Witold Pilecki
Nauczysz się:
wskazywać zasługi Witolda Pileckiego dla niepodległości Polski,
analizować rodzaje represji stosowanych wobec żołnierzy wyklętych,
wyjaśniać potrzebę identyfikacji szczątków żołnierzy wyklętych oraz innych ofiar zbrodni komunistów.
Jeśli chcesz wiedzieć: czego dotyczyły raporty Pileckiego, kogo nazywamy „żołnierzem wyklętym”, kiedy obchodzimy Europejski Dzień Bohaterów Walki z Totalitaryzmem, zapoznaj się z informacjami.
Polska pod rządami komunistów
Biorące udział w wojnie z Niemcami zwycięskie mocarstwa: Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Związek Sowiecki podjęły decyzję w sprawie Polski podczas konferencji Wielkiej Trójki w Jałcie (1944 r.) i Poczdamie (1945) . Jej terytorium uległo zmniejszeniu: od Polski zostały odłączone Kresy WschodnieKresy Wschodnie z Wilnem i Lwowem, natomiast wraz z Gdańskiem zostały przyłączone na północy obszary Warmii i Mazur, a na zachodzie tereny położone nad Odrą i Nysą Łużycką ze Szczecinem i Wrocławiem. Zmiany granic prowadziły do ruchów ludności: przesiedleniu podlegali zarówno mieszkający na Kresach Wschodnich Polacy, jak i Niemcy opuszczający przyłączone do Polski terytoria. Do kraju wracano również z zachodu, głównie z obozów pracy. Sowieci, zajmując terytorium Polski, doprowadzili do przejęcia władzy na tym obszarze przez podporządkowanych sobie komunistówkomunistów. Rząd polski na emigracji w wyniku podjętych przez zwycięskie mocarstwa decyzji utracił międzynarodowe uznanie, a Polacy walczący przez całą wojnę o wolność dla swojego kraju nie mogli się z tym pogodzić; tym bardziej, że na terytorium Polski stacjonowały wojska sowieckie. Jednak kwestionowanie podjętych przez zwycięskie mocarstwa decyzji nie była możliwe. Zarówno jawne manifestacje sprzeciwu wobec działań ówczesnych władz, jak i wszelka aktywność nielegalna m.in. w zbrojnym podziemiu prowadziły do aresztowań i procesów sądowych. Osoby, które uznano za wrogów państwa polskiego, skazywano pod nieprawdziwymi zarzutami na wieloletnie więzienie. Wobec niektórych stosowano nawet karę śmierci. Określamy te osoby żołnierzami wyklętymiżołnierzami wyklętymi (żołnierzami niezłomnymi), gdyż byli niszczeni przez komunistów za swoją postawę umiłowania Polski, wykluczani ze społeczeństwa i skazywani na zapomnienie. Wszelki ślad miał po nich zaginąć. Jednakże, mimo świadomości zagrażającego im niebezpieczeństwa, pozostawali wierni idei wolnej Polski niezależnej od innych państw i gotowi byli dla niej poświęcić życie.
Wysiedlenie czy repatriacja?
W stosunku do mieszkańców Kresów Wschodnich, którzy musieli opuścić swoje ziemie ojczyste i zamieszkać w przyłączonych po wojnie do Polski ziemiach zachodnich lub północnych, propaganda komunistyczna używała terminu „repatrianci”, choć ci migranci nie powracali z obcego państwa do Polski. Tych ludzi wysiedlono z terytorium zajmowanego przez państwo polskie w przeszłości i przymusowo skierowano na obszar należący dawniej do państwa niemieckiego. Użycie terminu „wysiedleńcy” oznaczałoby jednak zrównanie losów Niemców opuszczających polskie terytoria po 1945 roku z losem Polaków z Kresów Wschodnich i wskazywało na przymusowy charakter migracji, traktowany jako kara lub forma represji. Dlatego w celu łagodzenia tego negatywnego wydźwięku posługiwano się terminem zastępczym, w żadnym stopniu nie oddającym tragicznych doświadczeń tych ludzi. Polacy z Kresów Wschodnich uważali się za pokrzywdzonych. Wielu z nich przez całe życie marzyło o powrocie do utraconej ojczyzny i nie potrafiło się odnaleźć w nowym miejscu.
Mapa: Polska po 1945 przedstawia proces zmiany granic Polski po 1945 roku
Na mapie zaznaczono Kresy Wschodnie, które odpadły od Polski. W legendzie czerwoną strzałką zaznaczono, że 1 900 000 Polaków tam mieszkających i tych, zesłanych w głąb Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich przesiedlono na terytoria przyłączone na zachodzie i północy:
- obszar Wolnego Miasta Gdańska, Warmię i Mazury, Pomorze i Dolny Śląsk.
Z tych ziem natomiast wysiedlono, co podano w legendzie niebieską strzałką, 3 200 000 Niemców. Jak zaznaczono w legendzie ciemnozieloną strzałką, do kraju z zachodu powróciło też 2 200 000 Polaków.
Na mapie Polski z 1945 roku zaznaczono wybrane obozy i więzienia sowieckiego aparatu represji oraz polskiego urzędu bezpieczeństwa:
na Podlasiu:
Białystok,
na Lubelszczyźnie:
Kąkolewnica,
Skrobów,
Krzesimów,
Lublin,
na Rzeszowszczyźnie:
Trzebuska,
w Małopolsce:
Kraków,
na Górnym i Dolnym Śląsku:
Jaworzno,
Wrocław,
w Wielkopolsce:
Rawicz,
Wronki,
na Pomorzu:
Gdańsk,
Grudziądz,
Sztum,
na Warmii:
Barczewo,
na Mazurach:
Działdowo,
a w centralnej Polsce:
Łódź.
Ustal i zapisz, jaki był stosunek Polaków do powojennych zmian w kraju.
Witold Pilecki w służbie Polsce
Jednym z Polaków, którzy nie pogodzili się z rządami komunistów był rotmistrzrotmistrz Witold Pilecki. Jego całe życie było służbą dla Polski. W młodości działał w organizacjach niepodległościowych, brał udział w wojnie polsko‑bolszewickiej w 1920 roku i zmobilizowany walczył jako kawalerzysta w czasie kampanii wrześniowej 1939 roku. Potem przeszedł do konspiracji i, będąc żołnierzem tajnej organizacji walczącej z Niemcami, podjął się bohaterskiego zadania. W 1940 roku pozwolił się aresztować w czasie ulicznej łapankiłapanki w Warszawie, aby dostać się do obozu koncentracyjnegoobozu koncentracyjnego AuschwitzAuschwitz. Chciał zebrać informacje na temat popełnianych tam zbrodni przez Niemców. W obozie organizował ruch oporu, zbierał odzież i żywność, pomagał więźniom w ucieczkach. Spisywał raporty, które przemycano poza druty i dostarczano za pośrednictwem tajnej korespondencji do Wielkiej Brytanii. Dzięki nim świat dowiedział się o zagładzie Żydów i istnieniu w obozach komór gazowychkomór gazowych. W 1943 roku Pilecki uciekł z Auschwitz i dalej działał w konspiracji. Uczestniczył w 1944 roku w powstaniu warszawskimpowstaniu warszawskim. Potem dostał się do niewoli niemieckiej, a po zakończeniu wojny przystąpił do stacjonującej we Włoszech armii polskiej. Tam otrzymał zadanie powrotu do kraju i zorganizowania siatki wywiadowczej, która dostarczałaby informacji na temat sytuacji politycznej i społecznej w Polsce. Pilecki chciał, aby świat dowiedział się o łamaniu prawa przez komunistów i ich bestialskich rządach. Zdawał sobie przy tym sprawę, że jeśli jego działalność wyjdzie na jaw, dosięgną go represje ze strony władz komunistycznych.
Żołnierze wyklęci
Witold Pilecki został aresztowany przez bezpiekębezpiekę w 1947 roku i osadzony w warszawskim więzieniu na Mokotowie. Funkcjonariusze Urzędu BezpieczeństwaUrzędu Bezpieczeństwa (w skrócie UB) przesłuchiwali go w związku z jego działalnością i brutalnie torturowali. Z tego powodu podczas ostatniego widzenia z żoną Pilecki wyznał, że pobyt w obozie koncentracyjnym nie był tak straszny jak represje, jakich doświadcza od ubeków.
Warunki więzienne
Poniżej znajduje się ilustracja interaktywna ukazująca celę Witolda Pileckiego w więzieniu mokotowskim w Warszawie. Najedź kursorem na legendę obok ilustracji i przełączaj zawartość haseł, aby poznać szczegóły. Aby przełączać opisy, należy zmienić punkt legendy za pomocą strzałek, położonych w górnym lewym rogu każdej z plansz.
CELA W WIĘZIENIU MOKOTOWSKIM
Cela Witolda Pileckiego w więzieniu mokotowskim w Warszawie
Ilustracja przedstawia współczesne zdjęcie celi w więzieniu mokotowskim, w której przebywał Witold Pilecki. Jest to cela dwuosobowa. Na podłodze są dwa sienniki. Okno celi na wprost wejścia jest zakratowane. Za kratą jest zdjęcie Witolda Pileckiego w drewnianej ramce. Po lewej stronie celi jest metalowa umywalka z kranem. Ściany celi są odrapane.
Pod ujętymi w legendzie słowami kryją się informacje:
blinda: metalowa krata maskująca otwór okienny, uniemożliwiała komunikację ze światem zewnętrznym, dodatkowo zacieniała pomieszczenie, osłabiała również cyrkulację powietrza w celi
sienniki: cele nie miały zwykle żadnych łóżek czy pryczy do spania jedynie sienniki, w których słomę zmieniano raz na rok lub dwa lata; zazwyczaj w dwuosobowych celach znajdowało się do dziesięciu osób, dlatego ludzie spali jeden koło drugiego, także blisko kibla, przykrywajac się kocem; w ciągu dnia sienniki gromadzono w jednym rogu celi, zamiatano podłogę i ewentualnie rozkładano na betonowej podłodze koce do siedzenia
umywalka: warunki higieniczne w celach były ciężkie z uwagi na ograniczony dostęp do wody i toalety; zwykle w celach nie było umywalki z bieżącą wodą, więc więźniowie się nie myli; w kącie znajdował się kibel w postaci nieosłonionego żadną zasłoną wiadra z pokrywą dla załatwiania potrzeb fizjologicznych, rzadziej był to ceramiczny ustęp z toaletową spłuczką, zwykle bez deski sedesowej; w czasie tzw. procesów kiblowych więźniowie nie byli przesłuchiwani i sądzeni na sali sądowej, ale w celi więziennej siedząc na kiblu; wyroki zapadały bardzo szybko i często wiązały się z karą śmierci
Zastanów się i napisz, dlaczego władze ograniczały kontakty więźniów ze światem zewnętrznym.
Podaj, co mogło więźniów upokarzać najbardziej .
Wyjaśnij, co osłabiało zdrowotność więźniów i ich stan psychiczny.
Opis warunków więziennychWarunki były makabryczne. [...] panowały upały. Był ścisk, zaduch. Spaliśmy na jednym boku. Przewracaliśmy się na komendę. Warunki sanitarne były straszne. Spaliśmy na betonie, sienników nie było. […] Było masę pluskiew, byliśmy zawszeni. […]
Źródło: Opis warunków więziennych, [w:] Przewodnik po Szlaku Pamięci Żołnierzy Wyklętych w Lublinie, Lublin 2015, s. 11.
Aparat represji
Poniżej znajduje się ilustracja interaktywna ukazująca zrekonstruowany pokój przesłuchań w więzieniu mokotowskim w Warszawie. Najedź kursorem na legendę obok ilustracji i przełączaj zawartość haseł, aby poznać szczegóły. Aby przełączać opisy, należy zmienić punkt legendy za pomocą strzałek, położonych w górnym lewym rogu każdej z plansz.
REKONSTRUKCJA POKOJU PRZESŁUCHAŃ
Rekonstrukcja pokoju przesłuchań w więzieniu mokotowskim w Warszawie
Ilustracja przedstawia współczesne zdjęcie zrekonstruowanego pokoju przesłuchań więzieniu mokotowskim w Warszawie. Na tylnej ścianie pokoju, po lewej stronie jest okno z metalową kratą. Przy ścianie po lewej stronie jest wieszak na ubrania i powieszona na nim kabura od pistoletu wraz z paskiem. Przed oknem stoi biurko ze stojącą po jego lewej stronie lampą, telefonem i kałamarzem. Po prawej stronie biurka jest stos papierów. Na nim położona jest popielniczka z petami. Paczka papierosów jest położona po lewej tronie stosu papierów. Za biurkiem ustawiono krzesło, a przed nim odwrócony do góry nogami taboret. Maszyna do pisania stoi na szafce po prawej stronie zdjęcia. Na drugim planie po prawej stronie jest oszklona witryna z dwoma półkami na dokumenty. Leżą na nich papiery. Na szczycie witryny po jej lewej stronie jest wazon. Podłoga pokryta jest malowanymi na brunatny kolor deskami. Pod ujętymi w legendzie słowami kryją się informacje:
krzesło: przesłuchania prowadzili śledczy, których kontrolowali wysocy funkcjonariusze sowieckiego aparatu represji; celem podejmowanych działań było wymuszenie na więźniu przyznania się do czynów, które zawarto w aktach śledztwa niezależnie od stanu faktycznego i obiektywnej prawdy; śledczy korzystali z pomocy pracowników funkcyjnych, którzy preparowali dowody, bili i znęcali się nad więźniami w trakcie przesłuchań
telefon: akty oskarżenia oraz metody śledztwa, w tym sposób torturowania więźniów, przygotowano w Departamencie Śledczym Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i zlecano do wykonania niższym urzędnikom bezpieczeństwa; czynności przydzielano też telefonicznie
maszyna do pisania: używana do protokołowania zeznań oskarżonych, powszechna w trakcie przesłuchań dopiero po 1949 roku, kiedy maszyny do pisania stały się towarem strategicznym i numerowanym, a władze komunistyczne zaprowadziły rejestr pisma każdej maszyny w Polsce. Funkcjonariusze urzędów bezpieczeństwa znali układ, krój czcionki i cechy każdego egzemplarza maszyny w kraju, aby dzięki temu móc po kroju pisma dojść do właściciela. Protokolantki były specjalnie kontrolowane pod kątem sporządzanych dokumentów na maszynach w dyspozycji urzędów bezpieczeństwa
taboret: konwejer - bardzo długie, trwające nawet tydzień, przesłuchiwanie bez przerwy; zwalniano więźnia tylko dla załatwienia potrzeb fizjologicznych; nie wracał na noc do celi; nie stosowano bicia, a jedynie psychiczne wyniszczenie ustawicznymi pytaniami; stosowano wielogodzinne stójki aż do omdlenia; sadzano na stołku bez oparcia lub na odwróconym taborecie w pozycji tzw. samolotu, czyli z rozłożonymi rękami i szeroko rozstawionymi nogami; omdlałych cucono zimną wodą i nie pozwalano spać; bito skórzanymi pasami, szpicrutą zakończoną metalowymi kulkami; leżących kopano butami, skakano po nich, rzucano od ściany do ściany
Na podstawie ilustracji interaktywnej lub jej opisu przedstaw warunki, w jakich odbywały się przesłuchania.
Ustal na podstawie ilustracji interaktywnej lub jej opisu, kto i jakie podejmował decyzje w trakcie przesłuchań więźniów.
Zastanów się, czy więzień miał szansę na obiektywne podejście śledczych do swojej sprawy w trakcie przesłuchań.
Cierpienia więźniów[…] do celi po kilkugodzinnych przesłuchaniach strażnicy przynosili skatowanych kolegów z zakrwawionymi twarzami, posiniaczonymi nogami. […] Również strażnicy […] znęcali się nad aresztantami. Nocą zza drzwi [dochodziły] odgłosy uderzeń i przeraźliwe krzyki bitych.
Źródło: Cierpienia więźniów, [w:] Przewodnik po Szlaku Pamięci Żołnierzy Wyklętych w Lublinie, Lublin 2015, s. 27.
Zapoznaj się z tekstem źródłowym Cierpienia więźniów, [w:] Przewodnik po Szlaku Pamięci Żołnierzy Wyklętych w Lublinie i ustal, z czego wynikały cierpienia więźniów. Zapisz swoje ustalenia.
Proces i wyrok
Witold Pilecki stanął przed sądem w 1948 roku oskarżony o zdradę ojczyzny. Komuniści zarzucali mu, że gromadził broń i przygotowywał zamach na czołowych przedstawicieli władz państwowych. Pomimo absurdalnych oskarżeń został skazany na karę śmierci, ponieważ sędziowie byli zależni i wydawali wyroki na polecenie władz komunistycznych. Wyrok na Witoldzie Pileckim wykonano w mokotowskim więzieniu strzałem w tył głowy. Jego ciało zostało pochowane w bezimiennej zbiorowej mogile, której do tej pory nie odnaleziono. W 1990 roku doszło do ponownego procesu, który pośmiertnie uniewinnił Pileckiego.
List pożegnalny więźnia skazanego na śmierć[…] nie rozpaczajcie […]. Ginę za to, co najgłębiej człowiek ukochać może- za sprawiedliwość, dobro i piękno na świecie. […] Wytrwajcie! Rozśpiewała się ma dusza i wyrywa do czynów dobrych i szlachetnych, a tu gasnąć jej trzeba. Więc przelewam jej pragnienie na syna […]. Niech będzie wierny […] moim ideałom, niech służy temu co szlachetne i dobre i zwalcza to co złe i niesprawiedliwe! To mój testament dla niego.
Źródło: List pożegnalny więźnia skazanego na śmierć (fragmenty), [w:] Przewodnik po Szlaku Pamięci Żołnierzy Wyklętych w Lublinie, Lublin 2015, s. 14–15.
Przywracanie pamięci
W wolnej Polsce trwa proces przywracania pamięci o żołnierzach wyklętych, w tym o rotmistrzu Witoldzie Pileckim. Powołany do życia Instytut Pamięci Narodowej prowadzi poszukiwania mogił bohaterów, aby dokonać identyfikacji ich szczątków i pogrzebać z honorami. Wiele bezimiennych grobów odnaleziono na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie i tam postawiono ku czci pomordowanych Panteon‑Mauzoleum. Liczne pomniki i tablice pamiątkowe są odsłaniane 1 marca w Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych. Został on ustanowiony w 2011 roku w 60. rocznicę zamordowania ostatniego dowództwa antykomunistycznego ruchu niepodległościowego dla oddania hołdu wszystkim prześladowanym za wolną Polskę. Pamięć o Witoldzie Pileckim jest również podtrzymywana na forum międzynarodowym. Od 2020 roku 25 maja obchodzony jest Europejski Dzień Bohaterów Walki z Totalitaryzmem, który przypada w rocznicę zamordowania rotmistrza.
Podsumowanie
Żołnierzami wyklętymi nazywamy ludzi, którzy sprzeciwiali się zaprowadzonemu w Polsce komunizmowi i byli z tego powodu prześladowani oraz skazywani na śmierć i zapomnienie.
Jednym z nich był rotmistrz Witold Pilecki.
Jako dobrowolny więzień Auschwitz zbierał materiały o niemieckich zbrodniach na Polakach i Żydach celem poinformowania świata o nich.
Po wojnie gromadził informacje na temat komunistycznych represji w Polsce, w związku z czym był aresztowany, torturowany, a następnie skazany na karę śmierci.
Jego szczątków nie udało się jeszcze odnaleźć pomimo prowadzonych poszukiwań na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
Dla upamiętnienia prześladowanych i pomordowanych przez komunistów członków powojennego ruchu niepodległościowego 1 marca obchodzimy w Polsce Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych.
Kiedy to było?
Wyjaśnij, dlaczego rotmistrza Witolda Pileckiego uważamy za żołnierza wyklętego.
Słownik pojęć
[czyt.: ałszwic] - zbudowany pod Oświęcimiem w 1940 roku największy na terytorium Polski obóz koncentracyjny, w którym zginęło około 1 mln 300 tys. ludzi. Wśród nich większość, czyli około 1 mln 100 tys. osób, stanowili Żydzi. Drugą pod względem liczebnym grupą byli Polacy, których zginęło około 73 tys. osób
- potoczne określenie policji politycznej działającej w powojennej Polsce i zwalczającej przeciwników komunistów
- metalowa krata maskująca otwór okienny, uniemożliwiała komunikację ze światem zewnętrznym, dodatkowo zacieniała pomieszczenie, osłabiała również cyrkulację powietrza w celi
- izba więzienna lub klasztorna
- akcje zbrojne na zapleczu poza obszarem działań wojennych wiążące przeciwnika i osłabiające jego możliwości walki na froncie
urządzenie na terenie istniejących na ziemiach polskich w latach 1939 - 1945 obozów koncentracyjnych i obozów zagłady, służące Niemcom do masowej likwidacji przywożonych w transportach osób; jedna z metod masowej eksterminacji ludności cywilnej, w tym Żydów, przez nazistowskie Niemcy podczas II wojny światowej
osoba będąca zwolennikiem, postulująca lub realizująca totalitarny ustrój, zaprowadzony w Związku Sowieckim, rozszerzony na kraje Europy Środkowo -Wschodniej w XX wieku, szczególnie po II wojnie światowej; komuniści dążyli do stworzenia i utrzymania monopolu władzy jednej partii
- ustrój totalitarny realizowany w ZSRS, narzucony krajom Europy Środkowej (w tym: Polsce) po II wojnie światowej, oparty na monopolu władzy skupionej w rękach partii komunistycznej
- stosowane przez funkcjonariuszy urzędów bezpieczeństwa bardzo długie, trwające nawet tydzień, przesłuchiwanie bez przerwy, połączone z sadzaniem na stołku bez oparcia lub na odwróconym taborecie w pozycji tzw. samolotu, czyli z rozłożonymi rękami i szeroko rozstawionymi nogami oraz biciem skórzanymi pasami, szpicrutą zakończoną metalowymi kulkami, kopaniem butami, rzucaniem omdlałych osób od ściany do ściany i innymi sposobami dręczenia ludzi
- wschodnie województwa, funkcjonujące w okresie międzywojennym i dawniej stanowiące część polskiego terytorium, po II wojnie światowej włączone do Związku Sowieckiego, a obecnie znajdujące się na obszarze Litwy, Białorusi i Ukrainy
- akcja zatrzymywania większej liczby osób na ulicach miast w celu ich uwięzienia, umieszczenia w obozach lub skierowania na roboty przymusowe
- obóz przetrzymywania więźniów, głównie celem ich eksterminacji poprzez ciężką pracę, głodzenie, rozstrzeliwanie bądź gazowanie
czyn zbrojny Armii Krajowej przeciwko niemieckiemu okupantowi; powstanie rozpoczęło się 1 sierpnia 1944 r. o godzinie 17.00 (Godzina „W”); była to największa bitwa miejska II wojny światowej
- dawny stopień oficerski w kawalerii i wojskach pancernych odpowiadający kapitanowi
- organ, zatrudniający funkcjonariuszy, zwanych potocznie ubekami lub ubowcami, podległy Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego, które odpowiadało za tworzenie dyktatury komunistycznej w Polsce pod ścisłym nadzorem władz sowieckich
- inaczej niezłomni; termin odwołujący się do procesu zacierania pamięci na temat antykomunistycznego ruchu niepodległościowego. Ludzie sprzeciwiający się sowietyzacji Polski byli oskarżani przez sowiecki aparat represji i podporządkowane mu polskie organy bezpieczeństwa o zdradę i występowanie przeciw państwu polskiemu, więzieni i skazywani na karę śmierci, mordowani i grzebani w bezimiennych mogiłach, aby nie pozostał żaden ślad ich istnienia; także termin odwołujący się do postaw wytrwałości, aktywności wbrew wszelkim okolicznościom, jedynie dla wierności zasadom i używany w odniesieniu do niepodległościowego ruchu partyzanckiego o charakterze antykomunistycznym, który stawiał zbrojny opór sowietyzacji Polski
Bibliografia
Pawłowicz J., (1998), Rotmistrz Pilecki. 1901‑1948, Warszawa: IPN.
Patricelli M., (2011), Ochotnik. O rotmistrzu Witoldzie Pileckim, Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Cyra A., (2014), Rotmistrz Pilecki. Ochotnik do Auschwitz, Warszawa: Wydawnictwo RM.