiego odsłania tajemnice czytelników. Wielki sukces debiutu Kazimierza Wierzyńskiego stanowi intrygujący problem rozważań socjologii kultury i krytyki literackiej. [...] Pierwszy tom wierszy Wierzyńskiego miał trzy wydania w latach 1919‑1921, był powszechnie czytany, cytowany i omawiany. Został uznany za jedno z najbardziej charakterystycznych zjawisk poetyckich w początkowym okresie istnienia niepodległej Polski. Utwory literackie będące wydarzeniami o zasięgu ogólnonarodowym zaspokajają zbiorowe potrzeby duchowe, a zatem ujawniają też strukturę czegoś, co można nazwać podświadomością grupy społecznej.
Wiosna i wino oraz Wróble na dachu były propozycją nowej literatury w zmienionej sytuacji historycznej polskiego społeczeństwa. Wierzyński przedstawił koncepcję poezji radykalnie różną od dominującej w polskiej świadomości przez sto kilkadziesiąt lat; mniej więcej od schyłku I Rzeczypospolitej. Faza narodzin tradycyjnego wzoru przypadła na koniec XVIII wieku, utrwalała i rozwijała się w wieku XIX i na początku naszego stulecia, a w swoim przebiegu ukształtowała trzy główne modele: martyrologiczno‑tyrtejski, dydaktyczno‑satyryczny i dolorystycznydolorystyczny (subiektywne, refleksyjno‑emocjonalne wyznania w tonacji minoroweminorowej). Rola poety nakładała się na role przywódcy narodu, wieszcza, kapłana, nauczyciela. Reguły lekturowe nakazywały arcypoważne, wykraczające poza granice sztuki, traktowanie literatury, umieszczając ją w rejonach bliskich ideologii i magii. Na tle tej tradycji widać wyraźniej przełomowe znaczenie wystąpienia Wierzyńskiego: zamiast
romantyczno‑modernistycznego doloryzmu – ekstatyczna radość, w miejsce dydaktyzmu i refleksyjności – alogiczność i fantastyka, zamiast służby społecznej i haseł użyteczności – zabawa i gra. Najwyraźniej przewrót ten widoczny stał się w koncepcji poety i poezji, przejawiając się m.in. w konstrukcji podmiotu lirycznego.
Podmiot mówiący pierwszych tomów Wierzyńskiego zrezygnował z tradycyjnego koturnu i odrzucił cały szereg niezbędnych dotąd jakości: patos, uroczysty tok wypowiedzi uporządkowanej racjonalnie, poruszanie tematów intersubiektywnie ważnych, brak dystansu do pełnionej przez siebie roli. „Ja” liryczne Wiosny i wina oraz Wróbli na dachu wyposażone jest w cechy zupełnie inne. Obniżenie tonu emocjonalnego – choć nie zmniejszenie intensywności – i obniżenie pozycji podmiotu powoduje pojawienie się autoironii, dystansu wobec siebie i swej działalności, elementu groteskowego przedstawienia własnej roli i zadań [...].Źródło: Krzysztof Dybciak, Zabawa jako źródło poezji, [w:] Krzysztof Dybciak, Gry i katastrofy, Kraków 1980, s. 41–42.
Na podstawie fragmentu szkicu Krzysztofa Dybciaka określ, na czym polegał, według badacza, przełomowy charakter poetyckiego wystąpienia Wierzyńskiego w pierwszym okresie jego twórczości.
Uwzględnij spostrzeżenia badacza i wyjaśnij, jakie „zbiorowe potrzeby duchowe” zaspokajała wczesna poezja Wierzyńskiego w ówczesnej sytuacji historycznej.
Wierzyński – objawienie życia i sekret ojczyzny
Wierzyński - objawienie życia i sekret ojczyznyNazwano go kiedyś, i niebezpodstawnie, „fanatykiem urody życia”. On sam natomiast – wydeptawszy szlaki uchodźczych doświadczeń – zobaczył siebie jako „lutnistę ciemnego czasu i losu”. Z tych dwóch dalekich i przeciwstawnych, ale jednakowo prawdziwych określeń, z ich wzajemnego dopełnienia i syntezy wyłania się poetyckie oblicze Kazimierza Wierzyńskiego. Oblicze bardziej złożone, niż przywykło się sądzić na podstawie sporadycznych i wciąż niepełnych prezentacji dorobku tego pisarza w krajowych oficynach wydawniczych. Oblicze bogate w kontrasty, podlegające napięciom, wstrząsom i przeobrażeniom, osobowość twórcza, której niepodobna ogarnąć i zrozumieć za pomocą jakiegoś sztucznie zwężonego sposobu patrzenia.
Niestety, dla przeciętnych odbiorców współczesnej poezji w Polsce, edukowanych w oparciu o dziurawe księgozbiory i ułomne programy szkolne, znajomość z Wierzyńskim ma charakter dość naskórkowy. Znajomość tak rzadko bowiem wykracza poza polonistyczny stereotyp, upatrujący charakterystyczność zjawiska „Wierzyński” w garści utworów młodzieńczych poety, takich jak Hej! Świat się kręci!, jak Zielono mam w głowie, i już nie starcza jej sił ni sposobności, aby utorować sobie drogę do Wierzyńskiego – autora Wolności tragicznej i Kurhanów, a potem Krzyży i mieczy czy wreszcie Czarnego poloneza. Innymi słowy, nie autor poetyckich jeremiadjeremiad, przestróg i pamfletów, chłoszczący wady zbiorowe i bolejący z powodu nieszczęść ojczyzny, lecz twórca wierszy umyślnie sztubackich, płochych i roześmianych – zresztą idealnie zestrojonych z euforycznymi nastrojami wczesnych lat niepodległości – jest wedle ugruntowanego mniemania właśnie tym Wierzyńskim, który zapisał świetną w poezji polskiej kartę.
To prawda, że debiutował wspaniale, zyskując od pierwszego zaraz tomiku, nazwanego Wiosna i wino (rok wydania 1919), oszałamiającą wręcz popularność. W kolejnych książkach poetyckich współzawodniczył o sukces i poczytność z nie mniej błyskotliwymi rywalami, a jednocześnie przyjaciółmi z grupy Skamandra, z Lechoniem więc, z Tuwimem, z Iwaszkiewiczem i Słonimskim. Liczne przekłady na języki obce tudzież światową renomę przyniósł mu cykl pt. Laur olimpijski, nagrodzony złotym medalem na Międzynarodowym Konkursie Literackim IX Igrzysk Olimpijskich w Amsterdamie w roku 1928. Miał wtedy Wierzyński 34 lata. Wiele podróżował. Utalentowany i wysportowany, rzutki, aktywny na rozmaitych polach (ima się dziennikarstwa, pisuje do „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” i „Kuriera Czerwonego”, redaguje też nie bez powodzenia „Przegląd Sportowy”), odznaczający się i przymiotami ducha, i nieprzeciętną urodą – mógł wręcz uchodzić za ucieleśnienie ideału człowieka szczęśliwego, za żywą ilustrację powojennej epoki, z całą jej beztroską, globtroterstwem i rekordomanią, z tak charakterystycznym dla „szalonych lat dwudziestych” uwielbieniem dynamizmu i bujności życia.
W omawianym okresie – czyli w pierwszym dziesięcioleciu Polski Niepodległej – poezja Wierzyńskiego bratała się z wróblami na dachu i gwiazdami na niebie, opiewała miłość jako „rozpęd żywiołu”, sławiła biologiczny irracjonalizm chwili, przemieniając fakt pospolity życia w cudowne, podniecające i wesołe święto. Poeta zdawał się kimś bezrozumnym, kimś urzeczonym, kimś pochłoniętym i upojonym samym elementarnym procesem istnienia. Należał – mówiąc uczenie – do ekstatycznych witalistów.
Ale twórczość ta obok jasnego nurtu kryła w sobie nurt ciemny. Spoza fanfar zwycięstwa i radości dobiegały dysonansowe tony – przepowiednie klęski. Słoneczny stadion osnuwał się mrokiem. Ogród ziemskich rozkoszy zamieniał się w pobojowisko. Spłoszony ekstatyk użycia – dionizyjczyk kapitulował w Wierzyńskim, a jego wyczerpanie i rezygnacja otwierały drogę zupełnie inaczej ukształtowanym postawom, od mizerabilizmumizerabilizmu spod znaku Żeromskiego (w Rozmowie z puszczą i Pieśniach fanatycznych), przez conradowski heroizm i katastrofizm, aż po stoicki moralizm na modłę Camusa w latach najpóźniejszych.Źródło: Tomasz Burek, Wierzyński – objawienie życia i sekret ojczyzny, [w:] tegoż, Niewybaczalne sentymenty, Warszawa 2011, s. 57–59.
Wskaż cytat ze szkicu Tomasza Burka, który zawiera aluzję do tytułu jednego ze zbiorów poezji Kazimierza Wierzyńskiego
- „On sam natomiast [...] zobaczył siebie jako „lutnistę ciemnego czasu i losu”.
- „[...] twórca wierszy umyślnie sztubackich, płochych i roześmianych [...] jest wedle ugruntowanego mniemania właśnie tym Wierzyńskim, który zapisał świetną w poezji polskiej kartę.”
- „[...] w pierwszym dziesięcioleciu Polski Niepodległej – poezja Wierzyńskiego bratała się z wróblami na dachu i gwiazdami na niebie [...]”.
Które zdanie odpowiada uwagom Tomasza Burka na temat poezji Kazimierza Wierzyńskiego?
- Poezja Wierzyńskiego podlegała wielorakim przeobrażeniom, obejmując w tym procesie różnorodne tematy, problemy, emocje i doświadczenia.
- Poezja Wierzyńskiego uderza jednolitością, spójnością i konsekwencją w realizacji określonego wzorca poetyki.
- Poezja Wierzyńskiego podejmuje zróżnicowany zakres tematów i problemów, ale jej emocjonalna tonacja pozostaje niezmiennie optymistyczna.
Z przywołanego fragmentu szkicu Tomasza Burka wypisz określenia, które można odnieść do wierszy Kazimierza Wierzyńskiego Grzmi! oraz I znów jest tak ni w pięć ni w dziewięć.
Tomasz Burek upomina się o pełniejszą, nieograniczoną wyłącznie do nurtu witalistycznego, prezentację dorobku poetyckiego Kazimierza Wierzyńskiego, także w szkolnym kanonie tekstów.
Na podstawie uwag krytyka zredaguj notatkę, w której przedstawisz wnioski dotyczące tego, jakie jeszcze problemy, tematy i inspiracje – poza urbanizmem i witalizmem – stanowią o wartości tej poezji.
Zadaniowo
Na podstawie poznanych tekstów porównaj dwa poetyckie ujęcia doświadczenia witalistycznego – Tuwima i Wierzyńskiego. Określ podobieństwa, rozpoznaj różnice.
Przedstaw swoje wrażenia: które z tych dwóch ujęć wzbudza w tobie reakcję bardziej żywą? Uzasadnij wybór.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji.
Słowa klucze: witalizm, zabawa, dionizyjskość, apollińskość, Kazimierz Wierzyński.