Władza sądownicza w Polsce
określić, jaką pozycję w państwie wyznacza władzy sądowniczej Konstytucja RP;
wymienić, jaki organ konstytucyjny powołuje sędziów oraz prezesów najważniejszych sądów;
przedstawić najważniejsze zadania Krajowej Rady Sądownictwa.
wymieniać konstytucyjne zasady działania sądów w Polsce;
charakteryzować, co to jest gwarancja niezawisłości sędziowskiej;
omawiać kompetencje, organizację i sposób działania polskich sądów.
Konstytucyjne zasady działania sądów
Konstytucja RP zawiera wiele regulacji określających podstawowe zasady działania trzeciej władzy. Dotyczą one zasad organizacji sądownictwa oraz praworządnego procesu, a także praw jednostki związanych z postępowaniem sądowym.
Konstytucyjne zasady organizacji sądownictwa w Polsce
Zasada | Opis |
Dwuinstacyjności (art. 176, ust. 1 Konstytucji RP) | Postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne. W każdej sprawie rozpatrywanej przed sądem musi istnieć możliwość odwołania się do sądu wyższej instancji w celu zbadania orzeczenia wydanego przez sąd pierwszej instancji. Dotyczy to zwłaszcza spraw karnych, cywilnych oraz z zakresu prawa pracy. |
Udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości (art. 182 Konstytucji RP) | W niektórych sądach pierwszej instancji w składzie orzekającym zasiadają nie tylko zawodowi sędziowie, ale także tzw. ławnicy. Ławnikiem może zostać obywatel polski, który ukończył 30 lat, ma co najmniej średnie wykształcenie, pracuje lub mieszka w obszarze działania danego sądu co najmniej przez rok oraz odznacza się nieskazitelnym charakterem. Wyboru ławników na 4‑letnią kadencję dokonuje rada gminy. |
Jawności rozprawy (art. 45 Konstytucji RP) | Każdy obywatel ma prawo wejść na salę i przyglądać się przebiegowi rozprawy. Zasada ta, zgodnie z art. 45 ust. 2 Konstytucji RP, może być ograniczona ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Jednak nawet gdy nastąpiło ograniczenie jawności rozprawy, ogłoszenie wyroku ma charakter publiczny. |
Ponadto w Konstytucji RP można znaleźć inne zasady, które wpływają na praworządność procesu sądowego. Art. 42 ust. 1 stanowi, że odpowiedzialności karnej podlega tylko ten, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Z kolei w art. 42 ust. 3 ustawy zasadniczej zapisano zasadę domniemania niewinności (każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu). Ponadto zależy także wskazać na art. 40 Konstytucji RP zakazujący tortur oraz okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania i karania oraz art. 41, w którym zapewniono nietykalność i wolność osobistą.
Jednak najważniejszymi prawami jednostki, związanymi z postępowaniem sądowym, są prawo do sądu oraz prawo do obrony. Pierwsze z nich zostało zawarte w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, który stanowi, że każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Z kolei prawo do obrony odnosi się do postępowania karnego we wszystkich jego stadiach. Oznacza ono nie tylko możliwość swobodnego wyboru obrońcy lub skorzystania z adwokata z urzędu, ale także taki sposób prowadzenia procedury karnej, aby oskarżony miał możliwość pełnoprawnego uczestnictwa w procesie.
Gwarancje niezawisłości sędziowskiej
Zasada niezawisłości sędziowskiej została wprost wyrażona w art. 178 ust. 1 Konstytucji RP, który stanowi: sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom.
Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładuNiezawisłość oznacza stworzenie sędziemu pozycji umożliwiającej sprawowanie urzędu (orzekanie) w sposób zgodny z własnym sumieniem, w sposób wolny od jakichkolwiek możliwości bezpośrednich i pośrednich nacisków zewnętrznych. Niezawisłość oznacza między innymi, że sędzia nie może być pociągnięty do jakiejkolwiek odpowiedzialności za treść wydawanych przez siebie orzeczeń. Niezawisłość jest zarazem ograniczona przez podporządkowanie sędziego przepisom konstytucji i ustaw, w ramach i na podstawie których winien on dokonywać wszystkich czynności.
Leszek Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2013, s. 349.
W praktyce, aby zapewnić sędziom rzeczywistą niezawisłość, istotne znaczenie ma sposób ich powoływania oraz personalne i merytoryczne gwarancje, stabilizujące ich pozycję oraz sytuację prawną.
Zgodnie z art. 179 Konstytucji RP sędziowie są powoływani przez Prezydenta RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Wniosek ten jest zwieńczeniem długiej procedury, w której ramach ocenia się kwalifikacje kandydata do tego urzędu.
Jeśli chcesz wiedzieć więcej
Gwarancje niezawisłości sędziowskiej
Gwarancje formalne
Rodzaj gwarancji | Opis |
Stabilizacja urzędu sędziego | Sędziowie są powołani na czas nieoznaczony |
Nieusuwalność sędziego | Sędzia może zostać pozbawiony urzędu w wyjątkowych, przewidzianych ustawie przypadkach, wyłącznie na mocy orzeczenia sądu. |
Nieprzenaszalność sędziego | Sędzia nie może być, bez swojej zgody, przeniesiony na inne stanowisko lub do innego sądu. |
Immunitet sędziowski | Sędzia może zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej tylko za zgodą sądu. Nie może być także zatrzymany lub aresztowany, chyba że zostanie zatrzymany na gorącym uczynku. |
Odpowiedzialność dyscyplinarna | Sędzia ponosi odpowiedzialność za naruszenie obowiązków oraz za wykroczenia wyłącznie przed sądem dyscyplinarnym, złożonym z sędziów. |
Niepołączalność stanowisk | Sędzia nie może zajmować takich funkcji i urzędów, które uchybiałyby jego godności lub utrudniały pełnienie obowiązków. |
Apolityczność | Sędzia nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić żadnej innej działalności publicznej, której nie da się pogodzić z zasadami niezawisłości sędziów i niezależności sądów. |
Gwarancje statusu materialnego i odpowiedniego wynagrodzenia | Art. 178 ust. 2 Konstytucji RP stanowi, że sędziom zapewnia się warunki pracy i wynagrodzenie odpowiadające godności urzędu oraz zakresowi ich obowiązków. |
Gwarancje merytoryczne
Jak wspomniano, sędzia w orzekaniu kierować się powinien jedynie Konstytucją RP i ustawami. W rozstrzyganiu konkretnej sprawy może być zobowiązany do uwzględnienia wskazówek sformułowanych w orzeczeniu sądu wyższej instancji.
Sądownictwo powszechne
Sądami powszechnymi są sądy rejonowe, sądy okręgowe i sądy apelacyjne.
Sądy rejonowe powstają dla gminy, kilku gmin lub części gminy. Są to sądy pierwszej instancji. W każdym sądzie rejonowym tworzy się wydziały karny i cywilny. Ponadto można w nich także powoływać wydziały rodzinne i nieletnich, pracy i ubezpieczeń społecznych, gospodarcze i ksiąg wieczystych. W Polsce działa ponad trzysta sądów rejonowych.
Sądy okręgowe są sądami II instancji w sprawach rozpatrywanych przez sądy rejonowe, mogą być także (np. w sprawach poważniejszych przestępstw) sądami I instancji. Zazwyczaj w sądach okręgowych działają: wydziały karny, cywilny, pracy i ubezpieczeń społecznych, gospodarczy, penitencjarny i nadzoru nad wykonywaniem orzeczeń karnych. Ponadto Sąd Okręgowy w Warszawie prowadzi rejestr partii politycznych. W Polsce funkcjonuje 46 sądów okręgowych.
Sądy apelacyjne są sądami II instancji w sprawach, w których I instancją był sąd okręgowy. Obecnie działa w Polsce 11 sądów apelacyjnych.
Sądy administracyjne
Zgodnie z art. 184 Konstytucji RP, sądy administracyjne sprawują kontrolę działalności administracji publicznej. Do ich kompetencji należy m.in.:
orzekanie w sprawach skarg na decyzje administracyjne;
orzekanie w sprawie legalności aktów prawa miejscowego (uchwalonych przez organy samorządu terytorialnego lub terenowe organy administracji rządowej);
rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między organami jednostek samorządu terytorialnego, a także między organami jednostek samorządu terytorialnego a organami administracji rządowej.
Sądami administracyjnymi są wojewódzkie sądy administracyjne (w Polsce jest ich 16) oraz Naczelny Sąd Administracyjny (NSA), który sprawuje również nadzór nad działalnością wojewódzkich sądów administracyjnych. Rozpatruje on między innymi skargi kasacyjne od orzeczeń wojewódzkich sądów administracyjnych oraz zażalenia na ich postanowienia. NSA dzieli się na trzy izby: finansową, gospodarczą oraz ogólnoadministracyjną.
Sądy wojskowe
Sądy wojskowe to sądy karne. Odpowiedzialność za przestępstwa i wykroczenia ponoszą przed nimi:
żołnierze w czynnej służbie wojskowej;
cywilni pracownicy wojska w sprawach związanych z pracą na rzecz sił zbrojnych;
żołnierze sił zbrojnych państw obcych przebywający w Polsce, jeśli umowa określająca zasady ich pobytu taką odpowiedzialność przewiduje.
Sądami I instancji są wojskowe sądy garnizonowe. Odwołania od ich orzeczeń rozpatrują wojskowe sądy okręgowe, które mogą być także sądami I instancji w sprawach najpoważniejszych. W takiej sytuacji sądem II instancji jest Izba Wojskowa Sądu Najwyższego.
Jeśli chcesz wiedzieć więcej
![schemat sądownictwa wojskowego Źródło: domena publiczna, [online], dostępny w internecie: wikimedia.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1UY8CR7GqLf8/2/2ERKMePwBvnt1gbod9m0mvdwAbqKc96V.png)
Podsumowanie
We współczesnych systemach demokratycznych przyjmuje się, że władza sądownicza nie powinna podlegać bieżącym wpływom politycznym. Ma ona pewne specyficzne cechy, odróżniające ją od władzy ustawodawczej i wykonawczej. Po pierwsze, swoją działalność opiera wyłącznie na prawie, a nie politycznych wymogach celowości i efektywności. Po drugie, głównym zadaniem władzy sądowniczej jest rozstrzyganie sporów, które powstają w procesie stosowania prawa lub jego stanowienia. Warunkiem właściwego funkcjonowania władzy sądowniczej jest przestrzeganie zasady niezależności sądów i niezawisłości sędziów.
Rozważ, czy obowiązujące w Polsce zasady praworządnego procesu chronią prawa obywatelskie, czy utrudniają działania wymiaru sprawiedliwości.
Wymień najważniejsze zagrożenia dla niezawisłości i bezstronności sędziów.
Dowiedz się, gdzie znajduje się najbliższy sąd rejonowy i jakie wydziały w nim funkcjonują. Odszukaj też siedziby sądu okręgowego i sądu apelacyjnego, które obejmują swoim zasięgiem twoje miejsce zamieszkania.
Połącz opisy z zasadami i prawami dotyczącymi wymiaru sprawiedliwości w Polsce.
Zasada udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości, Prawo do obrony, Prawo do sądu, Zasada domniemania niewinności, Zasada dwuinstancyjności
| W każdej sprawie rozpatrywanej przed sądem musi istnieć możliwość odwołania się do sądu wyższej instancji w celu zbadania orzeczenia wydanego przez sąd pierwszej instancji. | |
| W niektórych sądach pierwszej instancji w składzie orzekającym zasiadają nie tylko zawodowi sędziowie, ale także tzw. ławnicy. | |
| Każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu. | |
| Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. | |
| Każdy, przeciwko komu prowadzone jest postępowanie karne, może wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z adwokata z urzędu. |
Uzupełnij tekst dotyczący konstytucyjnych zasad niezawisłości sędziowskiej.
Premiera, wynagrodzenie, publicznej, Konstytucji, partii, ustawom, niezależności, Prezydenta RP, odpowiedzialności, politycznej, karnej
Sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko .................................... oraz .....................................
Sędziowie są powoływani przez .................................... na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa.
Sędziom zapewnia się warunki pracy i .................................... odpowiadające godności urzędu oraz zakresowi ich obowiązków.
Sędzia nie może należeć do .................................... ...................................., związku zawodowego ani prowadzić działalności .................................... niedającej się pogodzić z zasadami .................................... sądów i niezawisłości sędziów.
Sędzia nie może być, bez uprzedniej zgody sądu określonego w ustawie, pociągnięty do .................................... .................................... ani pozbawiony wolności.
Literatura uzupełniająca
Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2012.
Polskie prawo konstytucyjne, pod red. W. Skrzydły, Lublin 2008.
Trzecia władza. Sądy i Trybunały w Polsce, pod red. A. Szmyta, Gdańsk 2008.