Władza i władcy we wczesnym średniowieczu

Osoba władcy była emanacją siły i dobrobytu państwa. Gdy król był silny to podejmował samodzielne decyzje, poszerzał granice terytorium państwa, porządkował prace swoich urzędników. Należy pamiętać, że często osoba króla była utożsamiana z posiadaniem państwa na własność. Ziemie państwa były ziemiami władcy. Tylko król mógł nimi rozporządzać - albo być ich bezpośrednim właścicielem i czerpać dochody dla potrzeb skarbca lub nadawać ziemie możnym i duchowieństwu. W zamian oczekiwał, że jego poddani będą uiszczać podatki, zachowają posłuszeństwo swojemu zwierzchnikowi i będą gotowi pełnić służbę wojskową w czasie wojny. W państwie Franków funkcjonowały w ten sposób marchie - okręgi administracyjne położone na granicach władztwa Karola Wielkiego, pełniące przede wszystkim funkcje obronne, a zarządzający nimi margrabiowie mieli względną samodzielność w swoich poczynaniach. Musieli jednak zachować posłuszeństwo królowi i działać zgodnie z jego wolą.

Z kolei słaby władca najczęściej stawał się narzędziem w rękach tych, którzy pełnili przy nim służbę państwową na dworze. Wówczas to nie król decydował o kierunku rozwoju państwa, ale możni, wpływając na osobę władcy. Wystarczy spojrzeć na proces rozpadu cesarstwa po śmierci Karola Wielkiego w 814 roku. Wystarczyło niespełna trzydzieści lat, by na skutek decyzji Ludwika Pobożnego, a następnie traktatu w Verdun w 843 roku, państwo podzieliło się na trzy osobno rządzone części. Gdy zabrakło wybitnego monarchy, któremu potomkowie nie dorównali autorytetem - Frankowie nie byli w stanie trwale się zjednoczyć.

Symbole władzy królewskiej

Wyobrażenie o osobie władcy, jego postawie było nieodłącznie związane z symbolami, przypisywanymi władzy królewskiej.

Podstawowym symbolem rządów była korona. InsygniuminsygniumInsygnium przechodzące w dynastii z ojca na syna, noszone przez władcę podczas oficjalnych uroczystości, a także najcenniejszy obiekt skarbca władcy, było symbolem jedności i siły królestwa. Uzyskanie korony wiązało się z uzyskaniem statusu 'pomazańca Bożego', gdyż korona była przyznawana przede wszystkim przez zwierzchnika Kościoła, w wypadku zachodniej części Europy - biskupa Rzymu. Z jego namaszczenia otrzymywali ją cesarze rzymscy, ale także władcy powstających we wczesnośredniowiecznej Europie królestw.

R1J3cfQsRwQ9M1

Czarno biała ilustracja, przedstawia na dalszym planie w centrum koronę wykonaną z żelaza, z dekoracją nad otokiem w formie liści lilii. Korona jest wypełniona guzkami. Na pierwszym planie jabłko królewskie z krzyżem, bliżej lewej krawędzi, z kolei bliżej prawej krawędzi berło królewskie z metalową obręczą i zdobioną głowicą szczytu rękojeści. Wszystkie przedmioty leżą na poduszce.

W historii wielu państw każdy władca, w zależności od ceremoniału i uroczystości, dysponował różnymi koronami. Jedno insygnium było przeznaczone wyłącznie na potrzeby uroczystości koronacji króla. Inne z kolei było atrybutem, wykorzystywanym w czasie przyjmowania hołdów od książąt i władców ościennych ziem, którzy decydowali się podporządkować silniejszemu monarsze. Określa się
je mianem korony homagialnej
(łac. homagio - 'hołd'). Były także insygnia grobowe - umieszczane wraz
ze zmarłym w grobowcu w czasie uroczystości pogrzebowych. Uroczystość decydowała o materiale, z którego była wykonywana dana korona. W przypadku insygniów grobowych - korony, berła, jabłka, ostróg i pierścienia - znalezionych w otwartym w 1869 roku grobowcu Kazimierza Wielkiego w katedrze na Wawelu w Krakowie,
były one pozłacane.

Innym przedmiotem, będącym świadectwem sprawowania najwyższej władzy w królestwie, było berło. Symbolicznie traktowano je jako przedmiot uosabiający króla - obrońcę ludu i państwa. Władca wstępując na tron, oprócz sprawowania rządów, był zobowiązany do opieki nad powierzonymi mu ziemiami i poddanymi.

Z czasem, obok korony i berła, pojawiło się jabłko. Pierwotnie było to insygnium przeznaczone dla cesarzy rzymskich i władców o tym tytule z dynastii frankijskiej i ottońskiej. Miało symbolizować zwierzchnią władzę nad całym ówczesnym, cywilizowanym światem. Z biegiem czasu symbol ten był wykorzystywany przy procesach koronacyjnych królów państw w średniowiecznej Europie.

Przedmioty przysługujące władzy królewskiej nie były jedynymi symbolami sprawowania rządów. Do nich należały także formy przedstawienia wizerunku władcy w najbliższym otoczeniu na dworze - urzędników, wojowników i duchownych. Fakt posiadania rozbudowanej administracji, biorącej odpowiedzialność za sprawy wewnętrzne państwa, w tym finanse, wojsko, relacje z duchowieństwem i wspólnotą Kościoła także świadczyły o majestacie króla. W przypadku zachodniej Europy przywołuje się przykład Akwizgranu jako centrum administracyjnego i kulturowego państwa Karola Wielkiego, za którym podążali także cesarze z dynastii ottońskiej.
Na Wschodzie takim symbolem z pewnością był Konstantynopol - dwór cesarza bizantyjskiego, świadectwo potęgi Bizancjum, onieśmielającego gości i wrogów swoim przepychem i ceremoniałem.

Ważne!

Ilustracje zawierają reprodukcje dwóch miniatur z przedstawieniami cesarzy Zachodu i Wschodu. Starsza, powstała około 1000 roku, prezentuje wyobrażenie koronacji Ottona IIItGKkdXqAPy_000tp001Ottona III na cesarza, a młodsza, z XI wieku – ceremonialne przedstawienie cesarza bizantyjskiego Bazylego II BułgarobójcytGKkdXqAPy_000tp002Bazylego II Bułgarobójcy. W obu przypadkach autorzy miniatur starali się zdefiniować i opisać charakter władzy cesarzy z pomocą wyobrażeń plastycznych.

RzMwQ9xJOeuXA

Miniatura przedstawiająca wyobrażenie o koronacji Ottona III. W centralnej części ilustracji koronowany cesarz, odziany w białą togę i czerwony płaszcz trzyma w prawej dłoni jabłko z krzyżem. Nad jego głową dłoń uosabiająca Opatrzność składa na jego skronie złotą koronę wysadzaną klejnotami. Na wysokości klatki piersiowej alegoryczne przedstawienia ewangelistów w formie zwierząt: wołu i człowieka (św. Łukasz i Mateusz) po lewej stronie, orła i lwa (św. Jan i Marek) po prawej podtrzymują białą wstęgę. Tron Ottona podtrzymywany jest oburącz od spodu na barkach postaci odzianej w zieloną szatę. Po obu stronach tronu mężczyźni w białych togach i czerwonych płaszczach, z koronami na głowie, w geście hołdu składają pokłon cesarzowi. Scenie u dołu przygląda się czworo członków dworu - dwóch wojowników (pierwszy z lewej dzierży miecz, drugi włócznię) z hełmami i tarczami przy lewej dolnej krawędzi miniatury, przy prawej dolnej krawędzi miniatury dwóch duchownych w szatach liturgicznych koloru czerwonego i z tonsurami na głowie. Miniatura z epoki, widoczne przetarcia i wyblakłe fragmenty karty.

R12eMCYT4AJe0

W centralnej części widoczny mężczyzna o ciemnej karnacji, w pełnym uzbrojeniu, w prawej dłoni trzyma pionowo włócznię, w lewej dłoni zaś miecz. Na głowie nosi koronę, otacza ją aureola. Stoi na wprost widza. Dookoła znajduje się sześć przedstawień różnych osób, po trzy z każdej ze stron. Dwaj aniołowie, jeden z lewej, drugi z prawej strony ilustracji, szybując trzymają rękami odpowiednio włócznię i koronę postaci w centrum. Ponad nimi Chrystus w geście prawej dłoni opuszcza koronę na głowę mężczyzny w centrum. Miniatura utrzymana w dominującym złotym kolorze, widoczne wersy pionowe tekstu w alfabecie greckim zapisane na czerwono. Miniatura ma widoczne uszkodzenia w postaci przetarć, zagięć i załamań.

Władca – obrońca chrześcijaństwa

Wraz z rozszerzaniem wpływów chrześcijaństwa we wczesnośredniowiecznej Europie kolejni władcy dawnych plemion germańskich, a przyszłych królestw, decydowali się na przyjęcie chrztu. Przejście z obrządków pogańskich na rzecz przyjęcia wiary w Jedynego Boga i Chrystusa powodowała uzyskanie szczególnego statusu władcy.
Jak już wcześniej wspomniano, stawał się on 'pomazańcem Bożym', dostępującym łaski sprawowania władzy na ziemi w imieniu Stwórcy. To również wiązało się ze szczególną misją, jaką powierzano namaszczonym królom - szerzenia chrześcijańskiej wiary w granicach swojego władztwa, jak i poza nim. Król zobowiązywał się do patronatu nad misjami chrześcijańskich duchownych i biskupów, stawał się gwarantem ich bezpieczeństwa zapewniając im eskortę wojskową, a także dobroczyńcą - osoba króla była fundatorem świątyń, klasztorów, jak i nadań ziemskich na rzecz Kościoła.

Ciekawostka

Cudotwórcza moc króla

R1Mj0qu2opj4L1

Ilustracja przedstawia średniowieczną miniaturę. Mężczyzna w todze koloru ceglanego klęczy w centrum, w kierunku prawej krawędzi. Przed nim biskup w tiarze i ornacie błogosławi klęczącego mężczyznę. Za nim stoi mnich w białej szacie. Scenie w centrum, ukazanej między filarami, przygląda się grupa duchownych z lewej i grupa możnych z prawej strony ilustracji. Pierwsze osoby z obu grup unoszą miecze ostrzem do góry.

W średniowieczu, oprócz uznania króla za 'Bożego pomazańca', wierzono w moc uzdrowienia chorych za sprawą królewskiego dotyku. Wiara ta była silnie zakorzeniona w symbolice krajów zachodniej Europy - Anglii i Francji. Przypisywano królom zdolność leczenia skrofulozy - choroby rozpoznanej w późniejszym okresie jako gruźlicy węzłów chłonnych. Wedle relacji o pielgrzymce Karola Wielkiego do Konstantynopola, pochodzącej z X wieku, gdy cesarz powracał do ziem Franków z darami w postaci relikwii Chrystusowych miał po drodze uzdrawiać rzesze ludzi. W średniowiecznej Francji podczas jednego świątecznego dnia król miał uzdrawiać poddanych, dotykając ich ran i kreśląc nad nimi znak krzyża, mówiąc: 'Król cię dotyka, a Bóg uzdrowi'. W późniejszym okresie za takiego uzdrowiciela uchodził Ludwik IX Święty (1214‑1270), władca Francji z dynastii Kapetyngów.

Dzięki powyższym działaniom władca dostępował możliwości rozwoju swojego państwa. Wykształceni duchowni, gotowi poświęcić się współpracy z królem na rzecz państwa, byli cennymi sprzymierzeńcami i wykształconymi urzędnikami. Znali pismo, język łaciński dominujący w antycznych tekstach, formularze dokumentów i aktów. Szkoły, w których kształcono przyszłych urzędników i duchownych, zakładano w ośrodkach gdzie znajdowały się najważniejsze świątynie i klasztory. Należy przy tym pamiętać, iż w zamian za nadania ziemskie i szerzenie wiary chrześcijańskiej król oczekiwał, iż duchowieństwo nie będzie podważać statusu monarchy w państwie,
jak i będzie jednym ze sposobów sprawowania kontroli nad poddanymi i formą zjednoczenia państwa.

W przypadku Cesarstwa Wschodniego cesarz bizantyjski był jednocześnie osobą sprawującą silny patronat nad kultem religijnym w państwie. Sprawy liturgiczne i wyznawanych prawd wiary należały do jednych z najistotniejszych dla ówczesnego życia politycznego. Na tym tle w Bizancjum nierzadko wybuchały spory o charakterze doktrynalnym, które potrafiły zmienić panujący wówczas porządek społeczny. Władca był zobowiązany do jasnego opowiedzenia się w kwestii dogmatów, aby zachować porządek społeczny i nie dopuścić do wewnętrznych rozruchów w państwie.